جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتابچه مختصر ولی پر بار حاضر به بررسی و نقد اهل تعطیل در ذات و صفات الهی می پردازد و نظر علمای بسیاری را در این موارد نقل می کند.

بنا به صورت بندی این مقاله قاعده الواحد بدین معناست که از یکی جز یکی پدیدار نشود و منشأ کثرث باید در کثرت و منشأ وحدت را باید در وحدت جستجو کرد. این مقاله قصد دارد تا دلایل این قاعده مهم فلسفی را در آراء فیلسوفان مشاء و اشراق بیان کند و اهمیت این موضوع و تبعات آن در عرصه متافیزیک و فلسفه اولی را بیان کند.

این مقاله نگاهی فلسفی به خطبه 84 نهج البلاغه است که در آن مباحثی همچون الهیات ، صفات واجب و گفتگو در حقیقت صفات است. در این مقاله سعی شده است با رجوع به افکار فیسلوفان مسلمان راهی به بطون کلام امام علی (ع) پیدا شود. در این فراز از نهج البلاغه از مساله توحید، اول بودن خداوند، آخر بودن خداوند و نفی احکام وهمی از او سخن رفته است.

نگارنده مقاله حاضر می خواهد نشان دهد، ابن میمون فیلسوف نامدار یهودی قـرون وسـطی بـر اسـپینوزا، دیگر فیلسوف یهودی تبار عهد رنسانس، تأثیر گذار بوده و این تأثیر در هر دو شکل ایجابی و سلبی، صورت بسته است. تأثیر ابن میمون که فرد تربیت یافته سنت اسلامی است به یک معنا تـأثیر حکمـای اسـلامی نیـز تلقی می شود. نگارنده برای اثبات ادعای خود، بعد از معرفی اجمالی دو فیلسوف، تنها به ذکـر چنـدین مـسأله اتفـاقی و اختلافی بسنده نموده است تا توانسته باشد به هدف خود نزدیک شده باشد. مسائلی که مورد اتفاق هر دو فیلسوف بوده عبارتند از : 1 - اعتقاد به خدای واحد، که هر دو فیلـسوف تحـت تـأثیر اندیـشه هـای دینـی و تربیـت یهـودی بـه آن رسیده اند. 2 - اعتقاد به عینیت وجود و ماهیت در خدا، که ابتدا ابن میمون تحت تأثیر حکمای اسلامی به آن رسیده و بعد این اندیشه را به اسپینوزا منتقل نموده است. مسائل اختلافی مورد اشاره در این مقاله عبارتند از: 1 - وجود صفات ذاتی برای خدا که ابن میمون اساساً، اصل اتصاف به صفات ذاتـی را بـه دلایلـی کـه در مقاله آمده است، باور نداشته، در حالیکه اسپینوزا به وجود صفات لایتناهی در خدا معتقد بوده است. 2- اعتقاد به صفت «بْعد» برای خدا، که اسپینوزا آنرا به منظور توجیه ربط عالم به خدا مطـرح سـاخته، امـا ابن میمون به دلیل تأثر از فرهنگ دینی خود و همچنین تحت تأثیر اندیشه هـای کلامـی – فلـسفی حکمـای مسلمان از قبول چنین نسبتی سرباز زده است. 3- قول به حدوث عالم که از باورهای جدی ابن میمون بوده اما اسپینوزا، اساساً، نظام خاصی را برای ایـن منظور طراحی نموده است که به نظام «حالات» معروف است. در نظام حالات، عالم، ظهـور دومـین صـفات حق در حالات است که تبیین خاص خود را دارد.4 - عدم پذیرش نسبت «عقل» و «اراده» به خدا از سوی اسپینوزا، که سـنتی بـر خـلاف عمـوم فیلـسوفان قرون وسطی و از جمله ابن میمون است. توجیه وی بر این امر این است که «عقل» و «اراده» از حالات فکـر هستند، بنابراین نمیتوانند صفات خدا باشند. سوای از اصل اتصاف، که محل اختلاف دو فیلسوف است، هر دو حکیم منعی در انتساب بعضی ویژگی هـا و احکام به خدا نمی بینند. گر چه در این مورد هم اختلاف دو فیلسوف در بعضی مواضع روشن است.

مقاله حاضر که به قصد آشنا کردن مخاطبان با اجمالی از اندیشه فلسفی ابن‌سینا و فارابی دو حکیم برجسته عالم اسلام، نگارش یافته است در پی آن است تا نشان دهد دو فیلسوف نامدار مسلمان در محورهای اساسی اندیشه خود مشابهت‌های بسیاری دارند. رمز این قرابت نیز در تأثیر دو آموزه فلسفی و کلامی است که در اولی هر دو فیلسوف وامدار اندیشه ارسطویی و در دومی هر دو حکیم متأثر از شریعت نبوی رسول مکرم اسلام‌اند. برای حصول مقصد بالا، در متن مقاله موضوعات مورد اشاره به سه عنوان کلی خدا، خدا و عالم و خدا و انسان تقسیم شده است. در هر قسمت تلاش شده با استناد به اقوال آن دو حکیم مشابهت ایشان در خصوص آن مسائل روشن گردد. گرچه این دو فیلسوف در محورهای اساسی تفکرشان شباهت‌های زیادی با هم دارند ولی چنین نیست که یکی تالی تلو دیگری بود و تبعیت بی‌چون و چرایی از او داشته باشد. این ادعا با مطالعه دقیق‌تر در آثار آن دو بزرگوار به خوبی روشن می‌شود، اما از آن جایی که موضوع مقاله در پی‌ بیان «شباهت‌ها» است، نگارنده سعی کرده است از اشاره به مواضع خلاف بپرهیزد.

به نظر فيلسوفان اسلامی، مباحث طبيعی ( طبيعيات ) به مثابه اصول موضوعه، در علم الهی استفاده می شود. برخی از مباحث مابعدالطبيعه، تحت تأثير علم تجربی يا فيزيك روزگار فيلسوفانی است كه به طرح نظريات مابعدالطبيعی پرداخته اند. امروز بايسته است تا متفكران مسلمان، بر اساس داده های جديد علمی و دگرگونی مباحث طبيعی، به طرحی تازه از الهيات فلسفی اهتمام ورزند و مابعدالطبيعه ای متناسب با داده های جديد علمی بنا نهند و به تبيينی امروزين از آرای كهن بپردازند. در اين مقاله با بررسی نظريه افلاك، كه بخشی از طبيعيات قديم را تشكيل می دهد، ميزان تأثيرگذاری اين بحث بر مباحث مابعدالطبيعه، مورد بررسی قرار می گيرد و نشان داده می شود كه چه مباحثی از اين علم، نيازمند بازنگری و تبيينی ديگرگون است.

در تاریخ فلسفه اسلامی فارابی و ابن سینا ر ا مبدع بحث تمایز وجود از ماهیت‌ دانسته‌اند.در فلسفه این دو فیلسوف تمایز وجود و ماهیت به عنوان مبنایی در اثبات‌ واجب که غایت فلسفه اولی است به کار می‌رود.از نظر ابن سینا این تمایز به لحاظ اثباتی‌ مبتنی بر تمایز امکان بالذات و وجوب بالغیر و آن نیز مبتنی بر تقسیم موجود به‌ واجب الوجود و ممکن الوجود است و بنابراین در واجب الوجود چنین تمایزی یافت‌ نمی‌شود.از همین‌جا نقطه‌نظرست که بحث عروض وجود بر ماهیت در ممکنات طرح می‌شود. شیخ با پیش‌بینی آنچه بعدها منتقدینش از جمله ابن رشد طرح کرده‌اند گاه این عروض را به لحاظ مفهومی در مقابل ذاتی در باب ایساغوجی دانسته است و گاه نیز رابطه وجود و ماهیت را از سنخ اضافه دانسته است.اما شیخ به لحاظ مصداقی(در خارج)وجود و ماهیت را متحد با هم دانسته است.تمایز وجود و ماهیت در حکمت اشراق مرتبط با تمایز واجب و ممکن و مؤثر در اثبات واجب تعالی طرح نشده است.سهروردی به تصریح خود مشائیان را قائل به تمایز خارجی وجود و ماهیت دانسته و به آنها بدین دلیل اعتراض‌ کرده است ولی آنچه از وجود مورد نظر اوست برخلاف آنچه مد نظر حکمای مشاء است‌ مفهوم وجود است نه حقیقت وجود.

پذیرش قاعده فلسفی الواحد و اعتقاد به مبدأ واحد برای همه موجودات کثیر، فیلسوف را به مسأله چگونگی صدور کثرت از خداوندی که از جمیع جهات واحد است. رهنمون می‌سازد.فیلسوفان مشائی مانند ابن سینا،در پاسخ به این مسأله نظریه‌ای‌ معروف درباره نظام عالم ارائه کرده‌اند.در مقابل،متکلمان مسلمان(به ویژه فخر رازی)با انگیزه‌های دینی،هم با این قاعده و هم با نظریات فلسفی درباره نظام‌ هستی مخالفت می‌نمایند.خواجه نصیر الدین طوسی در آثار خود،با تثبیت‌ قاعده الواحد و پاسخ‌گویی به اشکالات مخالفان،نظریه فیلسوفانی چون ابن سینا را تقویت می‌نماید.با این حال،محقق طوسی در برخی از آثار خود تقریر خاصی از قاعده الواحد،ارائه می‌دهد.وی بر آن است که از واحد،از آن جهت که واحد است جز واحد صادر نمی‌شود ولی صدور موجودات متعدد،از مبدأ واحد با حیثیت‌های مختلف‌ امکان‌پذیر است.محقق طوسی در آثار خود مراتب علی موجودات را به دقت تنظیم‌ می‌کند.در مرتبه نخست از مبدأ تعالی موجودی صادر می‌شود و در مرتبه دوم دو موجود قرار دارند که یکی از آنها از سوی مبدأ اول صادر شده است.در مراتب بعدی‌ هم علاوه بر آنکه موجوداتی که خود از مبدأ صادر شده‌اند،مصدر اشیا مختلفی‌ می‌شوند از مبدأ تعالی نیز موجودات خاصی صدور می‌یابند.

تنزیه واجب الوجود نسبت به ممکنات و نقائص آنان که برگرفته از آموزه های دینی محسوب می شود، از مهم ترین دغدغه های خداشناسی حکمای مسلمان است. در این میان ابن سینا دیدگاهی تنزیهی تر از دیگر حکما از جمله (ملاصدرا) دارد. او به جدایی خداوند از عالم معتقد است. بنا به اعتقاد او، اختلاف میان خداوند و ممکنات به حدی است که وی از آن به «تباین» یاد کرده است. منشأ تنزیه خداوند را باید در مبادی وجودشناختی مشترک شیخ الرئیس با دیگر حکما و ریشه های جداانگاری واجب از ممکنات را می باید در نگاه خاص وی جستجو کرد. مباحث او در الهیات عام و نظریه پردازی های وی در مباحثی چون وجود و ماهیت، واجب و ممکن و ویژگی های آن ها را می توان زمینه ساز تنزیه خداوند دانست. اما آنچه باعث نگاه تنزیهی تر ابن سینا نسبت به سایرین شده است، نگاه کثرت گرایانه او به عالم موجود و عدم پذیرش تشکیک خاصی است. در چنین نگاهی خداوند، جدا و متمایز از دیگر موجودات است. در مقاله حاضر ابتدا به مبادی مشترک ابن سینا با دیگر حکما در ارائه نگاهی تنزیهی به خداوند پرداخته می شود و در ادامه دلایل شکل گیری رویکردی تنزیهی تر ابن سینا نسبت به خداوند مورد توجه قرار گرفته است.