جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جاحظ در فرازی از کتاب خود با ذکر قصص داستان سرایان توانسته است الهام‌بخش هنرمندان ما بوده و با جمع‌آوری اشعار و لغات و اقوال بسیار، مدارک معتبری را برای لغت‌نامه‌نویسهای ما فراهم سازد تا آنها را با مقوله‌ها و اصطلاحات دینی و اخلاقی و فلسفی و اسامی جغرافیائی آشناتر سازد. اصطلاحاتی که بیانگر احساسات و روحیات و مظاهر گوناگون حیات مردم آن دوره بوده و در طول زمان، زبان به زبان گشته و مذاق جان را در قلب اشعار و امثال دلپذیر شیرین نموده است . امثالی که همچون واعظی شیرین و مهربان، خوانندگان خود و افراد یک ملت را با لسانی ساده و بیانی دلچسب به فراگرفتن آداب و صفات پسندیده و فروگذاردن عادات و افعال نکوهیده دعوت کرده و افکار آنان را به بهترین وجه تهذیب و تعدیل می‌نماید. و در این رهگذر به شایستگی کلیدار خزائن الهی بوده و توانسته است با قلم سلیس خود تجلی بخش گفتاری چون "ان لله خزائن الحکمه و السنه الشعراء مفاتیحها" و "الشعراء امراء الکلام و تلامیذ الرحمن" باشد. و چه زیبا از این گنج مکنون پرده برداشته و با نگارش اشعار آنان بر صفحه تاریخ پیام آنان را به فراسوی عالم انتقال داده است . قافیه سنجان چو علم درکشندگنج دو عالم بقلم درکشندو براستی حد همین است سخندانی و زیبائی را. و در فراز دیگر از کتاب خود روزنه‌ای جدید از "سکوت و گفتار" باز نموده است . و با قلم فرسائی خودگوئی "سکوت " را قلعه‌ای برای مردم تصور می‌کند و "گفتار" را لغزش از آن قلعه، و بار دیگر گفتار را ترجمان دل و اندیشه میداند و "سکوت " را واماندگی و ناگفتاری زبان معرفی می‌کند. و در بخشی دیگر از "معلم" به عنوان شخصیتی محروم و ارتجاعی یاد می‌کند و بناگاه زبان توبه می‌گشاید و با ذکر معلمین صاحب نامی شروع به انتقاد افرادی می‌کند که از فهم و درک منصب تعلیم و تدریس غافل و ساهی بوده‌اند. و در آخرین فراز کتاب خود از "حجاج" و همگنان او یاد می‌کند و با ذکر اشعاری پرده از جنایات و اعمال تبه‌کارانه آنها برداشته و بداندیشی آیندگان را نسبت به آنها یادآور می‌شود.

از مهمترین ویژگیهای رثای اهل بیت در این دوره سیاسی بودن اغلب آنهااست . بطوریکه مرثیه سرایان در حین بیان حزن و اندوه خود در سوگ بزرگان‌دین، عشق و علاقه خود را نسبت به پیامبر و خاندان مبارک آن حضرت ، ونیز خشم و ناخشنودی خود را در برابر غاصبین خلافت اظهار می‌داشتند. 1 -اغلب قصاید رثایی معمولا با توصیف جاری شدن اشک از دیدگان و گریه‌زاری‌در مصبیت اهل بیت آغاز می‌شود. 2 - بیان مناقب و فضایل اهل بیت واشاره به قرابت آنان با پیامبر را در اغلب مرثیه‌ها ملاحظه می‌کنیم. 3 -وارد شدن معانی جدید شعری به تاثیر از اوضاع سیاسی این دوره 4 - اشاره‌به مساله خلافت و سفارش پیامبر مبنی بر دوستی عترت آن بزرگوار 5 - هجوو ذم بنی‌امیه و اهل کوفه و بازگویی ظلم و ستم بنی‌امیه در حق اهل بیت 6- طلب مغفرت و رحمت الهی بر شخص در گذشته که البته در مراثی عصرجاهلی هم به نحوی وجود داشته است . 7 - مرثیه‌هایی که در سوگ امام حسین‌آمده نسبت به دیگر مراثی از سوز و گداز بیشتری برخوردار است . 8 -اظهار تاسف و حسرت و پشیمانی گروه توابین در مرثیه‌های شعرای این دوره‌کاملا مشهود است . 9 - بیشتر مراثی اهل بیت در این دوره از نوع ندب یارثای عاطفی است .

سفیان بن مصعب عبدی کوفی از شعرای اهل بیت (ع) در قران دوم هجری است که تاریخ دقیق ولادت و وفات وی مشخص نیست . وی از اصحاب امام صادق (ع) بشمار می‌رود که به حضور آن حضرت می‌رسید و قصائدش را قرائت می‌نمود و امام (ع) نیز افراد خانواده‌اش را فرامی‌خواند تا به اشعار وی از پشت پرده گوش دهند. همراهی عبدی با امام (ع) تنها در انس و الفت با آن حضرت یا رفت و آمد به نزد ایشان خلاصه نمی‌شد بلکه وی نزد امام (ع) از مقام و منزلتی برخوردار بود که ناشی از مودت و ایمان خالصانه وی نسبت به اهل بیت (ع) بود به طوری که امام (ع) در مورد او می‌فرمایند: "ای شیعیان، شعر عبدی را به فرزندان خود تعلیم دهید چراکه وی در راه خداست " در عین حال برخی از علماء مانند ابن شهرآشوب تصور می‌کنند که این روایت در مورد علی بن حمادعدوی یا عبدی است و این اشتباهی است که آنها مرتکب شده‌اند چراکه علی‌بن حماد در قرن دوم زندگی می‌کرده‌اند. از سوی دیگر بنظر می‌رسد که وی خود را وقف اهل بیت (ع) نموده است چرا که تمامی اشعاری که از او بدست آمده در این راستاست . هنگامی که اشعارش را مورد مطالعه قرار می‌دهیم متوجه می‌شویم که وی آنها را به مدح اهل بیت (ع) بطور عموم و امام علی (ع) بطور خصوص و نیز رثاء امام حسین (ع) و سیره حضرت فاطمه (س) اختصاص داده است . همچنین قدرت شعری وی تاحدی بود که به محض شنیدن روایتی در فضائل اهل بیت (ع) آن را به نظم درمی‌آورد و از اینرو می‌بینیم که اقتباس در جای جای اشعارش به چشم می‌خورد به گونه‌ای که تعدادی از احادیث و آیات قرآنی را در قالب شعر درآورده است . نوشته‌ای که پیش روی خوانندگان گرامی است بررسی شرح حال شاعر و نقطه نظراتش در قبال اهل بیت (ع) می‌باشد و مشتمل بر مقدمه و دو باب و خاتمه است و باب اول به بحث پیرامون اوضاع سیاسی، اجتماعی و ادبی زمان شاعر می‌پردازد و باب دوم مشتمل بر زندگی شاعر و مدیحه‌های وی در مورد اهل بیت (ع) و نیز اشعاری که به آنها دست یافتم، می‌باشد.

در این تحقیق، فنون شعری عربهم‌چون مدح، فخر، حماسه، رثا و هجو و احتجاج در دفاع از اهل بیت: تا اواسط قرن دوم هجری بررسی شده است . در فصل اول، اهل بیت: از دیدگاه قرآن، تفاسیر و احادیثنبوی مورد وثوق علمای اهل سنت ، معرفی شده و در ادامه موضع اسلام در برابر شعر و شعرا و نیز انواع فنون شعری بیان شده. در فصل‌های دوم تا پنجم، هر یکاز فنون شعری، از دیدگاه قرآن، احادیثو لغتمورد نقد و بررسی قرار گرفته و انگیزه‌های مختلفشعرا در هر یکاز فنون شعری، همراه با شواهد متعددی از ابیات‌شان، با ترجمه فارسی و تحلیل‌های لازم در هر مورد بیان شده است . در انتخابشواهد شعری منابع و مآخذ متعددی مورد مطالعه قرار گرفته که به قدیمی‌ترین و مستندترین آنها استناد شده است . در خلال بحثبا اتهاماتوارد شده به تعدادی از شعرای شیعی پاسخ داده شده. وقایع تاریخی نیز، بر حسبمورد، مشروحا با منابع ذکر شده است . سئوالهای تحقیق : -1 شعرای عرببا استفاده از ادبیاتو روشهای رایج در ادبچگونه از اهل بیتدفاع کرده‌اند؟ -2 تصویر پردازی‌ها، مراثی، حماسه‌ها، احتجاج‌ها، مدیحه‌ها، چگونه در شعر عربی با گرایشبه اهل بیت: جلوه‌گری میکند؟ -3 چرا شعرای شیعی به انواع تهمت‌ها متهم شده‌اند؟ هدفاز تحقیق : نمایشزیبایی‌های شعری و بکارگیری روشهای متنوع شاعران عربو جذابیتشعر آنها در جلبعواطفو احساسات ، خصوصا از جنبه مذهبی است . فرضیه‌ها : -1 بیان ستمی که بر خاندان پیامبر : رفته است ، یکقالبگفتاری مشخصدر ادبعربی است . -2 شیوه‌های مختلفشاعران در دفاع از اهل بیتدر عین بهره‌وری از شروط عام ادبی، محصول ویژه مخصوصبه خود است .

-1بخش اول (مقدمه) : این بخش که به معرفی کتاب و مولف آن می‌پردازد ترجمه‌ای است از مقدمه انگلیسی مصحح کتاب مرحوم محمد اقبال که در صفحات (XLII - XV) کتاب آمده است . -2بخش دوم (شرح اشعار فارسی) : در این بخش به شرح اشعاری که مولف از خود و شعرای دیگر به زبان فارسی به عنوان استشهاد و استناد آورده، پرداخته شده است . -3بخش سوم (شرح برخی از جملات و عبارات فارسی متن) : در این بخش به توضیح و تفسیر بعضی از جملات فارسی پرداخته‌ام که به نظر می‌رسد نحوکهن، لغات مهجور و سیاق خاص کلام، فهم معنی آنها را مشکل کرده است . -4بخش چهارم (شرح عبارات عربی) : در این بخش به معنی و توضیح آیات ، احادیث ، اشعار و امثال عربی پرداخته‌ام. -5بخش پنجم (توضیح بعضی از اعلام) : در این بخش بعضی از اعلام تاریخی و جغرافیائی را که دانستن معنی، موقعیت یا سرگذشت آنها به فهم متن کمک می‌کند، توضیح داده‌ام. -6بخش ششم (معنی لغات و ترکیبات) : در این بخش که بخش پایانی این وجیزه است ، لغات و ترکیبات مشکل متن با صفحه و سطری که در متن به کار رفته، نوشته و معنی‌شده و هرجا که لازم بوده شاهد مثال از خود متن داده شده که خواننده عزیز بتواند با مقابله لغت و معنی داده شده آن با متن، متن را بهتر بفهمد. مثلا: هزاریک =یک‌هزارم (ص 13 س 12) و نیز (ص 357 س 9) هزار یک علم شافعی ندارد.

در این نوشته ما قدیمی‌ترین نسخه که بسال 1261 ه نگارش یافته را بعنوان نسخه اصل اتنخاب نموده و بقیه نسخه‌ها را بعنوان نسخه بدل استفاده نموده و اختلافات را در پاورقی ذکر کرده‌ایم. در مورد حواشی نیز اختلاف در حد عدم تطبیق در شماره صفحات است و علت این بوده که هر کدام از چهار نفر که حاشیه نوشته‌اند یک نسخه واحد را در اختیار نداشته‌اند لذا طبق نسخه خود شماره‌گذاری نموده‌اند، که در تطبیق قابل شناخت بود و مشکلی نداشت . در این نوشته ضمن تصحیح متن کتاب که خطی می‌باشد به تصحیح حواشی نیز پرداخته شده که بسیار بد خط همراه با افتادگی و ناخوانا بود، که با تطبیق نسخه‌ها مشکلی در مطالعه آن نمی‌ماند. در ترجمه نیز سعی گردیده عین کلمات و عبارات حکیم سبزواری بدون کم و کاست ترجمه شود تا بیشتر مورد استفاده علاقمندان باشد. اضافات مترجم در میان علامت پرانتز() قرار گرفته است . چون این متن از عصر حکیم سبزواری در حوزه‌های علمیه و خارج ازآن بعنوان کتاب درسی مورد استفاده بوده و می‌باشد و واژه‌های فلسفی و کلامی آن که دارای بار معنایی ویژه‌ای هستند، نیاز به شرح مفصل دارد . اما در اینجا به توضیحات کوتاهی اکتفا شده است . از طرفی چون متن این کتاب بعنوان شرحی بر اشعار خود آن حکیم می‌باشد، در مواردی نکات ادبی و صرف و نحوی نیز بیان شده که ربطی به متن ندارد اما در مطالعه و ترجمه یاری گرند، لذا از ترجمه عین آن کلمات صرفنظر شد و مقصود حکیم در ترجمه رعایت شد. بطور مثال مبتدا و خبر را در شعر معین نموده که نقل آن در ترجمه زائد است اما رعایت آن لازم می‌باشد.

کتاب «وقعة صفین» از کهن‌ ترین و مهم‌ ترین منابع تاریخ اسلام در موضوع زندگی امیر مؤمنان علی (ع) اثر نصر بن مزاحم متوفای ۲۱۲ق، مورخ شیعی است. مؤلف در این اثر در هشت جزء ابتدا تا انتهای کارزار صفین را بازگو می‌ کند. وقعة صفین از معدود تک نگاری‌ های بر جای مانده در موضوع نبرد صفین است. ویژگی این اثر دقت مؤلف در بیان حوادث صفین حتی در جزئی‌ ترین امور است. مؤلف در این کتاب به اخبار و حوادث جنگ صفین پرداخته و گزارش‌ های بسیاری درباره این جنگ و حوادث پیش و پس از آن ارائه می‌ دهد. اهمیت کتاب را از چند جهت می‌ توان بررسی کرد. نخست، ارزش متنی کتاب به جهت قدمت تاریخی آن از یک سو و از طرفی دیگر، اشاره به اخبار و حوادث دوران خلافت امیرالمؤمنین (ع)، و نیز به عنوان منبعی مهم برای رویدادهایی که منجر به جنگ صفین شده است.

«کلمه الزهراء: خطبه الزهراءفی قصیده شعریه» نوشته عباس مدرسی، سروده هایی است در قالب دو فصل كه به زبان عربی فراهم آمده تصویری است از زندگی حضرت زهرا (س) نیز ذكر فضایل و مناقب آن حضرت.

«دیوان الامام علی علیه السلام» کتابی است با عنوان دیوان شعر که منسوب به امام علی علیه السلام است. گروهى بيش از دو بيت را براى حضرت ، ثابت نمى دانند و برخى ديگر، همه اشعار ديوان هاى موجود منسوب به وى را از وى مى دانند. در يك نگاه كلّى، دو ديدگاه در اين باره به دست مى آيد: الف. برخى تعداد اشعار را اندك و لقب «شاعر» دادن به امام عليه السلام را نادرست مى دانند؛ البته برخى از ايشان تصريح دارند كه نسبت دادن اين عنوان به امام عليه السلام بر مقام ايشان نمى افزايد و حتى شايد از آن بكاهد. ب. برخى او را «شاعر» مى شناسند. خلاصه كلام، اين است كه حضرت، محققا زيادتر از دو بيت شعر فرموده است و شايد عدد تقريبى ابياتش همان دو صد بيتى باشد كه آنها را ابوالحسن على بن احمد فَنجگِردى نيشابورى در يك جا به نام سَلْوه الشيعه يا تاج الأشعار گرد آورده است.

«الأمالی»، کتابی در تفسیر آیات متشابه و مشکل و تبیین احادیث دشوار، تألیف سید مرتضی، متکلم، ادیب، فقیه و حدیث‌ شناس برجسته امامیه در سده پنجم قمری. در فهرست‌ های قدیمی، این کتاب به نام «الغرر و الدرر» نامیده می‌ شود. امّا اهل حدیث، آن را با اسم أمالی المرتضی می‌ شناسند. أمالی، مجالس مختلفی است که سیدمرتضی، آنها را در زمان‌ های پی در پی املا کرده و در آنها از موضوعی به موضوع دیگر و از هدفی به هدف دیگر منتقل شده است. بعضی از آیات قرآن کریم را که تأویل آنها بر عامه و خواص پوشیده است و سؤالاتی در مورد آنها شده و اشکالاتی متوجّه آنها است، انتخاب کرده و تأویل و توجیهش را به طریق و مذهب اصحابش که معتزله یا اصحاب عدل‌ اند- چنان که او را می‌ نامد-، علاج و درمان کرده است. او کوشش خود را مصروف بر این داشته که در تأویل آیات متشابه و اشعار عرب‌ زبانان، توفیق حاصل کند که الحق، در این کار، تسلّط عجیبی از خودش بروز داده و ذهن لطیف و نکته‌ پرداز و هوش سرشار خود را نشان داده است. وی را در تفسیر و تأویل، کثرت محفوظاتش از شعر، لغت و حدیث یاریش نموده و فصل‌ الخطاب وجوه مختلف و آرای متفاوتی بوده که بر او عرضه می‌ شده است. البته، گاهی نیز اخذ همه آرا و جمع آنها را جایز و صحیح دانسته است. آیاتی را که سید مرتضی انتخاب کرده و بر تفسیر آنها همّت گماشته است، اکثراً از مواردی است که در کتب دیگر به دست ما نرسیده است. او علاوه بر آیات، احادیثی را انتخاب کرده است که آنها نیز چنین‌ اند و معمولا علما در تأویل آنها با هم اختلاف دارند. وی تعارض‌ ها را آشکار کرده و تفسیر و تأویل آنها را- همان گونه که در تفسیر آیات عمل می‌ کرد- بیان نموده و در این کار، از شواهد شعر و لغت کمک گرفته است. البته در این میان، مذهب اصحاب خود، یعنی اصحاب عدل را آشکار ساخته و دلیل آنها را برتر دانسته است. در این موارد، علی الخصوص با ابن قتیبه و ابو عبید قاسم بن سلاّم و ابن انباری، مناقشات فراوان کرده است. علاوه بر اینها در علم کلام هم مسائلی را طرح کرده که در آنها مشاجره وجود دارد و مناظرات بسیار رخ داده است؛ مطالبی مانند مسئله رؤیت خدا، خلق، افعال بندگان، اراده خدا بر زشتی‌ ها... که در آنها بر ردّ دشمنان دلیل آورده است. او در این مناقشات، مهربان و در گفتارش عفیف است. به جز مسائل گفته شده در کتاب، مختاراتی از اشعار و سخنان برگزیده نیز وجود دارد که آنها را با شرح، نقد و ارزیابی همراه ساخته است. در آغاز آنها شرح حالی از شعرا آورده و همچنین گروهی از اشعار، أقوال و نوادر آنها را ذکر کرده است. در ادامه، نکات ظریفی از آنها و جواب‌ های قانع‌ کننده و نیز مطالب فکاهی آورده که بسیاری از آنها بر پایه کتب جاحظ، ابن قتیبه، مبرد، أبی حاتم، آمدی و دیگران است. همچنین، برخی از مقاصد شعرای عرب در جاهلیت و صدر اسلام را در مدایح و مراثی و هجویات و... ذکر کرده که بعضا مورد نقد قرار گرفته است. به خاطر وجود متون متنوع، فصول مختلف و مباحث گران قدر، برای این کتاب امتیاز ویژه بین کتب عربی حاصل شده است و مرجعی برای علما به شمار می‌ رود. ادبا به آن نیازمندند و علاقه مندان در اعصار مختلف به آن ارجاع داده می‌ شوند. همه اینها که گفته شد، مطالب موجود در متن اصلی کتاب است. علاوه بر اینها زیاداتی در انتهای کتاب موجود است که با عنوان مساله تنظیم شده و با نام تکملة الغرر به کتاب افزوده شده است. با این تکمله، کتاب أمالی المرتضی به پایان می‌ رسد.