جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این رساله، از دیدگاه ناصرخسرو، درباره‌ی انبیایی که در دیوان نام آنها بیان شده است، سخن گفته ایم . او گاهی به شیوه‌ی تمثیلی و گاه تذکاری به زندگی هر پیامبر پرداخته است و گاهی نیز از نام پیامبر، به تأویل، مقصود دیگری را دنبال می کرده است؛ به طور مثال گاهی خلیفه‌ی فاطمی را سلیمان ، گاهی نوح و گاهی موسی خوانده است و مضامین مربوط به هر پیامبر را با زندگی خود در آمیخته است . او تقریباً در همه‌ی دیوان در حال تبلیغ مذهب اسماعیلی خویش است که از آن به عنوان دین حق یاد می کند و با دلایل و استدلالات منطقی سعی دارد مخاطب را قانع کند که مذهب او ، مذهب راستین است . ناصرخسرو با بهره گیری از نام پیامبران و زندگی آنان ، در عین اینکه سخنانش را اعتبار و ارزش می بخشد، گامی بلند در اثبات حقّانیت سخنانش بر می دارد. او در زمره‌ی شاعران مذهبی است و سخنان و سروده هایش رنگ و بوی دینی دارد. این شاعر تونان پس از گذراندن مراحل روحانی دیگر ، مرتبه‌ی حجّت را در میان اسماعیلیان کسب کره و به عنوان مبلّغ سرزمین خراسان به آنجا بازگشته است ؛ بنابراین شیوه ای اتّخاذ کرده تا بتواند اهداف و مقاصد خویش را از طریف آن به مخاطب منتقل کند . البته این مربوط به جهان بینی اوست که ترجیح می دهد باطن را به جای ظاهر و تأویل را به جای تنزیل بنشاند . او به عنوان یک باطنی مذهب ، اصل تأویل را در همه موارد خلقت و پدیده های مادی و معنوی جهان ، جاری می داند.مفاهيم مورد نظراو عبارت اند از : مفاهیم حکیمانه و فلسفی ، اجتماعی و تاریخی ، دینی و پند و اندرز .

ناصرخسرو قبادیانی بلخی یکی از حکماء و شعرای نیمهء دوم قرن پنجم هجری است ، ایام شباب را به عیش و نوش گذراند اما در سن چهل و سه سالگی تحول معنوی برای او پیش آمد از تعلقات چشم پوشید و به سوی کعبه روانه شد. پس از زیارت کعبه به مصر رفت و با دعاه اسماعیلیه آشنا شد و زندگانی معنوی تازه‌ای را آغاز کرد. پس از بازگشت به خراسان، بی‌پروا به نشر دعوت فاطمیان پرداخت . ناصرخسرو دارای تالیفات زیادی است از جمله: وجه دین، جامع‌الحکمتین، زادالمسافرین، سفرنامه و دیوان اشعار. او در فن قصیده‌سرایی استادان استادی مسلم است . او حکیمی است الهی و در مبحث الهیات و تاویل آیات قرآن نظراتش شایان توجه است . اسماعیلیه و ناصرخسرو به تاویل قائلند و آیات قرآن را به کلی تاویل می‌کنند: "شورست چو دریا بمثل صورت تنزیلتاویل چو لولوست سوی مردم دانا" و در "جامع‌الحکمتین" می‌گوید: "مر کتاب خدای را تاویل است ، اما بتاویل عقلی گویند صفات مخلوق را از خالق نفی کنیم" ناصرخسرو، قرآن کریم را از حفظ داشته و به سبب اعتقاد محکم او نسبت به قران، در شعر خویش از این کتاب آسمانی بسیار تاثیر پذیرفته است . در این رساله کوشیده‌ایم تا تاثیر قرآن کریم را در شعر ناصرخسرو براساس ابواب زیر بررسی کنیم: تلمیح به قصص قرآن: ناصرخسرو طبق روش خاص خود به قصص مختلف قرآن اشاره کرده است ، مانند داستان خلقت آدم و سجده نکردن شیطان بر او، داستان هاروت و ماروت ، داستان حضرت نوح و کشتی و طوفان و غیره. اشاره به آیات قرآن کریم: در این بخش بیتهایی از دیوان ناصرخسرو که در آنها به سوره‌ای از قرآن یا آیه‌ای از آیات قرآن کریم اشاره شده، آورده شده است ، در هر مورد آیهء مورد نظر را نیز ذکر کرده‌ایم. معنی و مفهوم آیات : ناصرخسرو در بسیاری از اشعار خود مضمون آیات قرآن کریم را آورده است ، آنچنان که به خواندن آن بیت ، و آشنایی مختصر با قرآن کریم، آیهء مورد نظر به ذهن می‌رسد. در این بخش ، ابیاتی را آورده‌ایم که مفاهیم آن از مفاهیم آیات قرآن اقتباس شده است . مفردات قرآن کریم: در این بخش اشعاری از دیوان ناصرخسرو ذکر شده است که شاعر در آنها، لغات و ترکیباتی را از قرآن گرفته است . کاربرد این لغات و ترکیبات گاهی هیچ ارتباطی به آیهء قرآن ندارد و گاهی نیز با آیات قرآن مرتبط است . تشبیهات قرآن کریم: آخرین بخشی که در رسالهء حاضر به آن پرداخته شده است تصاویر قرآنی و تشبیهاتی است که ناصرخسرو با استفاده از قرآن کریم در دیوان خود آورده است . در این رساله، هر جا آیه‌ای نقل کرده‌ایم، ترجمهء آن را نیز تفسیر ابوالفتوح رازی آورده‌ایم.

نوشتار حاضر با عنوان «جایگاه علم و عالم در دستگاه فکری ناصر خسرو قبادیانی» در سه فصل تدوین شده است. در نخستین فصل کلیاتی در معرفی شخصیت، زندگی، دین و آیین، آثار و اقوال ناصر خسرو ارائه شده؛ و فصل دوم به تعریف «علم» و بیان حدود آن از دیدگاه ناصر اختصاص یافته است. سپس انواع علم از منظر وی در دو بخش علم آفرینش (علوم منقول) و علم دین حق (علوم معقول) به نگارش درآمده؛ و شواهدی از علوم: بیان، پزشکی، جغرافیا، جانور شناسی، حساب و هندسه، زبان شناسی، فلسفه، فیزیک، موسیقی و نجوم از آثار ناصر خسرو استخراج شده و در ذیل عنوان علم آفرینش جای گرفته است. در بیان علم دین حق نیز در ذیل عناوین علم تأویل و مبانی دین حق (قرآن و حدیث) شواهدی از آثار ناصر خسرو برگزیده شده است. در فصل پایانی، نیز ابتدا تعریفی از «عالم» از زبان ناصر ارائه و سپس صفات و ویژگی‌های دانایان از منظر وی بیان شده است. در ادامه بر اساس نگاه و نگرش ناصر به مسئله‌ی دانایان و عالمان، این مقوله را در سه بخش: الف- پیشروان علم آفرینشب- روسای علم الهی ج- علمای علم دین، ارائه و ضمن تعریف هر یک از این بخش‌های سه گانه، تنها به معرفی دانایانی پرداخته شده است که به گونه‌ای نام آنان در آثار ناصر بیان شده است.

رنج، به عنوان یکی از وجوه برجسته‌ی زندگی بشری، از جمله مسائلی است که هر انسانی در زندگی خویش با آن روبرو می‌شود. این مقولۀ بسیار پیچیده در ادبیات، انعکاس ویژه‌ای یافته و به جرأت می‌توان گفت که در کمتر اثری، آن نمود نیافته است. ناصرخسرو، شاعر حکیم و فیلسوف نامی قرن پنجم نیز نه تنها از این امر مستثنی نبوده، بلکه رنج در اشعارش بازتاب ویژه‌ای یافته است، و این شاخصه را می‌توان در محتوا، وزن، واژگان و سایر مشخصات شعری او مشاهده کرد. این رساله نیز بر آن بوده است تا بازتاب رنج را به صورت کلی و همه جانبه در اشعار ناصرخسرو، بررسی نماید. در این رساله نویسنده سعی کرده است، ابتدا مروری کوتاه بر زندگی و آثار و ویژگی‌های شعری ناصرخسرو داشته باشد و بعد از بررسی ابعاد مختلف مسئله رنج و منظرهای گوناگون درباره آن از دید فلسفه، روانشناسی و دین و چیستی آن را در نظام حاکم بر زبان و اندیشه‌ی ناصرخسرو، مجموعه‌ی ایده‌ها و دیدگاه‌های او را در اشعارش در چهار حوزه‌ی معنا شناسی، هستی‌شناسی، غایت‌شناسی و وظیفۀ اخلاقی رنج و هم‌‌چنین تأثیر زیبایی‌شناختیِ رنج در اشعار او، طبقه‌بندی و تحلیل نماید.بررسی و مطالعه این حوزه‌ها نشانگر این مهم است که ناصرخسروبه همه‌ی حوزه‌های ذکر شده، اهتمام ورزیده است؛ هر چند در تفسیر و تشریح و حتی در عمل به این مسئله، به وجود شناسی رنج توجه خاصی داشته است.

جستارهای فکری و تراوش اندیشه‌های انسان‌ها در هر جامعه و سرزمین را، می‌توان ادبیات نام نهاد و آن را با ادبیات سایر ملت‌ها، تطبیق داد. بنابراین ادبیات‌تطبیقی، رابطه‌ی ادبیات ملت‌های گوناگون در دوره‌های مختلف تاریخی را در موضوع‌هایی مانند انواع ادبی، مکتب‌ها، مسائل زیباشناختی ادبی و ... بررسی می‌کند. ادبیات یکی از بهترین زمینه‌ها برای طرح مفاهیم اخلاقی و موضوعات مربوط به آن می‌باشد و زبان شعر به‌ویژه در بیان مسائل اخلاقی، توانمندترین زبان‌هاست. بی‌شک سرزمین معره و اقلیم نام‌آور خراسان، بزرگ‌مردانی آزاده را پرورده که نام آن‌ها زینت‌بخش تاریخ شعر و ادب و اخلاق گشته‌است. در بین این بزرگان، سیمای ابوالعلاء معری و ناصرخسرو قبادیانی قابل مشاهده‌است که از پیشگامان شعر اخلاقی در ادبیات عربی و فارسی به‌شمار می‌روند. مضمون اشعار آن‌ها بیشتر پیرامون خداشناسی، پرهیزگاری، عقل و خرد، بی‌وفاییِ دنیا، نیکی، دوری از حسد، کبر و غرور و ... می‌باشد. ویژگی‌های مشترک بسیاری در زندگی و اشعار آن‌ها یافت می‌شود، به‌طوری که این اندیشه را به اذهان متبادر می‌سازد که ناصرخسرو از ابوالعلاء، تأثیر پذیرفته است. روح پژوهنده و عقل بیدار این دو شاعر، جاه و مقام را در خواسته‌های دنیوی نمی‌دید؛ آن‌ها که پیوسته بیرق صلح در دست داشتند، چونان آموزگاری دلسوز، همگان را به کردار نیکو و دوری از ویژگی‌های ناپسند اخلاقی دعوت می‌نمودند. آرمان خویش را در کسب ارزش‌های اخلاقی و رسیدن به حقیقت می‌دیدند؛ آرمانی که ترکیبی از دین و خرد بود. در روزگاری که نفَس دین به-شماره افتاده بود و دین از جوهره‌ی اصلی خود خارج شده بود، آن‌ها خود را در گرداب پوشالی دنیا نینداخته، بلکه با تمسک به دین و ترسیم نقش دین و اخلاق در تربیت انسان‌ها، ادب عربی و فارسی را غنا بخشیدند و این‌گونه در زمینه‌ی ایفای ارزش‌های دینی و اخلاقی، خوش درخشیدند. چه‌بسا معری و قبادیانی خواستار وظیفه‌ای بالاتر برای مخاطبان خود بودند و آن رسیدن به کمال در پرتو اجرای ارزش‌های اخلاقی بوده است.

دیوان اشعار ناصرخسرو از جمله آثاری است که همه ی ابعاد آن به تمامی پژوهش نگردیده است ؛ از جمله موضوعهایی که مورد بررسی قرار نگرفته یا بگونه ای محدود وگذرا مطرح شده است ، موضوع « مضامین اخلاقی در دیوان ناصرخسرو »است ، بنابراین هدف این تحقیق ارائه تصویری جامعاز مضامین اخلاقی دیوان ناصر خسرو است . به عنوان درآمدی بر مباحث تحقیق ابتدا در فصل اول به اختصار در خصوص مبانی علم اخلاق و مفاهیم کلی آن و عمده مکاتب اخلاقی ، اهمیت، اهداف ، پیشینه و روش تحقیق توضیحاتی ارائه شده است . سپس در فصل دوم به منابع اخلاقی ناصرخسروکه عبارتند از افکار و احوال بزرگان ایران باستان ، اقوال فلاسفه و حکما ، متون دینی ، روش صوفیه و زهاد اسلام و تعالیم مذهب اسماعیلیه اشاره شده است .ودر فصل سوم فلسفه اخلاقی او و اصول آن که شامل خودشناسی ، خداشناسی ، دانایی محوری ، خردگرایی، معاد شناسی ، دنیا شناسی ، و ... بیان گردیده است . در فصل چهارم استفاده از آیات قرآنی و مفاهیم مذهبی، بیاناستدلالی ، بیان انتقادی ، بهره گیری از آرایه های ادبی چون تشبیه ، تلمیح ، انواع جناس، تضاد، توازن، ارسال مثل و مراعات النظیر ،استفاده ار روشمقایسه ، بیان رزمی و استفهام به عنوان روش ناصرخسرو در بیان آموزه های اخلاقی شمرده شده است .در فصل پنجم به تحلیل مضامین اخلاقی در دیوان ناصرخسروو ذکر شواهدی از هر مضمون اقدام شده است . و در فصل ششم (نتیجه گیری) بیان گردیده که ناصرخسروبه عنوان مبلغ اسماعیلیه یکی از روشهای اصلاح جامعه خود را آگاهی بخشی و تبیین فضایل و رذایل اخلاقی می داند ، و به همین منظور در اکثر قصاید خود ضمن تاکید بر دانش اندوزوی و خردگرایی مخاطب را به کسب فضایل و دوری از رذایل تشویق و ترغیب نموده است .

موضوعاتی که در این تحقیق به آنها پرداخته‌ایم و در بابمشترکاتگفتار اخوان‌الصفا و ناصرخسرو سخن گفته‌ایم، شامل موضوعاتمتعددی استبرخی از این موضوعاترا میتوان تحتعنوانی کلی‌تر تقسیم‌بندی کرد ما در این تحقیق موضوعاتمتعدد مطرح شده را در چهار بخشکلی گنجانده‌ایم.موضوعاتی را تحتعنوان "خداشناسی" مطرح کرده‌ایم و موضوعاتی تحتعنوان "انسان‌شناسی" و "جهان‌شناسی" مطرح شده‌اند.اما در این میان موضوعاتی دیگر نیز وجود دارند که نمی‌توان آنها را به یکی از موضوعاتسه‌گانه مذکور منحصر کرد.آن موضوعاترا در بخشی جداگانه با عنوان "موضوعاتدیگر" آورده‌ایم و در واقع هر موضوع را مستقلا مطرح کرده‌ایم.اما پیشاز ورود به بحثاصلی که همانا موضوعاتمشترکبین ناصرخسرو و اخوان‌الصفاست ، لازم بود که اجمالی از زندگی و آثار ناصرخسرو، مذهباسماعیلی و ماهیتگروه اخوان‌الصفا و تاریخ آنان آورده شود تا مدخلی باشد برای ورود به بحثاصلی. ما این مدخل را در بخشی با عنوان "کلیاتو مقدمات " در آغاز این تحقیق گنجانده‌ایم.

یکی از سوالات اساسی بشر از ابتدای آفرینش این بوده است که "من کیستم؟". یافتن پاسخی برای این سوال می تواند راهگشای بسیاری از ابهامات و مشکلات بشری باشد. علم النفس و خودشناسی یکی از توصیه های موکد دین مبین اسلام است و بنابر گفته ی بزرگان دین، معرفت نفس رهنمون معرفت رب است و یکی از راه های خداشناسی به حساب می آید.برای یافتن رابطه ای بین خودشناسی و خداشناسی، باید مسیری را طی نمود. مرحله ی اول در این راه شناخت نفس ناطقه ی انسان، یافتن چگونگی رابطه ی قوای نفس با آن، درک چگونگی رابطه ی نفس با بدن و به طور کلی شناخت ذات، صفات و افعال است. در مرحله ی دوم، شناخت ذات، صفات و افعال باری تعالی در حد وسع و سعه ی وجودی فرد مطرح می شود. مرحله ی آخر که می توان آن را حساس ترین مرحله دانست عبارت است از مقایسه ی نفس ناطقه با حق تعالی. در این بخش با توجه به تشابهاتی که بین نفس و خداوند یافته ایم، و با تاکید بر این نکته که خداوند مثل ندارد ولی مثال دارد، به این نتیجه می رسیم که انسان با شناخت خود می تواند خالق و رب خود را بشناسد و سیر الی الله داشته باشد. در پژوهش حاضر، مراحل رسیدن از خودشناسی به خداشناسی را به صورت تطبیقی، بین حکیم ناصرخسرو و صدرالمتالهین به عنوان نمایندگان مکتب اسماعیلیه و حکمت متعالیه پی می گیریم و مشاهده می کنیم که این دو حکیم نیز بر رابطه بین معرفت نفس و معرفت رب تاکید دارند و خودشناسی را یکی از متقن ترین و نزدیک ترین راه های خداشناسی می دانند

تعرفنا علی المقصود من الانسان السالم و غیر السالم بلحاظ علم النفس المادی و علم النفس الاسلامی، و النظر الی الانسان و عقله و نفسه و قلبه و ما یتعرض له من الامراض النفسیه، و کان النظر لکل علم لجهه معینه من سلوک الانسان و ما یصیب هذا السلوک من الاختلالات العصبیه و الذهنیه و الاجتماعیه و الاخلاقیه، و ان هناک عوامل کثیره تساعد علی التخلص من الامراض النفسیه ،کعامل البیئه و الظروف الاقتصادیه و الثقافه و التحکم بهذه العوامل یودی الی علاج الامراض النفسیه و هناک عوامل تساعد علی الامراض النفسیه کحب الدنیا و حب النفس لانها تودی الی اضطراب و اختلالات للانسان اذا فقد شیئادنیویا، و الشک و الغفله و سوء الظن تجلب التوتر العصبی وهی کالسرطان فی جسم الانسان0 و الوقوف امام هذه العوامل تساعد علی حصول الامن و الاستقرار عند الانسان.وفی هذا البحث نری تغافل علماء النفس عن الامراض القلبیه مع اهمیتها القصوی فی الصحه النفسیه، ولم یروها امراضاً للنفس بالمعنى السائد عندهم، لاتهم لایرون القیم الاخلاقیه ضروریه للانسان، أولا یرونها من منظار مقدس کما یراها علماء الاخلاق، لانها أساسا لا تدخل فی موضوع علم النفس الذی یبحث فیه عن النفس الانسانیه بنظره موضوعیه لمکوناتها الذاتیه والعرضیه، بینما ینظر علماء الاخلاق الى النفس الانسانیه بنظره معیاریه لما ینبغی ان یتصف به الانسان من مثل وصفات فی حرکته الاتکاملیه. أی دراسه الانسان کما ینبغی ان یکون لا بما هو کائن فعلا الذی هو موضوع علم النفس. فالانسان فی نظر علماء النفس ماهو إلاّ حیوان متطور، فلا معنى للاهتمام بما وراء الامر الظاهر منه، وهو نفسه الانانیه.

این پژوهش در راستای چند هدف تدوین شده و مزیـّت انجام آن ایجاد علاقه در خوانندگان به آثار ادبیّات فارسی و دریافت تأثیر آن ها از نهج البلاغه و کلام امام علی ( ع ) است : 1-ابتدا نگاهی مختصر به زندگی و احوال مولای متّقیان امیرالمومنین علی ( ع ) شده ، اگرچه زبان از بیان کمالات آن حضرت قاصر استو قلم تاب تحمّل فضایلش را ندارد و از طرفی پرداختن به شرح احوال آن حضرت توسط نویسنده ای ناآشنا به تمام جزئیات زندگی ایشان ممکن است نوعی بی ادبی به ساحت مقدّس او محسوب گردد ، ولی نگارنده به جهت ایجاد انگیزه بر مطالعـه ی بیشتر ِ زندگی ِاین بزرگوار ، بطور اختصار بدین امر مهم و دشوار پرداخته است . 2- شرح احوال حکیم « ناصرخسرو قبادیانی » مورد بررسی قرار گرفته است تا کسانی که علاقمند به ادب فارسی و شعر و شاعری هستند بیشتر با این شخصیّت حکیم و فرزانه آشنا شوند ؛ چرا که نام ناصرخسرو در برابر شاعران صاحب نام و مشهوری نظیر فردوسی ، نظامی ، سعدی ، حافظ و مولوی ممکن است برای بسیاری افراد ناشناخته به نظر آید . 3- شرح احوال سید شریف رضی ، بخشی دیگر از این کار بوده است .4- از اهداف دیگر این پژوهش آشنایی با جلوه های تأثیرگذاری « نهج البلاغه » در دیوان حکیم ناصرخسرو قبادیانی است . و چون نمودهایی از تأثیر « نهج البلاغه » در دیوان این شاعر مشاهده گردیده ، لذا میزان این تأثیر از طریق استخراج ابیات و تطبیق آن ها با سخنان ، مواعظ و حکمت های علی ( ع ) از نظر گذشته است و در این راستـــا برخــی ابیات تحت تأثیر مستقیم و برخی دیگر تحت تأثیر غیر مستقیم کلام مولا ( ع ) بوده اند و تلاش گردیده در حد امکان این تأثیرات انعکاس داده شود . 5- بررسی نقش آموزه ها و تعلمیات ارزشمند « نهج البلاغه » در اشعار ناصرخسرو قبادیانی از دیدگاه و منظر اجتماعی انجام گردیده و به گونه ای تحلیل اجتماعی اشعار ناصرخسرو با توجه به تأثیر « نهج البلاغه » از جهت موضوعاتی نظیر اعتقادی- حکمی، اخلاقی ، علمی ، اقتصادی و عبادی که همه به نوعی زیرمجموعه ی موضوعات اجتماعی هستند مورد توجه نگارنده بوده است . 6- علاوه بر موارد فوق توانایی های شاعر در ایجاد احساس زیبایی از موارد تأثیر« نهج البلاغه » و فرمایش های حضرت نشان داده شده است و اینکه آیا این زیبایی شناسی با توجه به آرایه های ادبی و صنایع بدیعی نظیر جناس ، تکرار و ... در شعر شاعر منعکــس گردیـــده یا این انعکاس با توجه به علم معانی ، بیان و تصویرسازی های آن بوده است . 7- در پایان پیوند های بزرگ اندیشه و باور و اعتقادات دینی شاعر از آبشخور نهج البلاغه با دسته بندی معانی تأثیر نهج البلاغه در اشعار ناصرخسرو از نظر گذشته است که این معانی نظیر آرزو و تمنّا ، آغاز آفرینش ، تدبیر و قضا ، علم و دانش ، صبر و شکیبایی و ... ذیل تقسیم بندی های اجتماعی ذکر گردیده اند .