جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با مقایسه نظرات اندیشمندان در حوزه قرآن پژوهی می توان به رشد وگسترش مطالعات قرآنی و شناخت عظمت وحی دست یافت و افکار انحرافی را از ساحت مقدس قرآن بر طرف گردد. اعجاز قرآن از نظر علامه مطلق بوده و به وجوه خاصی محدود نمی شود. برخی از وجوهی که علامه به آن پرداخته شامل اعجاز به امی بودن پیامبر (ص) ، عدم اختلاف در قرآن ، اخبار غیبی ، اعجاز تشریعی ، اعجاز بیانی و اعجاز علمی می باشد. معجزه از نظر علامه دخالت نیروی خارج از جهان طبیعت و به معنای پذیرش محال عقلی نیست و قرآن معجزه را مطابق قانون علیت که مورد پذیرش عقل می باشد می داند . از نظر علامه وحی کلام الهی و منشا الهی داشته و از اختلاف ، تناقض و تحریف به دور است وحی توسط پیامبر(ص) امی که دارای مقام عصمت بوده به مردم رسانده شده است. دیدگاه مستشرقان پیرامون وحی را می توان در سه گروه مورد بررسی قرار داد. گروه اول به دور از تعصب و منصفانه به قرآن پژوهی پرداخته و به حقانیت و اعجاز قرآن اعتراف می کنند و عده ای از آنها به دین اسلام مشرف شده اند. گروه دوم به وحیانی بودن قرآن پی برده اند ولی از اعتراف به اعجاز قرآن امتناع می کنند و منشا قرآن را بشری می دانند . گروه سوم منکر وحیانی بودن قرآن و نبوت پیامبر(ص) می باشند و قرآن پژوهی این گروه از روی تعصب و معاندانه می باشد.

قدرت نرم قرآن در تأثیرگذاری بر جان آدمیان، که از وجوه اعجازیِ مستقل قرآن یا زیرمجموعه اعجاز بیانی آن است، بیانگر تأثیری خارق‌العاده بر روح و جسم انسان است تا حدی که ـ بنا بر حکایات منقول‌ـ سبب گریاندن بسیار شدید، مدهوش ساختن و کشتنِ مستمعان شده است. این مقاله با روشی توصیفی ـ تحلیلی و با تأکید بر قتلی القرآنِ ثعلبی ـ‌که حکایات آن، ارتباط مستقیم با قدرت نرمِ تأثیرگذارانه قرآن داردـ این قدرت نرم قرآن را بررسی کرده است. نتیجه آنکه مؤلفه‌های «تأثیر ذاتی آیات قرآن»، «تلاوت آهنگین و خلوص نفس تالی» و «ظرفیت و قابلیت مستمع»، در این قدرت نرم نقش ایفا می‌کنند، اما مٶلفه‌های تلاوت آهنگین، خلوص نفس و ظرفیت مستمع، در حکم تقویت‌کننده عنصر اصلی ـ یعنی قرآن‌ـ هستند که بدون آن‌ها نیز تأثیر قرآن می‌تواند به قوت خود باقی باشد؛ چرا که قرآن ساختار آهنگینی دارد که با صدای حزین یا زیبا، از بُعد جلالی و جمالی بر مستمعان و تالیان خود تأثیر می‌گذارد؛ آن هم تأثیری که با قدرتِ مؤثرات مشابه آن قابل مقایسه نیست و این تأثیر نیز بیشتر در بُعد جلالی و افکندن خوف و خشیت نمود دارد و تأثیر جمالی علاوه بر آنکه خود مستقلاً عمل می‌کند، زمینه را برای تدبر در قرآن و تأثیرگذاری از بُعد جلالی نیز آماده می‌سازد.

با وجود تحقیقات فراوان در زمینه اعجاز علمی قرآن، و وجود آرای موافق و مخالف نیاز به تحقیق جامع و مفصلی در خصوص تطبیق و بررسی آرای متفکران اسلامی در حوزه اعجاز علمی است که در این تحقیق به روش توصیفی و تحلیلی به انجام رسید و مشخص شد دلایل مخالفان اعجاز علمی قرآن صحیح نیست و مبنا قرار دادن فهم مردم عصر نزول وجه علمی و دلیل قرآنی و روایی ندارد و قرآن دارای وجه اعجاز علمی است و یافته های قطعی علوم تجربی که سالها پس از نزول قرآن توانستند به شکل معجزه واری مفهوم و مقصود برخی آیات را مشخص سازند این بعد اعجاز علمی قرآن را ثابت کردند ولی در بین متفکرانی که معتقد به اعجاز علمی قرآن هستند برخی از متفکران مانند غزالی ادعا کردند که قرآن شامل همه علوم از جمله همه علوم تجربی است و همه علوم حتی با تفصیل و جزئیات در قرآن مطرح شده‌اند در مقابل این افراد، متفکرانی همچون علامه طباطبایی به انتقاد پرداخته و تبیان و جامع بودن قرآن را به معنای اشتمال بر کلیه علوم ندانسته بلکه آن را به معنای ارائه همه علوم لازم در جهت هدایت بشر معنا کرده اند این دسته از متفکران که نظرشان به صواب نزدیکتر است معتقدند قرآن کتابی است که برای هدایت و سعادت بشر نازل شده و تبیان همه علوم لازم برای هدایت است و در بسیاری از آیات خود پرده از اسرار علمی برداشته که به مرور زمان با پیشرفت علوم تجربی معجزات علمی قرآن برملا می شود.

قرآن کریم، به عنوان اصیل ترین منبع آموزه های اسلامی و کلام خطاناپذیر وحیانی، دارای اهمیتی وصف ناپذیر است. پرداختن به موضوع اعجاز قرآن نیز به عنوان بستر اثبات وحیانی بودن قرآن و رسالت پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) از اهمیت ویژه و بی نظیری برخوردار است. از این رو بحث و تحقیق در وجوه اعجاز قرآن از اهمیت ویژه و بنیادین برخوردار می گردد. از طرفی، بسیاری از دشمنان اسلام، همواره در کمین کوچک ترین فرصت ها برای سوء استفاده در جهت استحاله فرهنگی و اعتقادی امت های اسلامی بوده اند و یکی از مهم ترین اهداف آنها نیز دور نگه داشتن بشریت از مضامین و مفاهیم قرآنی است. در این حال، در صورت بروز افراط و تفریط هایی در مسیر پژوهش های علوم قرآنی و به ویژه مباحث مربوط به اعجاز قرآن - به عنوان بنیادی ترین دانش در این راستا- خودبه خود زمینه برای سوء استفاده دشمنان فراهم می گردد. در نتیجه بررسی تخصصی و دقیق در نحوه شناخت و تبیین وجوه اعجاز قرآن، امری مفید، بلکه ضروری است. این پژوهش برآن است تا با بررسی متون کتب قدیمی، معاصر و پژوهش های جدید در این عرصه، ضمن مطالعه دقیق بر روی وجوه اعجاز قرآن، به جمع آوری، دسته بندی، تبیین، آسیب شناسی و بیان مصادیق وجوه اعجاز در آنها پرداخته، و هر یک از مصادیق وجوه اعجاز را از دیدگاه سنتی و زبان شناسی مدرن بررسی نماید. بنابراین، مساله اصلی پژوهش حاضر، که مساله محور، کتابخانه ای، توصیفی و تحلیل سیستمی انجام می شود، عبارت است از: « مهمترین ویژگی های اعجازین زبان قرآن»، « کارکرد معناشناسی آوایی در قرآن»، «رابطه بین ساختار واژگان با اعجاز لفظی قرآن»، « هندسه ترکیبی کلمات و سبک ویژه و نوبنیاد قرآن»، « نقش ظرافت ها و نکته های بلاغی الفاظ و عبارات در معنا و محتوای قرآن»، «وجوه اعجاز معارفی قرآن از منظر قرآن پژوهان»، «رویکردهای مختلف مفسران و قرآن پژوهان در خصوص اعجاز خبرهای غیبی قرآن»، «رابطه منطقی هماهنگی قرآن با اعجاز آن»، « آسیب شناسی اعجاز علمی قرآن در بیان قرآن پژوهان و نمونه‌هایی از رازگویی علمی قرآن» و « آسیب شناسی اعجاز ریاضی در بیان مفسران و قرآن پژوهان».

قرآن کریم به عنوان برترین معجزه آخرین رسول خدا، با آیات تحدی و فراخواندن مخاطبانش به همانندآوری، خود، پرده از اعجازش برداشته است. از آنجا که جنس این معجزه از نوع کلام بوده و کلام، وجوه مختلفی را در بر می گیرد، در این باره که به راستی کدام وجه از این کلام، اعجاز به شمار می‌رود و دیگران از آوردن مانند آن ناتوانند، دیدگاه‌های مختلفی از سوی عالمان دینی بیان شده و همین اختلاف دیدگاه‌ها سبب شده تا پژوهش‌های مختلفی، چه به صورت تطبیقی بین دیدگاه عالمان دینی، از اهل تسنن گرفته تا شیعه، و چه به صورت موردی، انجام شود. اما با بررسی‌های انجام گرفته این نتیجه حاصل شد که تا کنون پژوهشی که به بررسی دیدگاه عالمان متقدم و متأخر امامیه، و به طور خاص بررسی تطبیقی دیدگاه سید مرتضی، به عنوان یکی از عالمان دینی امامیه متقدم، و علامه طباطبایی، به عنوان یکی از عالمان دینی معاصر امامیه بپردازد انجام نشده است. بدین سبب این پژوهش در راستای فهم این مطلب، با روش توصیفی- تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای انجام شد و این نتیجه حاصل گردید که هر چه از سده‌های ابتدایی به سمت زمان حال پیش می‌رویم علاوه بر اینکه در کنار اعجاز لفظی، وجوه متعددی از اعجاز غیر لفظی از سوی عالمان دینی مورد توجه قرار گرفته، دایره وسعت این وجوه در نگاه عالمان متأخرتر نیز گسترش یافته و وجوه متعدد جای وجوه تک‌بعدی و ساده را گرفته است. علاوه بر این، وجه صرفه که تنها وجه مورد توجه عده‌ای از عالمان متقدم می‌باشد رفته رفته در دیدگاه عالمان امامیه به دیدگاهی شاذ تبدیل شده است. این وجه تنها وجه مورد پذیرش عالمانی چون سید مرتضی است. در مقابل، این وجه تنها وجه مردود، نزد عالمانی چون علامه طباطبایی می‌باشد. علامه طباطبایی به عنوان یکی از عالمان معاصر امامیه در این باره قائل به عمومیت اعجاز قرآن از قبیل: مقررات و احکام عبادی، قوانین مدنی، سیاسی، قضایی و اقتصادی، سرگذشت انبیاء و ملت‌ها، اخبار غیبی، شیوایی بیان، گیرایی تعبیر و بلندی معارف و ... می‌باشد.

مسئله اندیشه اعجاز قرآن همواره در میان مسلمانان از جایگاه مهمی برخوردار بوده ، بااینکه خاستگاه اندیشه اعجاز به صدر اسلام برمی گردد، اما در طول سده های بعد با تطوّرات بسیاری همراه بوده و از جنبه های مختلف کلامی وادبی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.قرآن پژوهان مسلمان در قالب آثار مستقل یا در ضمن آثار خود، به اهمیت آن پی برده و آن را مورد بحث و پژوهش قرار داده اند.در تمامی آثاری که از صدر اسلام تا دوران معاصر درباب اندیشه اعجاز قرآن نوشته شده است، تلاش می شود اثبات گردد قرآن دلیل و نشانه نبوت پیامبرعظیم الشأن اسلام (صلی الله علیه وآله و سلّم)است ؛اما اختلاف قرآن پژوهان درباب اثبات اعجاز آن بر سر علل و وجوه آن است.به همین جهت پژوهش حاضر با بررسی سیر تاریخی تطور اندیشه اعجاز قرآن و نظریات مطرح در میان قرآن پژوهان از صدر اسلام تا دوران معاصر ، به این مسئله می پردازد که ساختار زبانی و بیانی این کتاب آسمانی، بیش از هر امر دیگری ، اعجاز آن را نشان می دهد و مورد نظر قرآن پژوهان قرار گرفته است.گرچه تا کنون آثار متعددی پیرامون مسأله اندیشه اعجاز تألیف شده است اما هیچ یک از این آثاربه صورت مفصل واختصاصی به بررسی سیر تاریخی تطور اندیشه اعجاز قرآن نپرداخته اند.لذا می طلبد در موضوع حاضرکه تحقیق جدیدی است بررسی متقن و لازم صورت گیرد. پژوهش حاضر پاسخ این پرسش را بررسی می کند که از بررسی سیر تاریخی تطور اندیشه اعجاز قرآن به چه نتایجی می توان دست یافت؟نگارنده در پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و استفاده از ابزار کتابخانه به این نتیجه رسید مبحث اندیشه اعجاز قرآن کریم تأثیر فراگیری در حوزه های گوناگون علوم و فرهنگ و اندیشه های اسلامی بر جا نهاده است؛بنابراین دانشمندان مسلمان تلاش فراوانی جهت کشف وجوه اعجاز از جنبه های مختلف آن نموده و اندیشه های گوناگونی در این باره مطرح کرده اند.اعجاز بیانی از مهم ترین و معروف ترین این وجوه است زیرا این وجه که شامل نظم ، اسلوب، بلاغت ، فصاحت و مضمون می باشد در تمام آیات قرآن کریم وجود دارد ، اما وجوه دیگر در تمام آیات قرآن دیده نمی شوند.این دیدگاه بر این فرض استوار است که ساختار بیانی قرآن با برخورداری از ویژگی های ما فوق بشری، عجز بشر از هماوردی با قرآن را در پی داشته و بی پاسخ ماندن تحدّی قرآن که در بیشتر موارد ناظر به همین ساختار بیانی است، بهترین دلیل بر درستی این مدّعا است.برخی از دانشمندان مسلمان در بیان وجوه اعجاز فقط به وجه بیانی آن اکتفا نموده اند و برخی از آنان وجوه دیگری را نیز به آن اضافه کرده اند که به مفاهیم قرآن کریم و موضوعات و حقایق آن مرتبط است.دوتا نظریه از شهرت خاصی برخوردار هست یکی نظریه صرفه هست و دیگری نظریه نظم که البته نظریه نظم از مهم ترین و معروف ترین در واقع، نظریه های مرتبط با اندیشه اعجاز قرآن کریم است.

مسئله اعجاز قرآن در طول تاریخ همواره مطمح نظر علما بوده است. شاید در سده‌های نخستین هجری این مطلب از دیدگاه مسلمانان، امری مسلّم و پذیرفته بود و نمود چندانی در بیان و بنان ایشان نداشت اما با گسترش جغرافیای جهان اسلام، ورود اندیشه‌های بیگانه در اثر نهضت ترجمه و کشاکش‌های فکری میان اسلام و دیگر ادیان از سویی و نزاع‌های کلامی بین مذاهب اسلامی از دیگر سو، ژرف اندیشی در اعجاز قرآن و وجوه آن را بایسته ساخت. در این پژوهش از روش تحلیل گفتمانی استفاده شده و نتیجه حاکی از آن است که آنچه زمینه‌ساز تقسیم دانشمندان اسلامی به دو گروه و ایجاد دو سیستم تفکر در مورد اعجاز قرآن کریم و مسائل کلامی جامعه اسلامی شد شکل‌گیری دو گفتمان اثباتی و تفسیری بود که یکی زمینه‌ساز طرح نخستین نظریه‌ جدی در باب اعجاز قرآن یعنی نظریه نظّام معتزلی شد و دیگری در سطح متعادل‌تر آن با کمک گفتمان‌های شعر جاهلی و علم موسیقی به نظریه نظم القرآن جاحظ بدل شد. در قرن چهارم اشعری تحت‌تأثیر گفتمان‌های کلام مسیحی و فلسفه‌ ارسطویی نظریه کلام نفسی را مطرح کرد و همچنین اندیشمندان شیعی قرن پنجم با اثرپذیری از گفتمان تفسیر اعتزالی به احیاء نظریات صرفه‌ نظّام و همفکرانش پرداختند. آنچه در تداوم نظریات اعجاز درون‌متنی در قرن‌های پنجم تا دوره معاصر دنبال شد تکمله‌ای بود بر نظریه‌پردازی و ایده‌های جدیدی که عبدالقاهر جرجانی در قرن پنجم ارائه کرده بود.

اعجاز قرآن جلوه هایی زیبا و ابعادی گسترده دارد. نظر به هریک از ابعاد آن روح و جان را طراوت می بخشد و به ساحل نشینان خود یقین و آرامش را هدیه می کند. یکی از ابعاد اعجاز قرآن، اعجاز در قانونگذاری و وجود مؤلفه های نیرومند در جهت انطباق احکام کلی و راهکارهای اجرایی آن در پاسخگویی به جزئیات و مسائل نو ظهور در بستر زمان است، که در باره این بعد از اعجاز قرآن به گستردگی دیگر ابعاد آن بحث نشده است. هدف پژوهش حاضر، اثبات اعجاز قرآن در بعد قانونگذاری و تحلیل مؤلفه های قرآنی که قدرت انطباق بر مقتضیات زمان با حفظ اصول و قواعد نازل شده بر پیامبر اکرم (ص) را دارند می باشد. از این رو در این پژوهش، راز انطباق پذیری احکام و قوانین کلی قرآن بر جزئیات و مسائل نو ظهور در بستر زمان، با چهار اصل و قاعده قرآنی (سنّت معصومین (ع)، فقاهت و اجتهاد، عناوین ثانوی و عقل) تبیین شده است که این اصول و قواعد، در بستر زمان، راهکارهایی اجرایی هستند به منظور پاسخگویی به مسائل نو ظهور؛ زیرا بشر عادی بدون اتصال به وحی نمی تواند در ابعاد مختلف و در گستره ای عام تعالیمی فراگیر، قابل انطباق بر مقتضیات همه زمانها را ارئه دهد.

مسأله‌ی اعجاز قرآن از جمله موضوعات مهم و اساسی است که در سیر تاریخی مطالعات و مناقشات قرآن پژوهان فریقین به‌طور مبسوط و مستقل انعکاس یافته است به گونه ای که شماری از محققین به کشف و اصطیاد وجوه خاصی از اعجاز قرآن پرداخته و برخی دیگر نیز عمدتاً به وجوه فرعی و غیر محوری اعجاز آیات وحی پرداخته و از بررسی و تمرکز درخور در ابعاد اصلی آن بازماندند تا جایی که اعجاز بلاغی و ادبی قرآن در شمار نخستین، مشهورترین و محوری ‌ترین دامنه‌ی اعجاز قرآن قرار گرفت. این در حالی است که در میان اندیشه‌وران اسلامی، امام خمینی(ره) را باید از جمله معدود عالمان دین‌باور و باریک اندیشی به‌شمار آورد که در آراء و آثار قرآن شناختی خویش از اعجاز قرآن، با نگرشی خاص، واقع بینانه، مبتکرانه و در عین حال کاربردی سخن رانده به گونه ای که چنین باور و بینشی در نگاه‌ها و نگاشته‌های هیچ‌یک از متفکرین شیعه و سنی در ادوار مختلف تاریخ تفسیر قرآن مشاهده نمی‌گردد. امام خمینی(ره) که قرآن را کتاب هدایت و آدم سازی انسان‌ها می‌داند، ضمن تأکید بر ضرورت ملاحظه‌ی تمام جنبه‌های اعجاز قرآن ازیک طرف و انتقاد ازعقیده طرفداران اعجازبلاغی قرآن بعنوان اعجاز عمومی قرآن ازسوی دیگر، بر اعجاز معرفتی و تربیتی (اعجازعرفانی) قرآن تمرکز و اصرار ورزیده است. لذا تبیین اندیشه‌های قرآن شناختی امام خمینی(ره) با تأکید و تمرکز بر مسأله‌ی اعجاز قرآن با روش توصیفی و تحلیلی، از اهداف اصلی این مقاله می‌باشد.

قرآن کريم معجزه‌اي جاويد براي هدايت بشر است. يکي از جنبه‌هاي اعجاز قرآن که تا اندازه بسياري متأثر از رايانه و برنامه‌هاي نرم‌افزاري است، اعجاز عددي آن است. موضوعي که بسياري از قرآن‌پژوهان بدان پرداخته‌اند و باعث شکل‌گيري بحث‌ها و ديدگاه‌هاي موافق و مخالف فراواني دراين‌باره شده است. ازآنجاکه سروکار محقق در اعجاز عددي با شمارش حروف، کلمات، آيات و سوره‌هاست و بدين‌صورت به نتايج موردنظر دست مي‌يابد، ضروري مي‌نمايد که اشکالات وارده به‌دقت بررسي شود تا درستي و نادرستي گفتار مخالفان روشن گردد. پژوهش پيش‌رو، با روش توصيفي- تحليلي و با استفاده از منابع کتابخانه‌اي درپي تحقق اين هدف نگارش يافت. ارائه نظريه برپايه گزينش ديدگاه خاص در مسائل اختلافي در علوم قرآن، پايبند نبودن به اصول و روش‌هاي پذيرفته‌شده، پيروي نکردن از قواعد منطقي و بيان نتايج اغراق‌آميز، جزء مهم‌ترين ايرادات وارده است. بنابراين انتظار اعجاز عددي از قرآن، توقعي نابجاست و نمي‌‌توان پذيرفت كه خداوند با بندگان خود از راه رمز و معما سخن گفته باشد و اساساً با بيان قرآن در تضاد است؛ زيرا قرآن خود را کتابي روشن و پُرمحتوا معرفي مي‌کند، نه کتابي اسرارآميز و معماگونه!