جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آنچه در نوشته مزبور به رشته تحریر در آمده و مورد بحث قرار گرفت موضوع بررسی سیاست سلجوقیان بود با طرح سلجوقیان برای عمال قدرت و تحکیم پایه های حکومت خود از چه ابزارهایی بهره گرفتند؟ این مساله با طرح این سوالات پی گیری شد که 1. سیاسیتهای مشروعیت زای سلجوقیان چه تأثیری بر مناسبات دین و دولت به جا گذاشت؟ 2. الگوی مشروعیت دینی سلجوقیان چه تأثیری بر حیات فکری، علمی و مناسبات سلجوقیان با خلافت بوجود آورد؟ پاسخی که در جواب این سوالات به صورت فرضیه مطرح گردید این بود که: 1-ابزارهای اعمال کننده قدرت توسط سلجوقیان که قسمت عمده آن از دین ناشی می شد باعث رواج قرائت خاصی از دین شد که این نوع برداشت بیشتر تأمین کننده و ضامن حفظ قدرت بود. 2-الگوی مشروعیت دینی سلجوقیان حیات فکری و علمی و حتی روابط حاکمان سلجوقی با مقام خلافت را تحت تأثیر قرار داده و باعثمی شد که آن دسته از تفکرات و علوم اجازه گسترش یابند که با قدرت حاکم تزادی نداشته باشند. بررسی سوالات مذکور و پاسخ دادن به آنها در این سیاستها مشروعیت زای نوشته در دو بخش و شش فصل انجام شده است. در مورد سوال اول که درباره تأثیر سلجوقیان بر مناسبات دین و دولت می باشد و در بخش اول و فصلهای اول و دوم به آنها پرداخته شده است که در آن ضمن الگو شناسی مشروعیت سیاسی سلجوقیان و تعریف سیاست و مشروعیت و نهایتا بررسی دین و مشروعیت قدرت به رابطه بین دین دانش سیاسی و قدرت توجه شده است و حاصل کلام از دو فصل مذکور این است که دغدغه مشروعیت یا حقانیت قدرت مهمترین مسأله مورد توجه حکومت سلجوقیان است و در این راستا مهمترین حربه ای که برای ایجاد حقانیت حکومت به کار قدرتی را فقط در سایه خلیفه و تأیید وی مجاز می دانستند. به دلایل مختلفی که در فصل پنجم به آنها اشاره شد به شیوه های بسیار زیرکانه بعنوان پایگاه مهمی برای مشروعیت بخشی به حکومت سلجوقیان مورد استفاده قرار گرفت و نهایتا بعد از بررسی این عناصر در این مبحث به این نتیجه رسیدم که به دلیل تفسیرپذیری آموزه های دینی فضای فرهنگی و کلامی در این الگو آن را بعنوان مدل برتر جلوه گر می ساخت. سوال سوم نیز که این گونه مطرح شده بود آیا الگوی اتخاذ شده کارامد بود مبحث آخر نیز با عنوان کارآمدی یا ناکارآمدی ابزارهای مشروعیت زای سیاست سلجوقیان به تحلیل مناسبات قدرت و مشروعیت می پردازد. پس از الگوشناسی مشروعیت سیاسی سلجوقیان و روش های نهادینه کردن مشروعیت متوجه شدیم که همه امکانات موجود در جامعه که به نوعی قدرت و سیاست در ارتباطند با رواج قرائت رسمی از دین علم و تفکر به گونه ای تفسیر شدند که در خدمت منافع قدرت قرار گرفته و بر استمرار و دوام حکومت سلجوقی افزودند و لذا این شیوه حکومت به دلایلی که ذکر شد و در این مقوله به رشته تحریر و تحلیل درآمد نسبت به حکومت های قبل از سلجوقیان موفقیت بیشتری از خود در امر کشورداری به اثبات رساند.

کتاب «تاریخ ابن خلدون» که نگارش آن در دهه های پایانی سده هشتم هجری از سوی تاریخ نگار، اندیشمند، جامعه شناس و فیلسوف نامدار تاریخ اسلام، عبدالرحمن بن خلدون ( ۸۰۸-۷۲۲ ه . ق ) انجام پذیرفت از جمله مشهورترین، مهم ترین و ارزشمندترین مجموعه های مفصل تاریخ عمومی به شمار می آید. در این کتاب، ابن خلدون بسان مورخان پیشین، تاریخ را تنها از لحاظ ظاهر که عبارت از جمع آوری حوادث و وقایع رخ داده در طول زمان است بررسی و بازبینی نکرد، بلکه از منظر بررسی علل و منشا پیدایش حوادث و رویدادها نیز آن را مورد تفقد قرار داد. آنچه روشن است، ابن خلدون در این کتاب با قریحه انتقادی عالی خویش نه تنها کوشید وقایع تاریخی را با استخراج و بیرون کشیدن علل جزیی رخدادها و حوادث درک و تفسیر کند، بلکه سعی کرد رویدادهای تاریخی را از طریق طرح و تدوین تاریخ علمی و مبتنی بر اصول صحیح نقادی و همچنین با مرزبندی قوانین تاریخ و توجه به تطور آن مرتبط با جغرافیای انسانی و مظاهر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی تبیین کند.

از ویژگی‌های تاریخنگاری دوره سلجوقی، جمع میان کلام اشعری و حکمت عملی ایرانیان پیش از اسلام است. از سویی احیای اندیشه سیاسی ایرانشهری و تبیین آن به عنوان الگوی عملی سلاطین در دوره سلجوقی در کتاب‌های سیر الملوک و متون تاریخی تجلی یافت. از سوی دیگر نفوذ کلام اشعری در ایران با آغاز وزارت نظام الملک، به اوج رسید و نوشته اغلب مورخان این دوره را متأثر نمود. مقاله حاضر در صدد پاسخگویی به این مسائل است که چگونه و چرا دو اندیشه اشعری و حکمت عملی ایرانیان در تاریخ نگری مورخان این دوره ظاهر شد، آیا زمینه حضور و جمع میان دو تفکر نشان از تعادل و توازن دارد یا استحاله و یا غلبه یکی بر دیگری؟ تحقیق حاضر نشان خواهد داد، تاریخ نگری مورخان دوره سلجوقی، تجلی‌گاه برخی دیدگاه های مشترک دو تفکر بود. در برخی موارد دیگر مورخان این دوره موجد تحولی در اندیشه‌های ایرانیان پیش از اسلام و اسلامی کردن آن بودند و در مواردی فارغ از دیدگاه‌های اشعریان، برای تبیین جایگاه مستقل پادشاهان، از حکمت عملی ایرانیان سود جستند.