جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واژه اخــلاص از نظــر قــرآن کاربردهــای گوناگونــی دارد و مــی تــوان آن را از منظــر فقهــی، اخلاقــی، عرفانــی و کلامــی مــورد بررســی قــرار داد. از نظــر کلامــی ارتبــاط بیــن اخــلاص و مســاله عصمــت بســیار حائــز اهمیــت بــوده و کمتــر مــورد توجــه قــرار گرفتــه اســت. بــر اســاس اعتقــادات شــیعه، پیامبــران و امامــان شــیعه (ع)، عصمــت مطلــق دارنــد و در تمــام عمــر هیــچ صیــن»، رابطــه َ گنــاه، اشــتباه و ســهوي مرتکــب نمي شــوند و باریافتــن آنــان بــه «مقــام مخل وثیقــی بــا مقــام عصمــت آنــان دارد. صیــن (بــه فتــح َ هــدف ایــن پژوهــش، بررســی رابطــه میــان مقــام عصمــت و مقــام مخل صیــن و َلام) بــا محوریــت تفســیر المیــزان اســت. در ایــن راســتا بعــد از مفهــوم شناســی مخل ــص (حضــرت یوســف، َکاربــرد آن در قــرآن روشــن شــد کــه در قــرآن بــه شــش شــخصیت مخل حضــرت موســی، حضــرت ابراهیــم، حضــرت یعقــوب، حضــرت اســحاق و حضــرت محمــد ص ) صیــن عبــارت اســت َتصریــح شــده اســت. بررســی هــا نشــان داد کــه چهــار ویژگــی اصلــی مخل از: نجــات از عــذاب دنیایــی و آخرتــی، ایمنــی از اغــوای ابلیــس، ســتایش شایســته، برخــورداری صیــن محــور دیگــر ایــن َاز رزق معلــوم.راه هــای تحصیــل عصمــت و وصــول بــه مقــام مخل پژوهــش اســت کــه در ایــن عرصــه نیــز چهــار عامــل تاثیرگــذار در رســیدن بــه مقــام عصمــت ــص پرداختــه َمــورد بررســی قــرار گرفــت. در بخــش پایانــی بــه دو فلســفه وجــودی انســان مخل شــد کــه عبارتنــد از: الگــو و اســوه قــرار گرفتــن آنــان در جوامــع بشــری؛ و اســتمرار و فراگیــر شــدن آییــن توحیــدی در جهــان.

چکیده انبیاء و اولیاء الهی که از مصادیق بارز بندگان مخلص خداوند هستند، طبق تصریح آیات قرآن مجید از دایره نفوذ و وسوسه باطنی ابلیس مصون و در امان می‌باشند؛ ولی نکته قابل توجه این است که آیاتی وجود دارد که از مداخله و اخلال‌گری‌های ابلیس در برنامه‌ها یا اهداف انبیاء و اولیاء الهی حکایت می‌کند که عبارتند از: مس و آزار جسمی، نسیان افکنی، جلوگیری از تحقق آرمان‌های الهی و القاء وساوس و شبهات انحرافی. مفسران بزرگ قرآن هر کدام دیدگاه‌های خود را در این باره ابراز داشته‌اند؛ لکن علامه طباطبایی در تفسیر گران‌قدر المیزان در برخی موارد مانند مس و آزار جسمانی نظرات متفاوتی نسبت به دیگر مفسران آورده‌ است؛ لذا در این پژوهش بر آن هستیم تا ضمن بیان دیدگاه مفسران مختلف، به تبیین و تشریح موارد اختلافی دیدگاه علامه طباطبایی با دیگر مفسران و شبهه زدایی در این زمینه بپردازیم.

امروزه نظام‌های تربیتی جوامع اسلامی به‌خصوص ایران با چالش‌های فراوانی مواجه‌اند که از میان این چالش‌ها می‌توان به رواج آموزه‌های پست‌مدرنیستی اشاره نمود. تحلیل و نقد تطبیقی مبانی انسان‌شناسی پاره‌ای از آرای متفکران پست‌مدرن و دلالت‌های تربیتی مترتب بر آن احیاناً می‌تواند راهگشای پاره‌ای از چالش‌های مذکور در نظام تربیتی جوامع اسلامی گردد. در این مقاله با روش تحلیلی - انتقادی تلاش شده است به تبیین و نقد مبانی انسان‌شناختی پست‌مدرن و دلالت‌های تربیتی مترتب بر آن با استناد به آرای علامه طباطبایی توجه شود. در این مقاله مبانی انسان‌شناختی پست‌مدرن و به‌تبع آن فرایند تعلیم و تربیت از منظر علامه طباطبایی بررسی و نقادی شده که این بررسی، حاکی از تفاوت‌های اساسی بین این دو مکتب دربارۀ انسان و فرایند تعلیم و تربیت است. در نتیجه نمی‌توان با نادیده انگاشتن این تفاوت‌ها و اختلافات در مبانی انسان‌شناسی، به استفادۀ تمام و کمال آموزه‌های پست‌مدرنیستی در فضای تعلیم و تربیت ایران پرداخت.

در ميان صفات خدا، بحث از «اراده»، از ديرباز، مورد توجه و عنايت فيلسوفان و انديشمندان قرار گرفته است. در اين ميان، ملاصدرا به عينيت صفات با ذات و همچنين وحدت صفات با يکديگر قائل شده است و حق‌تعالي را چه در مرتبه ذات و چه در مرتبه فعل، مريد مي‌داند و با استناد به براهيني مانند برهان «صديقين» و برهان «بسيط الحقيقه» به اثبات اين مسئله مي‌پردازد. از منظر معناشناسي، او معتقد است اراده خداوند، همان علم او به نظام احسن است که عين ذات او و عين داعي است. برخلاف صدرالمتألهين، علامه طباطبايي اراده را تنها صفت فعل دانسته و برگرداندن آن به علم را صحيح نمي‌داند. وي از طريق لوازم فعل، اراده را براي خداوند اثبات مي‌کند. با وجود اين، در بحث «مشيت»، هر دو فيلسوف، خداوند را چه در مقام ذات و چه در مقام فعل داراي مشيت مي‌دانند و قائل به مشيت تکويني و تشريعي حق‌تعالي هستند.

هدف از نگارش اين مقاله بررسي و نقد ديدگاه‌هاي علامه مجلسي وعلامه طباطبايي درباره عقل است؛ در اين پژوهش، معناي لغوي عقل، تعريف اصطلاحي آن از نگاه اين دو انديشمند و نقد علامه طباطبايي به علامه مجلسي در باره تعريف وي، بيان شده است. سپس چهار تفاوت برجسته عقل از نگاه اين دو انديشمند مورد توجه قرار گرفت؛ بدين صورت که علامه مجلسي براي پذيرش عقل در اصول دين جايگاهي قائل نيست و اين را از رواياتي مي‌گيرد که در ظاهر عدم حجيت عقل از آن برداشت مي‌شود. در مقابل، علامه طباطبايي از جمله کساني است که براي عقل جايگاه والايي قائل‌اند. سپس مباحث مربوط به تجرد عقل، ناسازگاري عقل و نقل و عقل فلسفي از نگاه هر دو شخصيت بررسي مي‌شود که علامه مجلسي معتقد است ناسازگاري ميان نقل و عقل موضوعيت ندارد؛ زيرا اصل حجيت عقل پذيرفتني نيست، چه رسد به ناسازگاري ميان آن دو. علامه طباطبايي معتقد است چنانچه ناسازگاري ايجاد شود اگر روايت با قرآن همخواني نداشته باشد بايد جانب عقل را گرفت. همچنين در مسئله تجرد عقل، علامه مجلسي ـ برخلاف فلاسفه ـ مجرد بودن عقل را نمي‌پذيرد. بنابراين مي‌توان نتيجه گرفت که علامه طباطبايي براي عقل جايگاه والايي قائل است؛ ولي کساني همچون علامه مجلسي ـ که از جمله اخباريان معتدل است ـ باور دارند در بيشتر موارد مي‌توان به نقل مراجعه کرد.

علامه طباطبایی (ره) حسب روایت (المحکم ما یعمل به و المتشابه ما اشتبه علی جاهله) ایده نسبیت متشابهات قرآن را مطرح می‌فرماید. این ایده، ایده دیگری را بر صفحه ذهن پدید می‌آورد که آیا نسبت به ظواهر قرآن نیز می‌توان چنین گفت؟ ایده نسبیت ظواهر قرآن باعث بررسی بیشتر پیرامون دو سؤال مهم 1. ظاهر به چه معنا و برای چه کسی؟ و 2. حجیت برای چه کسی و با چه شاخصی؟ می‌شود. به نظر می‌رسد ظاهر به هر دو معنای خود (معنای راجحِ همراه معنای احتمالی دیگر یا معنای ترسیمی در ذهن بدون معنای احتمالی دیگر) که باشد و برای هر کسی که پدیدار شود، بی‌نیاز از فحص قواعدی و قرائنی نیست. در مواجهه با نسبیت ظواهر چه نسبیت درون‌فردی (حالات یک آیه برای یک نفر) و چه نسبیت میان‌فردی (حالات یک آیه برای دو فرد یا بیشتر) باید فاصله ظهور معنای ترسیمی تا وصول به معنای تثبیتی و مراد جدی با فحص روشمند پر شود تا به طمأنینه معنایی و حجت‌بخش برسیم؟

در بیشتر آثار علامه طباطبایی، نظریۀ معناشناختی غالب همان «دیدگاه اثبات بلاتشبیه» است. اما چنین به نظر می‌رسد که در این آثار، یک مدل واحد از دیدگاه اثبات بلاتشبیه ارائه نمی‌گردد، بلکه دست‌کم سه مدل متفاوت را می‌توان تمییز داد: (الف) مدل طولی بودن اصل معنا با قطع نظر از خصوصیات مصادیق، (ب) مدل طولی بودن اصل معنا از حیث بیان مصادیق، (ج) مدل متواطی اصل معنا از حیث غرض و کارکرد مشترک. در این مقاله سعی می‌شود به تبیین و تحلیل هر مدل، بر اساس نظرات خاص علامه طباطبایی بپردازیم، و برای هر مدل مصادیقی را از آثار ایشان استخراج و تحلیل کنیم. گرچه دیدگاه اثبات بلاتشبیه مزایایی دارد و زبان طبیعی و مفاهیم حاکی از این زبان را، که ناظر به قلمروی متناهی است، تعالی می‌بخشد و دربارۀ خداوند به کار می‌گیرد، در عین حال انتقاداتی بر این دیدگاه وارد است که باید به آنها توجه کرد.

بحث از مفهوم اسماي حُسناي الهي و اسم اعظم از ديرباز به تبع كاربرد آنها در قرآن و حديث، در شاخه‌هاي مختلف علوم اسلامي مورد توجه قرار گرفته است و اين موضوع در آثار علامه طباطباييŠ از نقش پر رنگي برخوردار است. اين مقاله ديدگاه‌هاي علامه طباطباييŠ را در دو محور مورد تبيين و تحليل قرار داده است که عبارت‌اند از: 1. مفهوم اسم و مشتقّات آن در موارد كاربرد اين واژه در مورد خداوند سبحان با تركيب اضافي اسم خدا؛ 2. مفهوم اسم اعظم از منظر علامه طباطبايي. مفهوم لغوي و عرفي اسم از ديدگاه علامه طباطبايي عبارت است از «لفظ دالّ بر مسمّي» كه ديدگاه بيشتر لغت‌شناسان زبان عربي است و مفهوم عرفي اسم از نظر علامه همسان با مفهوم آن در لغت است؛ امّا مفهوم اصطلاحي اسم از ديدگاه علامه طباطبايي عبارت از ذات خداوند همراه با لحاظ يكي از صفات او است و اين مفهوم خارجي و حقيقي و عيني است، نه ذهني و اعتباري. اسم عيني خارجي با اسم لغوي، در مواردي با يکديگر اختلاف وجودي و مفهومي دارند. درباره حقيقت اسم اعظم نيز ديدگاه علامه طباطبايي آن است که اسم اعظم مانند ساير اسماي حُسناي الهي از سنخ معنا و حقيقت است، نه از مقوله لفظ و يا تصوّر لفظي و لحاظ معنا در ذهن. تفاوت اسم اعظم با ساير اسماي الهي آن است كه جامع‌ترين اسم است و تمامي اسماي الهي را فرامي‌گيرد و در ميان اسماي الهي، اسم «اَحَد» داراي اين ويژگي‌ها است. بنابراين اسم اعظم خداوند است.

‫اِشکال شرور و نظام احسن، از مهمترين مسائل فلسفه است. فلاسفه و حکماي اسلامي، اشکال شرور را تجزيه و تحليل کرده و بدان پاسخ داده و در حقيقت، راز مهمي را گشودهاند و اين به خاطر برخورداري از معارف عالي قرآن و سنت نبوي صلي الله عليه و آله و سلم و اهل بيت? است. اين پژوهش در سه فصل، به ديدگاه علامه طباطبايي? و فخر رازي درباره شرور پرداخته است. دو تحليل از خير و شر، از علامه طباطبايي? ارائه شده است. علامه در مواردي خير را امر وجودي و شر را امر عدمي ميداند و در تحليلي ديگر، خير را امري ذاتاً مطلوب و شر را امري نامطلوب ميداند. در تعريف خير و شر، خير را آن چيزي ميداند که هر موجودي آن را طلب و قصد کرده و دوست ميدارد و شر در نقطه مقابل آن، عبارت است از عدم ذات و يا عدم کمال ذات. ماهيت خير، وجود و کمال وجودي است و ماهيت شر، عدم وجود يا عدم کمال وجودي است. ايشان شرور را به سه قسم تکويني، تشريعي و طبيعي تقسيم ميکند و سه راه حل براي ناسازگاري وجود شرور با صفات الهي ارائه ميدهد: 1. خير و شر نسبي هستند، نه ذاتي؛ 2. شر امر عدمي است، نه وجودي؛ 3. وجود شر براي تحقّق بخشي به مصاديق خير لازم است؛ در نتيجه شرور نياز به فاعل ندارند. خير از نظر فخر رازي عبارت است از وجود و چيزي که موافق طبيعت فاعل است. اما شر از نظر او دو قسم است: 1. شر بالذات، مانند عدم حيات نسبت به حي، يا عدم بصر نسبت به کسي که قابليت بينايي را دارد؛ 2. شر بالعرض، مانند آتش که ميتواند گاهي خير باشد و گاهي شر. وي ماهيت خير را وجودي ميداند و ميگويد: در ماهيت شر اختلاف است؛ برخي آن را وجودي و برخي ديگر عدمي، يا مساوي با عدم و يا اخص از آن ميدانند. فخر رازي براي زدودن ناسازگاري شرور با وجود خداوند، شرور را عدمي ميداند که نياز به علت و فاعل ندارند. وي پاسخ ديگري را هم براي اين مسئله داده است. البته وي بر طبق مبناي کلامي خود که حسن و قبح را عقلي نميداند، انتساب هر کاري را به خداوند بي اشکال ميداند. در اين پژوهش، بحث نظام احسن و حکمت الهي از منظر اين دو نيز ارائه شده است.