جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تئون آی ون دایک؛ زبان‌شناس هلندی در حوزۀ گفتمان‌شناسی انتقادی، مطالعاتی در زمینه‌های مختلف اجتماعی انجام داد و با ارائۀ الگوی نظری ـ ایدئولوژیکی‌اش، رویکردهای ایدئولوژیکی گفتمان و کارکردهای مختلف اجتماعی ـ شناختی را تعریف کرد. هدف پژوهش حاضر، کشف راهبردها و کارکردهای مختلف گفتمانی در دو خطبۀ مقمّصه از خطبه‌های حضرت علی(ع) و خطبۀ فدکیۀ حضرت زهرا(س) است تا هویت‌شناسی و واکاوی ساختاری شوند. از این رو، سعی بر آن است تا با روش اجتماعی ـ شناختی ون دایک پیش رود. رهیافت اولیه چنین می‌نماید، علی بن ابیطالب و فاطمة (علیهما السلام) در کلام خویش با روش‌های انسجام‌، گزینش واژگانی مناسب، برجسته‌سازی نکات مثبت گروه خودی و نکات منفی گروه دشمن و استناد به متون قابل اعتماد و قبول اذهان عموم مخاطبان خویش سخن‌پردازی کرده‌اند. کارکردهای کنش کلامی در مقایسه با کنش غیرکلامی با پویایی و جهت‌دهی کلامشان و شریک‌سازی مخاطبان در راستای اهداف خطبه‌هایشان نقش‌آفرینی کرده است. همچنین، رعایت قالب و ترتیب رایج در خطبه‌های اسلامی که ایشان در خطبه‌های خویش رعایت کردند، منجر به هژمونی، هویت‌دهی و انسجام کلامشان شده است.

نظریه «قرآن بسندگی» به مثابه­ی یک جریان انحرافی در روش تفسیر قرآن، سعی دارد با کنار زدن سنت و تأکید بر ناکارآمدی میراث روایی در فهم و تفسیر قرآن، حجیّت و اعتبار سنت را زیر سوال ببرد. تکوّن و شکل­گیری این تفکر به استناد منابع تاریخی و حدیثی، در صدر اسلام و با شعار «عندنا کتاب الله» بوده و سپس در طول تاریخ به یک جریان انحرافی تبدیل گشته است، به گونه‌ای که هم اکنون در اندیشه فرقه‌هایی مانند «قرآنیون» به وضوح می‌توان این تفکر انحرافی را مشاهده نمود. به همین دلیل در این پژوهش ضمن معرفی اجمالی ریشه‌های شکل‌گیری این نظریه، به نقد ادلّه معتقدین به این نظریه از منظر آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی(ره) از جمله اندیشمندان قرآنی عصر حاضر پرداخته و مجموعه مطالبی که توسط ایشان در نقد این تفکر بیان شده است، جمع آوری و تحلیل گشته است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد آیت الله مهدوی کنی به نقد و ابطال مهمترین ادلّه این جریان پرداخته‌اند که عبارتند از: پاسخگویی قرآن کریم به همه نیازها، عدم اعتبار سنت در کنار حکم الهی، اختصاص ارشادهای پیامبر به همان عصر، مخدوش بودن سنت از نظر سند و متن، عدم قطعیت صدور سنت از پیامبر.

مهمترین مؤلفه هویتی شیعه، امامت و ولایت اهل بیت(ع) است که عامل تمایزبخش این مذهب، از دیگر مذاهب اسلامی است. این مفاهیم، بسامد بالایی در سخنان اولین امام شیعیان دارد؛ به نحوی که بازتاب فراوان آن در نهج‌البلاغه مشهود است. در این میان نکته شایان توجه، بهره گسترده حضرت علی‌(ع) از استعاره‌های مفهومی است؛ چه آنکه نیاز داشتند قوای شناختی مخاطبان خود را به خدمت گرفته و با استفاده از مفاهیم ملموس و محسوس، مراحل فهم و درک جایگاه امامت را آسان‌تر نمایند. در این نوشتار بر اساس زبان‌شناسی شناختی و با استفاده از رویکرد لیکاف و جانسون در استعاره‌ها، مهمترین استعاره‌های مفهومی از نوع ساختاری، در تبیین مفهوم امامت و جایگاه اهل بیت(ع) مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان دهنده شش حوزه مبدأ است که بر مفاهیم متناظر در حوزه مقصد، نگاشت داده شده‌اند. پربسامدترین‌ها،‌ حوزه‌های مفهومی «نور»، «سفر و حرکت» و «حیات و ممات» ‌است. توجه به این نگاشت‌ها، اثر شایان توجهی در امر فهم و شرح نهج‌البلاغه خواهد داشت.

اثبات اصالت و صحت متن قرآن کریم به عنوان مهم­ترین منبع دین اسلام، تا حدودی با دانش تاریخ قرآن کریم مرتبط است. از آنجا که موضوعات مختلفی بر انگیزه مورّخین در روش مطالعه تاریخی تأثیرگذار بوده و آسیب‌های مهمّی در واقع­گرایی گزاره­های تاریخ جمع قرآن کریم ایجاد شده که رفع آن نیازمند به شناخت واساخت­گرایی مطالعات تاریخ قرآن است، لذا نقد علمی و آسیب شناسی روشی این متون، با توجه به گونه­های مختلف آن برای تعیین میزان صحت اطلاعات، دارای ضرورت تحقیق است. به همین منظور این پژوهش تلاش دارد با استفاده از روش واساختگرایی و شناسایی ویژگی­های شخصی مورّخ، شرایط زمانی، سیاسی، اعتقادی، انگیزه و پیش­فرض­های مورخ را شناسایی کند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که راویانی همچون؛ زید بن ثابت، ابن شهاب زهری، ابن شعبه، ابی­داود سجستانی و ابوعبید قاسم بن سلام، تحت تأثیر انگیزه­های سیاسی و دینی اقدام به ثبت تاریخ قرآن نموده­اند. همچنین قرآن پژوهان اهل سنت، شیعه و مستشرقان، تحت تأثیر پیش­فرض­های کلامی متنوعی مانند عدالت صحابه، عدم وحیانیت قرآن و اثبات تواتر قرآن اقدام به نگارش تاریخ قرآن کرده­اند.

چگونگی کشف پیام باطنی حدیث و شناخت معیارهای آن از مسائلی است که در پژوهش‌های فقه الحدیثی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. پرداختن به این مسأله در ارزیابی و تعیین میزان اعتبار تأویل‌های حدیثی اسماعیلیان (مهمترین مدعیان علم تأویل حدیث) مؤثر است. جستار حاضر به بررسی فهم باطن حدیث در اندیشۀ قاضی نعمان مغربی (د 363ق) ـ برجسته‌ترین شخصیت اسماعیلی در حوزۀ تأویل حدیث ـ می‌پردازد. برای این منظور اندیشۀ قاضی نعمان در حوزۀ فهم باطن حدیث، با کاوش کامل در کتاب تأویل الدعائم مورد بررسی قرار گرفته و با ارائۀ نمونه‌های متعدد تحلیل شده است. بر اساس این پژوهش، تنها خاستگاه فهم باطن از نگاه قاضی نعمان، امام اسماعیلی است و جز او کسی به اسرار نهفته در گزاره‌های روایی دسترسی ندارد. از این رو تنها کوشش مُجاز در حوزۀ فهم باطن حدیث، کشف مناسبت و ارتباط معنای ظاهری و باطنی است که در موجّه ساختن معانی باطنی و جلوۀ عقلانی بخشیدن به آنها مؤثر است. قاضی نعمان برای نشان دادن پیوند بین ظاهر و باطن روایات، به شواهدی تمسک نموده که نمی‌توان آنها را دلیل قطعی تأویل برشمرد. مهمترین شاهد او برای بیان مناسبت بین رموز ظاهری و باطنی، ارتباط معنای باطنی با معنای لغوی است.

واژه­ی «روح» به دلیل ارتباط با عالم غیب، امر خلقت، نزول و دریافت وحی و حقیقت وجودی انسان، یکی از کلمات مهم در قرآن کریم و روایات اسلامی به شمار می­آید. وسعت کاربرد و چند معنایی کلمه «روح» در زبان­های آفروآسیایی و در کتب عهدین موجب می­گردد که سیر تاریخی تطور معنایی این کلمه بررسی و با کاربرد آن در قرآن کریم مورد مقایسه قرار گیرد. در این پژوهش به روش زبان­شناسی تاریخی ـ تطبیقی به بررسی ریشه این واژه در زبان­های سامی و در متون عهد­ عتیق و جدید پرداخته ­شده، مصادیق و وسعت کاربرد آن­ با ادبیات جاهلی و قرآن­کریم مقایسه شده ­است. نتیجه پژوهش از سامی بودن اصل این واژه حکایت دارد چرا که در سه زبان عبری، سریانی و عربی با ساختاری تقریبا مشابه و معانی یکسان آمده ­است. اصل معنای این کلمه «جریان و وزیدن» است که در آن دو عنصر مهم «عامل حیات بودن» و «نشأت از یک مبدأ» نهفته بوده که با نزول قرآن­ کریم و سپس اتصال صفت «القُدُس» به آن، دامنه­ی معنایی این واژه محدود شده است.