جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تناسخ مُلکی عبارت است از تعلق نفس انسانی یا حیوانی به انسان، حیوان، نبات یا جماد. نظریۀ تناسخ مُلکی، رقیبی برای مسئلۀ معاد به‌شمار می ­آید و از این روی، تبیین استحالۀ آن به‌عنوان مقدمۀ اثبات معاد، ضروری به‌نظر می‌رسد. ابن‌سینا دو برهان برای استحالۀ تناسخ مُلکی دارد. برهان اول در آثار متعدد او آمده و براساس آن، تناسخ، مستلزم اجتماع دو نفس در بدن واحد است؛ اما برهان دوم تنها در الإشارات و التنبیهات به‌صورت مجمل ذکر شده است. بوعلی تفصیل و بسط این استدلال را به مواضع دیگری از آثارش حوالت داده است؛ بدون آنکه این مواضع را مشخص کند. خواجه نصیرالدین طوسی، فخرالدین رازی و قطب‌الدین رازی تقریرهای متفاوتی درخصوص این استدلال به‌دست داده ­اند. اختلاف این تقریرها در تعداد شقوق بیان‌شده ازسوی ابن‏ سینا به‌عنوان تالی قیاس استثنایی و نیز وجه استحالۀ این شقوق است. ازمیان این سه تقریر، تنها تقریر قطب‌الدین رازی با کلام شیخ‌الرئیس مطابقت بیشتری دارد و در دو تقریر دیگر، کمبود یا زیادتی نسبت‌به متن ابن‏ سینا دیده می‌شود.

سعادت از مهم‌ترین مباحث حکمت عملی محسوب می‌شود که درطول تاریخ، ذهن فلاسفۀ یونان باستان تا فیلسوفان امروز را به خود مشغول کرده است و در دوره‌های مختلف، فیلسوفان براساس مبانی و رویکرد‌‌‌‌های متفاوت، این مسئله را بررسی کرده‌اند. یکی از شاخص‌ترین نظریات عرضه‌شده دربارۀ سعادت را ارسطو در کتاب ارزشمند خود، اخلاق نیکوماخوس مطرح کرده و شرح‌وبسط داده است. این نظریۀ وی بر فیلسوفان پس‌از او و ازجمله فیلسوفان مسلمان، بسیار مؤثر واقع شده و ابن ‏سینا به‌عنوان مهم‌ترین فیلسوف مسلمان، به‌میزان زیادی در نظریۀ سعادت خود، متأثر از ارسطو بوده است. ازدیدگاه ارسطو، سعادت انسان در حیاتِ عقلانیِ توأم با فضایل اخلاقی است؛ همچنان‌که ابن ‏سینا نیز برترین لذت و خیر را لذت عقلانی قلمداد کرده و سعادت انسانی را در رسیدن به مرتبۀ عقل مستفاد و مشابهت با عقل فعال و نیز حصول استیلای عقل بر امیال بدنی دانسته است. در این مقاله، نظریۀ سعادت در فلسفۀ ارسطو و ابن‏ سینا را واکاوی و تحلیل می‌کنیم، با استفاده از روش مقایسه‌ای، وجوه اشتراک و افتراق نظریه‌های این دو فیلسوف را نشان می‌دهیم و با به‌کارگیری روش انتقادی، نقایص و نقاط ضعف هریک از این نظریات را بیان می‌کنیم.

بحث دربارۀ حیات و چیستیِ آن، یکی جنجالی‏ ترین مباحث بین‌رشته ­ای درمیان محققان است که فلاسفه نیز ازنگاه خود بدان پرداخته ­اند. ابن‏ سینا از اولین فیلسوفان اسلامی‌ای است که در آثار خویش به این بحث پرداخته و به مشکل اساسی تعریف حیات اشاره کرده است. تاوارا به‏ عنوان یکی از معدود پژوهشگرانی که به بحث حیات در آثار ابن ‏سینا پرداخته، بدون توجه به مشکل اساسی موجود در تعریف حیات نتیجه گرفته شیخ‌الرئیس در آغاز فعالیت فلسفی خود، با تعریف حیات به‌عنوان تغذیه و نمو، گیاهان را جزء موجودات زنده قلمداد کرده است؛­ اما در ادامه و در سِیر تکامل فکری خویش با عرضه‌کردن تعریف دیگری از حیات و یکی‌دانستن آن با ادراک و حرکت ارادی، از این نظر روی گردانده و گیاهان را از دایرۀ شمول موجودات زنده خارج کرده است. در مقالۀ حاضر با استفاده از روش تحلیل مفهومی و تحلیل متن، نخست، دیدگاه تاوارا را نقد کرده‌ایم. مهم‏ترین نقدهای مطرح‌شده درخصوص نظر وی عبارت‏ اند از: برداشت ناقص از متن ابن‏ سینا؛ توجه‌نکردن به مشکل اساسی تعریف حیات در فلسفۀ این فیلسوف؛ نبودِ تکامل زمانی و تاریخی در تعریف حیات در فلسفۀ بوعلی. پس‌از آن، در افقی گسترده ‏تر، مسئلۀ حیات در فلسفۀ شیخ‌الرئیس را بررسی کرده و نتیجه گرفته‌ایم وی در آثار خویش، نه دو تعریف، بلکه پنج تعریف متفاوت را دربارۀ حیات به‌دست داده است و این تعاریف را نمی­ توان حاصل یک سِیر تکاملی در بستر زمان دانست؛ بلکه بازگشت این تعاریف متعدد‌ به مشکل اساسی موجود در تعریف حیات است که بوعلی تا پایان زندگی فلسفی خود با آن مواجه بوده است.

اثرگذاری عوامل نا‌ـ‌معرفتی بر فرایند شکل‌گیری معرفت یکی از جدی‌ترین پرسش‌هایی است که ذهن معرفت‌شناسان را به‌خود درگیر ساخته است. مقصود از عوامل نا‌ـ‌معرفتی عوامل روان‌شناختی، جامعه‌شناختی و... است که می‌توانند بر فرایند معرفت اثر داشته باشند. آیا در نفس‌شناسی سینوی می‌توان از اثرگذاری عوامل نا‌ـ‌معرفتی بر معرفت سخن به‌میان آورد؟ بله، در اندیشه‌ی بوعلی معرفت‌ بیش‌از هرچیز تحت تأثیر عوامل روان‌شناختی است؛ او با طرح عامل شوق، و تلاش برای تبیین ارتباط آن‌ با آگاهی، نوعی معرفت‌شناسی روان‌شناختی‌ـ‌هستی‌شناختی را پیش‌می‌نهد؛ زیرا هم‌واره عوامل روان‌شناختی اثرگذار بر معرفت را هستی‌شناسانه تحلیل می‌کند. بوعلی از «شوق مؤثر بر آگاهی» به‌عنوان یکی دیگر از عوامل نا‌ـ‌معرفتی مؤثر یاد می‌کند و از پیوند بین «شوق» و «ادراک» تبیینی هستی‌شناختی به‌دست می‌دهد که وابسته به سرشت «شوق» و «ادراک» است. در این نوشتار با نگرشی پدیدارشناختی روی‌کرد بوعلی نسبت به عوامل نا‌ـ‌معرفتی مؤثر برمعرفت واکاوی شده و دریافته آمده که: (یک) عوامل نا‌ـ‌معرفتی در جهت‌بخشیدن به آگاهی و روند شکل‌گیری معرفت اثرگذاراند. دو) تا زمانی که شوقی پدید نیاید، و یا با احساس امری شوق‌برانگیز مواجه نشویم؛ حرکتی عینیت نمی‌یابد، یعنی حرکت پیرو شوق است. شوق سرشت هستی‌شناختی مستقلی دارد و، نمی‌توان آن را ذیلِ نیروهای مدرک یا محرّک تعریف کرد. شوق به آگاهی قِوام می‌بخشد و آن را متعیّن می‌سازد، و نیروی مدرِک را در صدور احکام مرتبط با حُسن و قُبح یاری می‌رساند. معرفت‌شناسی بوعلی خالی از سویه‌های طبیعی نیست؛ اما، در این پژوهش با اپوخه‌ی ابعاد طبیعی، عوامل روان‌شناختی صرفاً از جهتِ هستی‌شناختی ملاحظه شده و از عبارات ابن سینا تفسیری پدیداری به‌دست داده‌ شده است. تفسیر برگزیده، کیفیت ظهور معرفت و نحوه‌ی پیوند آن را با عوامل روان‌شناختی مدنظر قرار می‌دهد و با اثبات تقدّم نیروی مشوّق بر نیروی مدرِک، الگویی از معرفت‌شناسی هستی‌شناختی‌ـ‌روان‌شناختیِ سینوی استنباط شده است.

ماهیت اصلی فیلم، تصویر متحرک است و وجه بصری آن اهمیت فراوان دارد؛ اما ذهن انسان نیز دارای نقشی مهم در خلق و ادراک فیلم است و از این جهت، برخی نظریه‌پردازان، سینما را هنر ذهن نامیده‌اند. فیلم با برانگیختن احساسات و عواطف مخاطب، او را جذب و با ذهنش ارتباط برقرار می‌کند. درپی بررسی سِیر تحول آرای ابن‌سینا درمی‌یابیم برانگیختگی عواطف مخاطب که از انفعالات نفس نشئت می‌گیرد، با ادراک معانی جزئی که از کارکردهای قوۀ واهمه در نفس انسانی است، ارتباط دارد. در فلسفۀ بوعلی، نفس دارای قوای متعددی است که هریک از آن‌ها با توجه به کارکرد خود در ادراک فیلم یا خلق صحنه‌های آن نقش دارند. یکی از قوای مؤثر در خلق و ادراک فیلم، قوۀ خیال است؛ اما به‌دنبال بررسی آرای شیخ‌الرئیس درحوزۀ نفس‌شناسی به نقش مهم قوۀ واهمه در ادراک فیلم پی می‌بریم. قوۀ واهمه به‏‌عنوان یکی از مهم‌ترین قوای‌ نفس با کارکردهای خود همچون ادراک معنای جزئی و خطای شناختی در درک فیلم نقش‌آفرینی می‏کند؛ به‌گونه‌ای که در ادراک فیلم ازسوی تماشاگر بر دیگر قوا چیرگی دارد. در این مقاله، نقش قوۀ واهمه در ادرک معنای جزئی، خطای شناختی، محاکات حالات درونی و صدور حکم جزئی در نسبت با فیلم را بررسی کرده و به‌عنوان نمونه‌ای عینی، کیفیت تأثیر و نقش این قوه در ژانر وحشت و مکتب اکسپرسیونیسم را که در این ژانر به‌کار گرفته می‌شود، تبیین کرده‌ایم.

مفهوم «جهان تصویر» یکی از آموزه های محوری دربارة یقین است. برخی از شارحان ویتگنشتاین بر این باورند که بخش دوم کاوشهای فلسفی و در باب یقین، ناظر به دورة دیگری از ادوار فلسفی ویتگنشتاین است. دوره ای که نام ویتگنشتاین سوم بر آن نهاده اند. نگاه وی به مباحث فلسفی در باب یقین، برخلاف رسالة منطقی فلسفی و کاوشهای فلسفی، با لذات معرفتشناختی است تا دلالتشناختی. کتاب حاضر حاوی مقالاتی دربارة در فلسفة ویتگنشتاین است. چهار مقالة نخست مربوط به یقین ویتگنشتاین متاخر، و سایر مقالات واکاوی آموزه های دوران نخست فلسفی ویتگنشتاین است. عنوانهای اصلی مطالب کتاب بدینقرار است: «جهان تصویر» در منظومة ویتگنشتاین؛ ویتگنشتاین متاخر و واقعگرایی اخلاقی؛ شباهت خانوادگی و ابهام دلالتشناختی آن؛ درمان، ورزیدن و هنجارمندی؛ قوانین طبیعت، علیت و استقراء در تراکتاتوس؛ کانت، تراکتاتوس ویتگنشتاین و سوژة متافیزکی؛ اعتبار و حقیقت در اخلاق: افتراق و اشتراک اخلاق طباطبایی و ویتگشنتاین متقدم؛ ویتگنشتاین: فیلسوف خودمانی؛ دیدار با ویتگنشتاین در سرزمین پدری.

اولین قاعده کتاب، «انتقال الاعراض محال» نام دارد. نویسنده در توضیح محال‌بودن انتقال عرض از موضوعی به موضوع دیگر ابتدا به تعریف ماهیت جوهر و عرض پرداخته است. سپس ادامه می‌دهد تا آنجا که از مطالعه کتب فلسفی و کلامی برمی‌آید، کسی قائل به جواز انتقال عرض از یک موضوع به موضوع دیگر نیست؛ بلکه آن را از نظر عقل محال دانسته‌اند. وی در این رابطه دیدگاه فارابی، سهروردی، فخر رازی و در آخر ملاصدرا را مورد بررسی قرار داده است. ملاصدرا در اینجا جهت اثبات تجرد نفس ناطقه به یک سلسله آیات قرآنی استدلال می ‌کند که مضمون آیات شریفه رجوع و بقاء نفس ناطقه در معاد و رستاخیز است. سپس این استدلال را بر دو اصل و قاعده «امتناع اعاده معدوم» و «استحاله انتقال عرض» که از نظر وی قطعی و ثابت‌ اند استوار می ‌سازد. وجه ابتناء استدلال بر این دو قاعده آن است که گفته می‌ شود اگر نفس ناطقه انسان، مجرد و جاودان نباشد، از این دو حالت خارج نیست: هنگام مرگ و مفارقت از بدن، نابود می ‌شود یا هنگام جدایی از بدن، به بدن برزخی دیگر منتقل می‌ شود. در این صورت اگر گفته شود که نفس ناطقه پس از مرگ و جدایی از بدن نابود می ‌شود، با توجه به آیات شریفه که به حضور نفس در معاد تصریح می‌ کند، اشکال اول یعنی اعاده معدوم، لازم می‌آید و اگر گفته شود که نفس ناطقه پس از مرگ و جدایی از بدن به بدن برزخی دیگر منتقل می‌ شود، اشکال انتقال عرض از یک موضوع به موضوع دیگر لازم می ‌آید و چون هر دو امر، یعنی اعاده معدوم و انتقال عرض، از محالات عقلی محسوب می‌ شود، ناچار باید به فرض اول، یعنی مسئله تجرد نفس ناطقه، اعتراف کنیم.

چکیده ماشینی: زیست‌شناسی تکاملی کمک زیادی به درک کنونی ما از زندگی می‌کند و همچنین نوید عمیق‌تر کردن درک ما از هوش انسانی، اخلاق و حتی دین را می‌دهد. با این حال، برای برخی از متفکران علمی، علم داروین آنقدر چشمگیر به نظر می رسد که اکنون با ارائه توضیح نهایی همه مظاهر حیات، نه تنها از نظر بیولوژیکی، بلکه همچنین متافیزیکی، به طور کامل جایگزین الهیات می شود. این مقاله با تمرکز بر هوش انسانی به‌عنوان جنبه‌ای نوظهور از طبیعت، این سؤال را بررسی می‌کند که آیا الهیات همچنان می‌تواند نقش تبیینی در کنار زیست‌شناسی در تلاش برای درک ذهن داشته باشد.