جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫مأمون از تاريخ‌سازاني است که شخصيت او تا حدي در پرده ابهام قرار دارد، و پژوهش حاضر کوشيده است تا با روش توصيفي به بررسي شخصيت، و عملکرد سياسي، فرهنگي و اجتماعي او بپردازد. مأمون از مادري عجم و پدري عرب به دنيا آمد، و بسياري از ويژگي‌هاي پدر، از جمله توجه به علم و دانش را به ارث برده بود. موقعيت برتر برادرش امين در دستگاه حکومت، موجب شد تا مأمون به‌طور جدي به فکر آينده خويش باشد. به همين دليل، به تحصيل علم و دانش پرداخت و به‌عنوان شخصيت علمي و فرهنگي ممتاز، در عصر خويش مطرح گرديد. او در انديشه فقهي، پيرو ابوحنيفه، و در انديشه کلامي، معتزلي بود، و در تمام دوران زندگي خود، پشت نقاب دين پنهان بود. شخصيت سياسي او نيز متأثر از شخصيت فضل بن سهل بود. مأمون در زمان حکومت خويش، شرايطي به‌وجود آورد که هر صاحب انديشه‌اي مي‌توانست محصول علمي خويش را در بازار فرهنگ و انديشه عرضه نمايد، و نمونه بارز اين وضعيت، برگزاري مناظرات متعدد از سوي مأمون بود. البته وي از اين شيوه، اهداف ديگري مانند تهاجم فرهنگي عليه مخالفان را نيز دنبال مي‌کرد. گسترش فرهنگ و دانش، و تأسيس مراکز علمي در عصر او، زمينه پيشرفت جامعه و شکوفايي تمدن اسلامي را فراهم نمود. و اما در عرصه سياسي، کيفيت ولايتعهدي و تقسيم اداره کشور بر اساس وصيت هارون، و فرصت‌طلبي اطرافيان، عوامل اختلاف بين امين و مأمون را به‌وجود آورد. مأمون که پس از کشتن برادرش به خلافت رسيد، با بحران سياسي و مخالفت‌هاي بني‌عباس، علويان و اعراب روبرو شد. بني‌عباس او را يک عباسي اصيل نمي‌دانستند؛ اعراب معتقد بودند که مأمون عزت عرب‌ها را پايمال نموده و غيرعرب را بر ايشان برتري داده است؛ علويان هم عباسيان را غاصب خلافت مي‌دانستند. مأمون براي حفظ حکومت خود، امام رضا(ع) را با تهديد، مجبور به پذيرش ولايتعهدي کرد، و اين اکراه در موضع‌گيري‌هاي منفي امام رضا(ع) کاملاً آشکار است.