جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده ماشینی : در ذات و ضرورت: ابن سینا و سنت ارسطویی، فدور بنویچ یک اصل اساسی از متافیزیک و معرفت شناسی ابن سینا (متوفی 1037) ارائه می دهد: نظریه جوهر او و تعیین علمی صفات ضروری و ضروری. این مطالعه مفاهیم کلیدی فلسفه ابن‌سینی مانند ماهیت، ضرورت، جهان‌شمولی، بی‌واسطگی، تقدم و ویژگی را بررسی می‌کند. علاوه بر این، برای اولین بار ارائه می شود که چگونه ابن سینا در طول زندگی حرفه ای خود موضع خود را در مورد این موضوع توسعه داد و بنابراین «ذات گرایی مفهومی» انقلابی خود را به کار گرفت. همچنین نشان داده می‌شود که موضع ابن سینا تا حدودی از سنت ارسطویی پیروی می‌کند، اما در جاهای کلیدی از آن منحرف می‌شود، به‌ویژه جایی که ابن سینا به طور انتقادی به تفاسیر « مشائیان بغداد» پرداخته است. در ذات و ضرورت: ابن سینا و سنت ارسطویی فدور بنویچ آموزه کلیدی متافیزیک و معرفت شناسی ابن سینا (متوفی 1037) را ارائه می دهد: نظریه جوهر او و تعیین علمی صفات ضروری و ضروری. این کتاب مفاهیم اصلی فلسفه ابن سینا مانند ذات، ضرورت، جهان شمولیت، بداهت، تقدم و ویژگی را مورد مطالعه قرار می دهد. همچنین گزارش بی‌سابقه‌ای از چگونگی تغییر دیدگاه‌های ابن سینا در مورد این موضوعات در طول زندگی حرفه‌ای‌اش، در استدلال برای «ذات‌گرایی مفهومی» انقلابی‌اش ارائه می‌کند. موضع ابن سینا تا حدی از سنت ارسطویی پیروی می کند، اما از آن نیز فاصله می گیرد، به ویژه هنگامی که ابن سینا علیه مکتب مشاء بغداد استدلال می کند.

آراء و نظرات افلاطون و ابن سینا از این جهت مورد بررسی قرار گرفتند که این دو فیلسوف را می‌توان جزء اندیشمندانی دانست که در دو سنت یونانی و اسلامی، برای نخستین بار رویکردی فلسفی از عشق ارائه کرده اند و پای عشق را به مسائل فلسفی گشوده اند و رساله هایی در «عشق شناسی» نوشته اند که سرآغاز یک رویکرد فلسفی نوین شده است. بازخوانی محتوایی این دو رساله در یک رویکرد تطبیقی، وجوه پنهان عشق شناسی را در دو سنت فلسفی نمایان، و وجوه اشتراک و اختلاف دو رویکرد را ارائه خواهد کرد. نوشتار حاضر با رویکردی توصیفی و تحلیلی درصدد پاسخگویی به این سوال است که افلاطون و ابن سینا چه تبیینی از عشق به دست می‌دهند. ابن سینا در «رساله العشق» خود مباحثی را مطرح کرد که شباهت بسیاری با آموزه‌های افلاطون دارد، هرچند تفاوت‌های آراء آنها را نیز نباید فراموش کرد. از نظر افلاطون منشأ عشق، "زیبایی" است اما نه زیبایی وجدانی بلکه زیبایی فقدانی؛ یعنی عشق به ما یادآوری می‌کند که فاقد زیبایی هستیم و باید به دنبال آن باشیم. عشق ما را به سوی نداشته مان می‌کشاند تا به دستش آوریم. منشأ عشق از منظر ابن سینا وجود و زیبایی است و چون از امر وجودی نشأت می‌گیرد از همین روست که آن را از کمالات واجب الوجود می‌داند و چون واجب الوجود صرف وجود است پس عشق همان وجود صرف است. عشق در فلسفه افلاطون امری معرفتی است اما در فلسفه ابن سینا امر وجودی است. در نگاه افلاطون دو نوع عشق را می‌توان دید؛ عاشق در عشق نخستین، جسم معشوق را در نظر دارد اما در عشق حقیقی و مطلوب، توجه او به زیبایی روح معشوق است. عشق حقیقی که ابن سینا آن را عشق به جمال حق می‌داند، بر عشق به زیبایی مطلق در سخنان افلاطون منطبق است.

هدف و کوشش نگارنده در رساله‌ پیش رو بررسی و پاسخ به این پرسش اساسی است: با توجه به نظریه‌ فیض در تفکّر ابن‌سینا، که به‌معنای فیضان و سرریزشدنِ «ضروری» موجودات از حق تعالی است، این نظریه چگونه با اراده‌ الاهی سازگار می‌شود؟ به سخن دیگر، چگونه می‌توان میان «ضرورت» و «اراده» بر بستر نظریه‌ فیض جمع کرد؛ حال آن‌که در ظاهر، این دو مقوله همدیگر را نفی می‌کنند؟ روش نویسنده در این رساله، توصیفی و تحلیلی است و مسئله، براساس مبانیِ متافیزیکی و الاهیاتیِ ابن‌سینا و همچنین مناسبات درونیِ تفکّر او مورد تحقیق و تحلیل قرار می‌گیرد و به سمت پاسخ نهایی حرکت می‌کند. نویسنده به این نتایج دست یافته است: اولاً نظریه‌ فیض در تفکّر ابن‌سینا در مناسبات هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و منطقیِ مشخّص و دقیق طرح می‌شود. ثانیاً و به دلیل مذکور، نظریه‌ فیض فقط براساس مبانیِ او قابل درک است. ثالثاً با توجّه به نگاه ابن‌‌سینا به مبادیِ موجودات، ساختار جهان، ذات و صفات باری تعالی به‌خصوص علم عنایی و اراده او، ضرورت فیض نه فقط با اراده الاهی منافاتی ندارد؛ بلکه برخاسته از ذات، علم و اراده وجوبی اوست. جهان لازمه ضروری ذات واجب براساس اراده ضروری اوست؛ ازاین رو، هیچ ممکنی سوای حق تعالی، نمی‌تواند ضرورتی بر او تحمیل کند. پس نظریه فیض به مقتضای ساحت ربوبی/ وجوبی، تفسیر و درک می‌شود. دشواری فهم نظریه فیض ابن‌سینا و اعتراضات، نخست از عدم توجّه و اعتنا به مبانیِ او و دوم، از قیاس و همسان‌پنداری ذات الاهی با عرصه انسانی برمی‌خیزد. نظریه فیض ابن‌سینا تحوّلی اساسی در توضیح ظهور کثرت از مبدأ واحد، در مقایسه با اسلاف او به‌شمار می‌آید؛ اما نظریه حدوث دهری میرداماد، خود مبیّن تحولی درباره دیدگاه ابن‌سیناست.

ابن سینادرآثارخودتبیین خاصی از فاعلیت انسان ارائه می دهدوآن را از نوع فاعلیت بالقصد والاراده می داند. وی در تفسیری که از این نوع فاعلیت ارائه می دهد به تحلیل مبادی فعل ارادی می پردازد بر اساس این تحلیل مبادی فعل ارادی عبارتند از: تصور فعل، تصدبق به فایده، شوق و به دنبال آن اراده. وی اراده انسان را تابع مبادی پیش از خود می داند. حال سؤال اینجاست که آیا مبادی خود ارادی اند یا اموری غیر ارادی هستند. ابن سینا این مبادی، علی الخصوص میل یا شوق را امری غیر ارادی می داند که تابع عوامل بیرونی از جمله طبیعت و مزاج فرد و حتی حرکت و وضعیت قرار گیری افلاک است .بر این اساس این نقد جدی به آراءابن سینا وارد است که در حقیقت آنچه ما به عنوان اراده می شناسیم ،نه اراده واقعی بلکه توهم اراده است زیرا مبادی اراده اموری بیرونی و خارج از اراده فرد هستند.

حقیقت وحی، القای سریع و نهانی معارف و احکام دینی توسط مبادی عالیه و حقیقت نبوت دریافت آنها توسط انسان کامل از مبادی عالیه است. وحی با نبوت رابطه تنگاتنگ دارد به گونه‌ای که تبین ماهیت یکی بدون دیگر ناممکن است. از جمله فیلسوفانی که به این مسئله پرداخته اند، ابن‌سینا و صدر‌المتألهین هستند. این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی و مطالعات تطبیقی، به بررسی دیدگاه آنان، در باره حقیقت وحی و نبوت پرداخته است. نگارنده فرض را بر این نهاده است که فی‌الجمله وفاق و خلاف، میان هر دو دیدگاه و مبانی آنان وجود دارد. از جمله اشتراکات که میان هر دو دیدگاه وجود دارد، ارتباط نفس نبی با مبادی عالیه و دریافت معارف و دستورات دینی توسط آنها است. نیز هر دو دیدگاه بر این است که کمال قوای عاقله، متخیله، و متصرفه شرط لازم است (نه کافی). کمال قوه عاقله، نفس نبی را اعداد می کند برای در یافت وحی از مبادی عالیه. از مواضع خلاف هر دو دیدگاه، این است که ابن سینا به عالم نفوس فلکی و صدرا به عالم خیال منفصل باور دارند؛ لذا بوعلی، نفس نبی از راه اتصال با عقل فعال مستعد در یافت مدرکات کلی و از راه اتصال با نفوس فلکی مستعد دریافت مدرکات جزئی می داند. اما صدرا، نفس نبی از راه اتحاد با عقل فعال مستعد در یافت معارف کلی و از راه اتحاد با عالم خیال منفصل مستعد دریافت معارف جزئی می داند. ابن-سینا هر مرتبه‌ای از نشأت سه‌گانه نفس انسان کامل را مرتبه ای از نبوت می‌داند. اما صدرا مقام نبوت را جامع نشئات سه‌گانه، و نبی را قابل وحی و حامل آن، حلقه وصل عالم محسوس با نامحسوس می‌داند که نفس نبی، در اثر تکامل جوهری، از مرحله هیولانی به مرحله عقل مستفاد می‌رسد. در این مرحله نفس نبی از راه اتحاد با خیال منفصل یا با عقل فعال یا بدون واسطه (از خداوند)، احکام و حقایق و معارف وحیانی را به صورت شهودی در یافت می‌کند.

نظام منطقی ارسطو به قدری رفیع بود که تا چندین قرن نیز پس از او اکثر دانشمندان آن را از هر جهت کامل می‌دانستند به صورتی که تا قرن های متمادی حاکم بر افکار و آرای مردم اندیشمند بوده است. ابن‌سینا نخستین کسی بوده است که در تدوین علم منطق از روش ارسطویی فاصله گرفته است و از جهات متفاوت تغییرات و دگرگونی‌هایی در منطق ارسطویی ایجاد کرد‌. در پایان‌نامه حاضر از کتاب اشارات و تنبیهات ابن‌سینا و همچنین به مقدار نیاز از کتاب منطق شفا استفاده شده که با روش‌های تحلیلی و تطبیقی بدان پرداخته‌ایم. ما کتاب اشارات و تنبیهات را با دیگر آثار ابن‌سینا مقایسه نموده و در این مباحث به نظرات ارسطو و فارابی نیز اشاراتی داشته‌ایم. ایده‌های اساسی ابن‌سینا را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد: ۱- ایده‌های پیشنهادی او در زمینه‌ی منطق قدیم. ۲- ایده‌های خلاقانه‌ی او که می‌تواند با نظام‌های منطق جدید مقایسه گردد. شیخ‌الرئیس ابتکارات و نوآوری‌هایی از جمله وارد نمودن مباحث قیاس استثنایی (برگرفته از منطق رواقیون) و قیاس اقترانی شرطی (که حاصل ترکیب قضایای حملی و قضایای شرطی از یک‌سو و یا ترکیب قضایای شرطی می‌باشد) و همچنین مطرح کردن موضوعاتی در منطق موجهات (پذیرش فرمول‌های موسوم به بارکان و عکس بارکان ورد فرمول عکس بوریدان) که امروزه دارای اهمیت شایان توجهی است. ابن‌سینا با اختصاص دادن قیود و سورهای زمانی به قضایای ضروری و ممکن منطق موجهات خود را به منطق موجهات رواقیون نزدیک کرده است‌. علاوه‌ بر این ابن‌سینا به طرح موضوعاتی درباره‌ی فلسفه منطق و فلسفه زبان نیز پرداخته است. طرح موضوع جهت شیء (de re) و جهت جمله (de dicto) در فلسفه‌ی منطق و تحلیل برخی از نکات زبان شناختی که قابل مقایسه با فلسفه‌ی زبان معاصر می‌باشد. ‌‌

روش‌‌های علمی، ابزار‌هایی برای حل مسائل هر علم هستند. در دوران جدید و معاصر به‌تدریج مباحث مستقل، دربارۀ چند‌و‌چون این روش‌ها رواج یافته، به تدوین متدولوژی (روش‌شناسی) علوم دامن زد. هر چند بحث از روش فلسفه در دوران‌‌گذشته نیز مطرح بود، امروزه این بحث در شاخۀ نوپیدایی به نام فرافلسفه دنبال می‌شود. نوشتار پیش‌رو در پی برداشتن گامی اولیه به‌منظور شناسایی مختصات روش فلسفی ابن‌سینا است. ابن‌سینا بحث مستقل و مستوفایی دربارۀ روش فلسفه مطرح نکرده است؛ از این رو برای شناسایی روش فلسفی او باید از فرافلسفۀ ضمنی‌اش بهره برد و با مرور بر آثارش روش‌‌هایی را که وی در عمل به کاربسته است، شناسایی کرد.در این مقاله پس از بحثی مقدماتی دربارۀ روش علوم و روش‌شناسی فلسفی، بحث‌‌های ابن‌سینا در مورد روش فلسفه را مرور می‌کنم. در مرحله بعد با نگاهی بر روش‌‌های کمابیش رایج در فلسفۀ تحلیلی، چهار روش استدلال قیاسی، تحلیل مفهومی، تحلیل منطقی و آزمون ذهنی به‌عنوان الگو و چارچوب بحث، انتخاب شده و نمونه‌‌‌هایی از به‌کارگیری این روش‌ها در فلسفۀ ابن‌سینا ارائه می‌گردد. بازشناسی روش فلسفی ابن‌سینا در این چارچوب نشان می‌دهد فلسفۀ وی به لحاظ روشی شباهت زیادی به فلسفۀ تحلیلی معاصر دارد.

استفاده از روش فلسفی و کارآمدی آن در کلام و الهیات همواره میان متکلمان مسلمان و مسیحی محل بحث‌ونظر بوده است. توماس آکویناس و خواجه طوسی، متکلمان هم‌عصری هستند که با اثرپذیری از فلسفۀ ابن‌سینا و با کاربرد برهان در تبیین و دفاعیات کلامی دین، مشرب و روشی مشابه یافته‌اند که می‌توان آن ‌را کلام عقلی ـ نقلی نامید. این پژوهش تطبیقی به روش‌شناسیِ تعلیمی آن‌ها اشاره می‌کند. توماس آکویناس با قائل‌شدن به دو نظام معرفتی مبتنی بر وحی و عقل، دو نوع الهیات به نام الهیات وحیانی و الهیات طبیعی را مطرح کرد. وی در کتاب جامع الهیاتِ برخلاف کتب پیشینیانش که تنها جنبۀ رهبانی و درون‌متنی داشتند، افزون بر استناد به متون مقدس و آثار آبای کلیسا به تحلیل فلسفی در مباحث الهیاتی همت گماشت. خواجه طوسی نیز در کتاب تجرید الإعتقاد به تلفیق روش عقلی و ‌نقلی پرداخت. این‌جستار، ضمن اشاره به روش کلامی پیش از این دو متفکر، با نگاهی ‌توصیفی تحلیلی، وجوه اشتراک و افتراق روشیِ توماس و خواجه را بیان می کند. اتخاذ روش اعتدالی از وجوه اشتراک آنان است. آکویناس در میانۀ رأی تفریطی تِرتولیان و دیدگاه افراطیِ ابن‌رشدیان لاتینی قرار دارد و خواجه نیز با عبور از نص‌گرایانی چون شیخ صدوق، از آسیب‌های افراطی برخی معتزله و برداشت‌های غلوآمیزی چون فرقۀ شیخیه به‌دور است. نتیجۀ روش اعتدالی هردو، استفادۀ حداکثری از برهآن‌های عقلی و عبور از «نص‌بسندی» به «نص‌پسندی» است. روش دانش کلام اساساً انحصاری نیست، اما نویسنده از رهگذر این مقایسه و توجه به ملاک تشابهات روشی، بر آن است که روش اعتدالی آن‌دو، کارآیی و سودمندی و پاسخ‌گویی بیشتری نسبت به روش‌های نص‌گرا دارد.

بیان ضرورت وجود دین با تکیه بر وجه عملگرایانه ی آن از جمله شیوه های ایجاد ارتباط میان فلسفه و دین است. کانت به عنوان یکی از برجسته ترین فیلسوفان مدرن در مقابل نگاه نظری به دین با تاکید بر وجه عملی آن، دین را در امتداد اخلاق بررسی و با برشمردن وجوه مختلف ادیان آنها را تفکیک نموده و در نهایت با تکیه بر غیرشناختی، اعتدالی و عملی بودن دین معتقد است دین واقعی در رفتار، عمل و اجرای قوانین اخلاقی است . ابن سینا نیز به عنوان یکی از برجسته ترین فیلسوفان مسلمان در بسیاری از آثارش با تاکید بر جنبه ی عملیاتی دین در جامعه آن را به عنوان عنصری اساسی در حفظ عدالت ، انسجام و هماهنگی در جامعه و روابط اجتماعی تلقی و آن را تحقق عینی فیضی می داند که از جانب خداوند به نبی رسیده و ایشان آن را بر مردم ابلاغ نموده تا بدان وسیله هم سعادت دنیوی و هم سعادت اخروی را برای آنان تضمین کند جستار پیش رو در نظر دارد با نگاهی تحلیلی- توصیفی با تکیه بر وجوه برجسته ی عملی دین در تفکر کانت و ابن سینا به تبیین دیدگاه آنان در این حوزه پرداخته و وجوه اشتراک و افتراق آنان را در این حوزه معرفی نماید.