جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

طباطبائی و مطهری فلسفة صدرا را یک فلسفة واقع‌گرایانه می‌دانند و در کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» مدعی نوعی واقع‌گرایی هستند. ایلهام دیلمان (Ilham Dilman) نیز معتقد است که رد واقع‌گرایی از سوی ویتگنشتاین سبب نمی‌شود که او یک تصوّرگرا باشد. بلکه ویتگنشتاین نیز به یک معنا واقع‌گرا محسوب می‌شود. این مقاله به بررسی و مقایسة واقع‌گراییِ مطرح در «اصول...» از سویی و واقع‌گرایی‌ای که دیلمان به ویتگنشتاین نسبت می‌دهد از سویی دیگر می‌پردازد.

در این مقاله، بعد از بیان دقیق موضوع و مقصود از حدوث و قِدم، نظریات ابن‌سینا و فخر رازی و صدرالمتألهین شیرازی درباره حدوث یا قدم زمانی عالم طبیعت مطرح و تحلیل انتقادی شده است. برحسب ترتیب تاریخی ابتدا نظر ابن‌سینا، مبنی بر قَدم طبیعت، و یک دلیل آن‌که بر اساس قاعده طبیعیاتی - فلسفی «هر حادثی مسبوق به ماده و مدت است» اقامه شده است. سپس انتقادات غزالی و فخر رازی که مشابه یکدیگرند و پاسخ خواجه طوسی به فخر رازی تقریر شده و، در ادامه، نظر ملاصدرا که موافق ابن‌سینا است، حکایت شده است. در ادامه اشاره‌ای هم به نظر خاص ملاصدرا در مورد حدوث زمانی طبیعت بر اساس حرکت جوهری، صورت گرفته و تذکر داده شده که این نظر با هر یک از حدوث یا قدم طبیعت قابل‌جمع است. سپس دو مسئله جانبی مربوط به بحث: تسلسل بی‌نهایت معدات و مسئله محدد الجهات، مطرح‌شده و حل‌وفصل شده است. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری مقاله نیز در پایان آمده و، درنتیجه گیری، نظرمتکلم مبنی بر حدوث زمانی طبیعت مبهم و ناکارآمد خوانده‌شده و نظر فلاسفه بر قدم طبیعت ترجیح داده شده است.

یکی از نوآوری­های منطقی ملاصدرا بر اساس نظریۀ اصالت وجود، این است که «تعریف حدی شیء منحصر در فصل اخیر آن است» که البته این فصل، نحوۀ وجود خاص آن شیء است و همۀ اجناس و فصول پیشین را به­نحو بساطت و اجمال دربر دارد. علامه طباطبایی به­عنوان یکی از مهم­ترین شارحان ملاصدرا این دیدگاه او را نپذیرفته و سه اشکال را نسبت به آن مطرح کرده است: 1) اکتفا به فصل با مقام تفصیل حد مناسب نیست 2) خارج بودن جنس­ها و فصل­های پیشین از حقیقت شیء مستلزم انقلاب در ذات و ذاتیات شیء است 3) خارج بودن جنس­ها و فصل­های پیشین از حقیقت شیء با «لبس بعد از لبس» در حرکت جوهری منافات دارد. این مقاله پس از اشارۀ مختصر به دیدگاه ملاصدرا دربارۀ انحصار تعریف حدی شیء به فصل اخیر، انتقادهای سه­گانۀ علامه طباطبایی را با نگرشی انتقادی بررسی کرده است. بررسی این انتقادهای سه­گانه به این نتیجه منتهی شد که هیچ­یک از اشکال­های علامه طباطبایی به دیدگاه ملاصدرا وارد نیست و مقصود ملاصدرا از خارج بودن اجناس و فصول پیشین از ماهیت شیء، خارج بودن اجناس و فصولِ حاضر در مرتبۀ تفصیل است، نه اجناس و فصول مندمج در مرتبۀ اجمال و بساطت فصل اخیر. همچنین در خلال بررسی و پاسخ­گویی به انتقادهای علامه طباطبایی، برخی از ابعاد پنهان دیدگاه ملاصدرا نظیر فعلیت ثبوتی اجناس و فصول پیشین ـ در مقابل فعلیت وجودی آنها ـ روشن شد.

این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و بهره‌‌گیری از مقایسه و تطبیق، به تحلیل نقش مؤلفة «توجه» در ادراک حسی از منظر ملاصدرا می‌‌پردازد. ملاصدرا در باب ادراک حسی تقریرهای گوناگونی دارد. در همة ‌این تقریرها نقش توجه به‌‌عنوان ویژگی اساسی نفس انکارناپذیر است. ‌این نقش گویای ویژگی فعال نفس در ادراک حسی و سایر فرایندهای نفسانی است که بر اساس مبانی خاص ملاصدرا دربارة نفس و حقیقت ملکوتی آن استوار است. نظریة ملاصدرا را دربارة توجه می‌‌توان بر دو اساس تبیین نمود. الف) نظریة تعدد قوای نفس و ب) نظریة وحدت قوا و اعتقاد به مراتب نفس. بر اساس دیدگاه نخست که به دیدگاه مشائیان نزدیک‌تر است، توجه به منزلة نوعی صافی محدود کننده و گلوگاه عمل نموده و در فرایند ادراک و تجرید از ورود بسیاری از داده‌‌ها از یک مرحله به مرحلة بعد جلوگیری می‌‌کند. بر اساس دیدگاه دوم که بر پایة مبانی خاص حکمت صدرایی استوار است نفس بر طبق درجه قوت خود از منبع توجه برای اعمال خاص خود استفاده می‌‌کند. در ‌این تبیین توجه همانند منبع نوری است که گاه بی اختیار و گاه به ارادة نفس بر اموری بازتاب یافته و آن‌‌ها را روشن و برای نفس حاضر و معلوم می‌‌سازد. دامنة ‌این بازتاب و گستردگی و ژرفای آن به قدرت و توان نفس و مرتبة آن بستگی دارد. مدل توجه از منظر ملاصدرا با مدل‌‌های ارائه شده در نظریات جدید روان‌‌شناسان شباهت‌‌ها و تفاوت‌‌هایی دارد و امتیاز آن ‌این است که توجه را در همة فرایندهای درون آدمی نشان می‌‌دهد.

یکی از براهین اقامه شده بر وجود خدا، برهان‌ صدیقین است.. برهان‌صدیقین، برهان حکمت متعالیه برای اثبات وجود واجب تعالی در راه تأمل در حقیقت وجود است.. امتیاز این برهان بر سایر برهان‌ها این است که در آن از هیچ یک از. مخلوقات برای اثبات وجود خدا استفاده نشده است. بی‌گمان یکی از امتیازهای فیلسوفان اسلامی از عصر فارابی تاکنون، در برابر دیگر اندیشمندان اسلامی در اثبات واجب تعالی برهان صدیقین آنان است. امّا در این برهان چه ویژگی‌ایی نهفته است و معیار آن چیست؟ که بر دیگر براهین ممتاز می‌شود. در این مقاله معلوم می‌شود فارابی، ابن سینا، ملاصدرا و علامه طباطبایی یک معیار برای برهان صدیقین معرفی کرده‌اند. یا اینکه هر یک از آنان طریق خاصی را در نظر گرفته‌اند و کدام طریق در اثبات برهان صدیقین برتر و کامل‌تر است. از نظر حکمت متعالیه برتری برهان صدیقین بر سایر براهین اثبات وجود خدا به جهت امتیازاتی همچون: عینیت طریق با مقصود، بی‌نیازی از ابطال دور و تسلسل و اثبات ویژگی‌های واجب متعال است و اینکه هر یک از حکمای الهی، برای اثبات برهان صدیقین از آیات قرآن کریم الهام گرفته‌اند.

آشنایی هر انسان با من خویش و درک آن همواره ذهن بشر را به خود مشغول می دارد زیرا پاسخ آن سبب معنا بخشیدن به زندگی و حیات آدمی می شود. این مقاله نیز در پی جستجو برای پاسخ به سوال چیستی انسان از نظرگاه دو فلیسوف مطرح، یکی در جهان اسلام و دیگری در دنیای غرب است. ملاصدرا و هیدگر هر دو از انسان و مسائل پیرامونی آن سخن گفته اند .هیدگر انسان را به قصد شناخت هستی و وجود، محور بحث هایش قرار می دهد ملاصدرا اما از معرفت انسان، معرفت خداوند به عنوان مطلق وجود و حقیقت وجود را قصد می کند. به عقیده ملاصدرا حقیقت انسان بدلایلی قابل شناخت نیست و از اینرو آنچه را حکما بیان می کنند حقیقت او نیست اگرچه بیانگر ویژگیهای انسان می تواند باشد. وی دو گونه تعریف ماهوی از انسان ارائه می کند در تعریف نخست به تبع فیلسوفان پیش از خود تعریف رایج حیوان ناطق را از انسان ارائه می کند و در تعریف دوم با مبنا قرار دادن اصول مهم حکمت متعالیه انسان را موجودی جامع همه عوالم وجودی تعریف می کند. اما هیدگر در تحلیلی که از انسان ارائه می کند به دو نکته اشاره می کند: اول اینکه سوال اصلی ما در باره انسان نباید چیستی انسان باشد بلکه باید پرسید انسان کیست در این صورت در باره وجود انسان سوال کرده ایم. دوم اینکه تعریف انسان به حیوان ناطق اگرچه تعریف نادرستی نیست اما به هیچ وجه نمی تواند برای بیان ماهیت انسان مناسب باشد. به عقیده هیدگر ذات انسان در اگزیستانس(وجود- آنجا)اوست. انسان تنها موجودی است که حالت اگزیستانس دارد یعنی گشوده بسوی وجود و جایگاه و مقام ظهور وجود است. به نظر می رسد آنچه که هیدگر در بیان کیستی انسان و وجه تمایز او از سایر موجودات ارائه کرده در برابر تعریفی که ملاصدرا از چیستی انسان بیان می کند، تعریف به تمام ذات نیست و همه خصوصیات انسان را در برندارد.

اعتقاد به وجود عالم عقل که عالمی حقیقی و مستقل از ماده، احکام و پایدار به نفس است، در اندیشه­ی مشاء، اشراق و حکمت متعالیه، در شناخت انسان تأثیر مهمی دارد. از نظر ابن سینا، شناخت انسان بدون وجود عقلی مفارق و قدسی به سرانجام نمی‌رسد و روند شناخت و معرفت در تمام مراحل خود، به دستگیری و افاضه چنین موجودی نیازمند است. شیوۀ ارتباط نفس با عقل فعال از مقوله فعل و انفعال است که عقل فعال در سوی فعلیت، و نفس انسان در سوی انفعال این رابطه ایستاده­اند. سهروردی، با حفظ و جایگاه و نقش استدلال عقلی، از آن گذر می کند و شهود و مشاهدات عقلی را به عنوان برهان قاطع بیان می­کند. مطابق معرفت‌شناسی ملاصدرا، وی ادراک انسان را در مرحلۀ تعقل متأثر از برقراری ارتباط نفس با این موجودِ مجردِ مستقل از نفس انسانی می‌داند و بدین ترتیب عالم عقول در تمام مراتب وجودی و معرفتیِ حکمای مسلمان نقش بسزا دارد. در پژوهش فوق، برآنیم تا با روشی توصیفی_تحلیلی عالم عقول را در حوزه­ی جهان­شناسی و معرفت­شناسی با نظر به آثار بزرگانی چون «ابن سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا» مورد بررسی قرار دهیم تا از قِبل چنین بررسی به پاسخی قانع کننده در باب پرسش پژوهش دست یابیم.

این تحقیق با رویکرد فلسفی و با به‌کارگیری روش تحلیلی ـ توصیفی مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای به تبیین نظریه صدرالمتألهین در باب علم الاهی می‌پردازد. در تبیین نظریه صدرا ابتدا سعی شده است نقد و بررسی‌های صدرا از دیدگاه دیگران موردمداقه قرار گیرد تا از خلال این نقد و نظرهای صدرا، دیدگاه او در بابِ علم الاهی روشن گردد. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که ازنظر صدرا ذات حق به دلیل برخورداری از شدت وجودی، بالاترین مرتبه‌ی علم را نیز دارد، زیرا وجود در دیدگاه وی عین علم است و به‌تبع شدت وجودی، علم او نیز در عالی‌ترین مرتبه قرار می‌گیرد. به وزان وجود ما لایتناهی فوق ما لایتناهی که حضرت حق دارد علم او به ذاتش به همان وزان خواهد بود. ملاصدرا معتقد است که وجود اشیا برای خداوند عین علم او به آن‌ها است و میان علم به اشیا و وجود اشیا مباینت و مغایرت نیست. ازنظر وی معنای علم ذاتی تفصیلی قبل از ایجاد یعنی این‌که موجودات وجودشان نزد او مکشوف و مشهود است اما به نحو اکمل و پیراسته از ضعف‌ها و حدود نقایص.

دو نظریه «تذکّر» و «تجرید» که هریک به ترتیب به افلاطون و ارسطو منسوب است، در این مقاله بحث شده و سپس مراتب ادراک از دیدگاه مشهور بررسی شده تا در مقایسه با آن زمینۀ فهم دیدگاه صدرا بهتر فراهم شود. طبق دیدگاه مشهور آدمی از چهار مرحله ادراک برخوردار است که از ادراک حسی آغاز و با تجرید و انتزاع بیشتر صور محسوس به‌وسیلۀ قوای مختلف نفس، مراتب ادراک به ترتیب پدید می‌آید تا می‌رسد به نزع تام و تجرید کامل صور محسوس به‌وسیله عقل و دریافت طبیعت خالص که بالاترین ادراک (ادراک عقلی) حاصل می‌گردد. ولی طبق دیدگاه صدرا پیش از هر چیز ادراک وهمی از صحنه خارج می‌گردد و وهم همان عقل تنزّل کرده و ادراک وهمی، ادراک عقلی منسوب به امور جزئی و مشخص است. دیگر مراحل ادراک نیز نه بر اساس میزان تجرید صور محسوس از عوارض بیگانه باذات شی‌ء، بلکه ناشی از نحوه وجود درک کننده؛ یعنی نفس انسانی است. اگر نفس انسان پابست عالم حس باشد، ادراک او ناگزیر در همین محدوده و منحصر به امور حسی خواهد بود. اگر نفس انسان ساکن کوی خیال باشد، ادراک او نیز خیالی است و اگر نفس بتواند مقیم عالم عقل گردد، می‌تواند از ادراک عقلی برخوردار گردد. از نگاه صدرا ادراک و معرفت آدمی نحوۀ وجود او است که می‌تواند با صیرورت نفس به‌سوی کمال، تکامل یابد نه به‌حسب تجرید که هرچه میزان تجرید مدرَک بیشتر، انسان بتواند به ادراک والاتر دست یابد.

بنا به دلایلی، کشف دیدگاه نهایی ملاصدرا در مسائل گوناگون حِکمی نیازمند دقت و حوصله فراوان است. در باب نحوه پیدایش و بسط علم انسان نیز گرچه دیدگاه‌های گوناگونی قابل طرح است، اما نظریه‌ای که هم شواهد متنی روشنی آن را تأیید می‌کند و هم برآمدۀ از مبانی ویژۀ حکمت صدرایی است، دیدگاه انکشاف نفس است. در این دیدگاه، استکمال نفس به معنای دریافت کمالات بیگانه با نفس از بیرون و اضافه شدن آنها بر نفس نیست، بلکه نفس حقیقتی بسیط است که به امداد الهی و در اثر حرکت جوهری اشتدادی، پیوسته آنچه را در نهان خویش به نحو مُجمَل دارد به گونۀ مفصل آشکار می‌سازد. در فرآیند تحولی معرفت نیز کمال علمی از بیرون بر نفس افزوده نمی‌شود، بلکه از درون می‌جوشد و در حقیقت، وجود نفس بر خودش منکشف می‌گردد. این پژوهش با روش تحلیلی-توصیفی و بر اساس مراجعه به منابع کتابخانه‌ای، نشان می‌دهد که بسیاری از مبانی ویژۀ حکمت صدرایی با تفسیرهای رایج از تحول نفس-که در آنها سخن از خروج از قوه به معنای نداری به فعلیت به معنای دارایی است- سازگار نبوده و این مبانی خوانشی نو از تحول اشتدادی نفس به ویژه در حوزۀ معرفت و ادراک را می‌طلبد. در کنار اشارات روشن و بلکه تصریحات متنی، برخی مبانی همچون اصالت، بساطت، تشکیک(در مظاهر) وجود، عدم‌ناپذیری وجود، مظهر بودن همه ادراکات برای نفس، اتحاد نفس با مفیض کمال علمی(عقل فعال)، کینونت سابق نفس، معاد جسمانی صدرایی و معنای صحیح قابلیت نفس در ادراک، ما را به نظریۀ انکشاف نفس رهنمون می‌سازد.