جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تاریخ جهانگشا یک اثر ادبی- تاریخی است که عطاملک جوینی با استفاده از صنایع لفظی و معنوی و کمک گرفتن از تشبیه و استعاره و کنایه و استشهاد به آیات و احادیث و اشعار فارسی و عربی در تلاش بوده است اثری ادبی بیافریند. در این مقاله یکی از اجزای مهم این اثر ادبی یعنی استشهاد به ابیات عربی مورد بررسی قرار می گیرد.جوینی در کتاب خود برای ادبی تر کردن نثر، ابیات عربی بسیاری را به کار برده است. گاهی مصرعی یا بیتی را در بطن جمله و به صورت جزئی از آن قرار داده که حذف آن سبب تشویش جمله می شود و گاهی آن را فقط به عنوان شاهد مثالی در تایید مطلب خود به کار برده است. ابیات بسیاری از قصاید شاعران عرب در این کتاب آمده است که در این مقاله ابیات مربوط به شعرای دوره عباسی مانند ابونواس، ابوتمام، متنبی، ابوالعتاهیه، ابوالعلاء معری و ... مورد بررسی قرار گرفته است.

«حلقه در گوش کردن» آیینی کهن است که در میان اقوام و گروه های مختلف اجتماعی، و برای مقاصد گوناگون معمول بوده است. بررسی ها نشان می دهد که از گذشته های دور، هم در گوش انسان ها و هم در گوش حیوانات حلقه می کرده اند و هرچند گونه هایی از آن را به قصد زینت و آرایش به کار می برده اند، غالبا برای گروه های فرودست جامعه، نشانه غلامی و بردگی بوده است. نگارندگان در این مقاله، با تامل در پیشینه این آیین در طول تاریخ و استخراج شواهد و نمونه های متعدد آن از متون ادبی و تاریخی، کاربردها و معانی مختلف و تنوع جنس و شکل این حلقه ها را در عرصه تاریخ و ادب فارسی نشان داده اند.

علیرغم گذشت بیش از نه سده از یادکرد تشبیه تفضیل در بلاغت فارسی، همچنان همان سخن قدما تکرار گشته و حداکثر نوگوئیهای معاصران این بوده که این تشبیه یکی از ابزار نوسازی تشبیه است. این مقاله با نگاهی تازه به پژوهشی در باب این تشبیه میپرازد، ضمن نقد گزارش صاحبنظران، سیزده ساخت مختلف این تشبیه را معرفی و تحلیل میکند، و سرانجام نیز سخن را با بیان کارکردهای زیبایی شناسی آن به پایان میبرد.

ژیل فوکونیه و مارک ترنر، موضوع استعاره مفهومی را موردی خاص از یک عرصه عام تر و وسیع تر دانسته اند؛ این عرصه وسیع تر، تحلیل ساز کار دستگاه ذهن به وقت مواجهه با دامنه های مفهومی است. ایشان برای توصیف این فرایند، از اصطلاح «فضای ذهنی» یا «مفهومی» استفاده می کنند. آنان معتقدند که برای درک بسیاری از پیچیدگی های اندیشه آدمی، الگوی یک یا دو دامنه ای کفایت نمی کند، بلکه باید در تشریح اندیشه تصویری انسان، یک الگوی شبکه ای (یا چندین فضایی) فراهم آورد. یک الگوی شبکه ای، از فضاهای ورودی و فضای ادغام شده و فضای فراگیر تشکیل می شود. در این مقاله، هدف آن است که نشان دهیم چگونه این الگو می تواند تحلیل استعاره مفهومی را دقت بخشد و خواننده را در تحلیل عناصر خیال شعری یاری رساند. همچنین بررسی خواهیم کرد که الگوی شبکه ای برای تحلیل استعاره های مفهومی فارسی، خاصه در شعر، تا چه انداره کارآمد است.

فردوسی در شاهنامه، فلسفه و فلاسفه را نکوهش می کند.آیا او با تفکر و تعقل مخالف بوده است؟ از شاهنامه چنین چیزی برنمی آید. او از مخاطبین خود می خواهد در پناه خرد زندگی کنند. پس نمی تواند با تفکر و تعقل مخالف باشد. آیا فلاسفه گروهی منسجم با عقایدی مشترکند؟ زمانه فردوسی چنین چیزی را تایید نمی کند. پس فردوسی در نکوهش فلاسفه کدام گروه از آنها را در نظر داشته است. حکیم طوس از فلاسفه غیر الهی که منکر مبدا و معاد بوده اند و نیز فلاسفه ای که با اتکا به خرد بشری از دیگر منابع معرفتی استغنا می جستند، بیزاری می جوید. فردوسی دربرابر کلمه فلسفه از کلمه حکمت استفاده می کند در تلقی فردوسی، فلسفه و حکمت مترادف نیستند، بلکه در تقابل با هم قرار دارند.

زبان پدیده ای زنده است و بالطبع لغات نیز که یکی از اصلی ترین عناصر تشکیل دهنده زبان هستند همچون موجوداتی زنده، زمانی متولد شده و زمانی می میرند؛ برخی دگرگون می شوند و برخی ثابت می مانند.در بین زبانهای جهان، زبان عربی بیشترین تداخل زبانی را با زبان فارسی داشته و بی شک یکی از تاثیرگذارترین منابع زبان عربی در فارسی، قرآن مجید بوده اما پیدایی و پایداری این لغات در زبان به یک اندازه نبوده است. در این مقاله با بررسی ترجمه یازده جزء غیرمسلسل از قران مجید و به کمک ترجمه های قدیمی، تعداد یکصد و پنج لغت بررسی شده اند که در نتیجه گیری نهایی به چهار دسته تقسیم می شوند:1- لغاتی که در قدیم، ترجمه شده اند اما امروز ما همان لغت عربی متن قرآن را به کار می بریم؛ مانند «طلاق» به جای «پای گشاده کردن»؛2- لغاتی که در قدیم ترجمه شده اند اما امروز یک لغت فارسی جدید، به جای لغت فارسی قدیم و لغت عربی به کار می رود؛ مانند «پناهگاه» که به جای «اندخسواره» در ترجمه «ملتحدا» به کار می رود؛3- لغاتی که در قدیم ترجمه شده اند اما امروز یک لغت عربی جدید به جای لغت فارسی قدیم و عربی متن فرآن به کار می روند؛ مانند «ضامن» که به جای «پایبندان» در ترجمه «زعیم» به کار می رود.4- لغاتی که فقط در ترجمه های قران به کار رفته اند و در لغت نامه نیامده اند؛ مانند «سست یاونده» به جای «معجزه».

بینامتنیت را نخستین بار ژولیا کریستوا در مورد روابط میان متون به کار برد. پس از وی افرادی نیز به بررسی مباحث بینامتنی از دیدگاه های متفاوت پرداختند و مفهوم آن را تغییر دادند. یکی از این افراد ژرار ژنت است که گسترده تر و نظام یافته تر بدان پرداخت و روابط میان متنی را با تمام متغیرات آن مورد بررسی قرار داد و آن را ترامتنیت نامید. اسکندرنامه های منظوم که در شکل گیری آن ها مجموعه ای از «پیش متن» ها موثراند در طول تاریخ حیات خویش با بسیاری از عناصر فرهنگی و اعتقادی ملل و زبان های مختلف درآمیخته و محتوایی داستانی و افسانه ای یافته اند. با وجود تمایزاتی که نیت مولفان، اقتضائات اجتماعی و فکری روزگار هر اثر و گاه «دلهره تاثیر» در این آثار به وجود آورده، وام گیری ها و تاثیر و تاثرهای این متون نشانگر بینامتنیت صریح آن هاست. اسکندرنامه های منظوم فارسی را می توان بر اساس آرای وی مورد بررسی قرار داد و از دیدگاه تازه ای به مطالعه روابط میان این متون پرداخت. در این نوشتار ویژگی های میان متنی (اسکندرنامه های فردوسی، نظامی و امیرخسرو) از دیدگاه بینامتنی (هم حضوری) و بیش متنی (تاثیر و تاثر) ژرار ژنت بررسی می شود تا با مشخص شدن مشترکات بینامتنی این آثار، میزان و چگونگی تاثیرپذیری و تاثیرگذاری آنها بر یکدیگر مشخص شود و نشان داده شود که این تاثیرات در چه حوزه هایی بیشتر اتفاق افتاده و تا چه اندازه ای آگاهانه بوده است.

«عرایس البیان فی حقایق القرآن» از مهم ترین مصنفات روزبهان بقلی از عارفان پر آوازه قرن ششم است که علی رغم جایگاه حائز اهمیتی که در تاریخ تفاسیر عرفانی و شناخت عرفان عاشقانه دارد در پرده گمنامی مانده و در پژوهشهای گذشته و اخیر جز اشاره ای فهرست وار، از آن نشانی دیده نمی شود.تجربه صوفیانه روزبهان، مهمترین پیش فرض وی در برخورد با متن قرآنی و مبنای تاویلات عرفانی او از آیات الهی است. تبیین مفاهیم و معانی آیات قرآن که در نتیجه چنین تجربه ای برای روزبهان حاصل شده، جز به واسطه شگردهای خاص بیانی که سرشار از نقش و تصویر و عاطفه است امکان پذیر نبوده که این امر موجب آمیختگی تاملات روزبهان با تصاویر خیالی و زبان مجازی شده است. از این نثر روزبهان در تفسیر عرایس البیان، همچون نثرهای شاعرانه، سرشار از صور خیال است. بررسی کاربرد و استخدام صور خیال و تبیین مبنا و علت کاربرد آنها در تفسیر عرایس موضوعی است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

هزل من هزل نیست، تعلیم استبیت من بیت نیست، اقلیم است(سنایی، 1359: (718سنایی غزنوی، اغلب با ویژگی «شاعر مبتکر» شناخته می شود. یکی از ابتکارات وی، یافتن گوهر طنز ادبی است در نوشتار با کارکردهای عرفانی؛ آنچه پیش از او فقط در حوزه اجتماعی- انتقادی وارد شده بود. عارفان از سنایی به بعد، از آن برای آموزش نکته های عرفانی، بهره ها برده اند. در این مقاله بر آنیم تا برای یافتن شگردهای طنزنویسی سنایی غزنوی (545 یا 529- 467 ق) با هدف بیان و آموزش نکته های عرفانی و اخلاقی و حکمی در مثنوی حدیقه الحقیقه، نخست به تعریف جامعی از طنز و معرفی شگردهای معمول آن پرداخته شود و سپس ویژگی های زبان صوفیان بررسی و طبقه بندی شود؛ آن گاه در حکایت های حدیقه، شگردهای طنز و پیام های عرفانی، اخلاقی و فلسفی آنها تحلیل و بررسی شود. نتیجه های به دست آمده از این پژوهش، یافتن و جمع بندی پیام های عرفانی و حکیمانه و اخلاقی طنزآمیز حدیقه و زبان ویژه سنایی برای رسیدن به این کارکرد است.

شاعرانی چون خاقانی در ادبیات فارسی از شاعران «کلیدی» محسوب می شوند تا جایی که فهم ظرایف و دقایق و حل دشواریهای دیوان ایشان، گره بسیاری از عبارات و اشعار در دیوانهای شاعران دیگر را نیز می گشاید. در سالهای اخیر آثار و تحقیقات ارزشمندی در مورد این سخنسرای بزرگ زبان فارسی نوشته و منتشر شده است. این رویکرد به شعر و سخن خاقانی به خوبی نشان می دهد که استادان و ادیبان روزگار ما به درستی بر اهمیت این شاعر در منظومه سخن فارسی تاکید دارند.در این سلسله از مطالب میکوشیم به اختصار نکاتی از دیوان اما خاقانی را متذکر شویم که احیانا در شروح دیوان او به آنها اشاره نشده است. البته مقصود ما در اینجا تنها توضیح همان نکات مغفول مانده است، نه شرح و توضیح کامل ابیات. خوانندگان گرامی برای شرح کامل تر ابیات می باید به شروح متداول، از آثار قدما و متاخران، رجوع فرمایند.

یکی از کارهای لازم و ضروری که در زمینه شاهنامه پژوهی باید انجام گیرد، گردآوری و بررسی ابیات پراکنده شاهنامه در متون کهن فارسی است. هدف چنین پژوهشی در وهله نخست، یاری در تصحیح متن شاهنامه است. ازآنجاکه میان تاریخ انجام شاهنامه (400 ق.) تا قدیم ترین نسخه آن، فلورانس، (614 ق.) بیش از دویست سال فاصله زمانی وجود دارد و از سده هفتم و هشتم کمتر از ده نسخه وجود دارد، مصحح شاهنامه ناچار است در کار خود، غیر از دست نویس های کتاب، از هر ماخذ دیگری که به تصحیح این متن یاری رساند، بهره بگیرد. از جمله این مآخذ جانبی، ابیات پراکنده شاهنامه در متون سده های ششم تا هشتم است که دست نویس های کهنی از آنها بر جای مانده است.این نوشتار، کتاب تاج الماثر را به عنوان یک نمونه برجسته از این منابع برگزیده و بر آن است تا ابیات شاهنامه را از این کتاب استخراج و با متن شاهنامه مقابله کند.