جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ویکتور شکلوفسکی در ۱۹۲۳ کتاب حرکت شوالیه را منتشر کرد و در ابتدای آن اعلام نمود که موضوع او قاعده و راه و رسم هنر بوده است. این، شاید نشان دهنده ی میزان تفاوتی باشد که میان دوران او و دوران ما وجود دارد: دورانی که در آن، موضوع فن راه و رسم است. شکلوفسکی شاید حدس نمی رد که نقد در دوره ی ما اینهمه عقلایی و منطقی باشد. تفسیر به یک صنعت چشمگیر امریکایی بدل شده و بر صدها روزنامه نگار، روشنفکر و تحصیل کرده تحمیل و هزاران صفحه را سیاه کرده است. یک فرد تحصیل کرده ی دانشگاهی با دنبال کردن نقد، آن هم با مسئولیت محدود، خطر بی آبرویی را کمتر به جان می خرد تا آنکه بنشیند رمان بنویسد؛ نقاشی کند یا فیلم بسازد. به قول راندل ژارل، همگی در دوران نقد به سر می بریم و نشانه ای در دست نیست که اعلام کند افول این دوران فرا رسیده است. با وجود این، برخلاف مفاهیم امروزین “نهاد” و “گفتمان” این الزام پدید آمده که منتقدان حدس و گمان های تئوریک خود را پذیرفته و به سنت های پیشین حمله ور شوند؛ امّا هنوز شیوه هایی یافت می شود که تقریباً و به شکلی کامل، “جواب می دهند.” از مکاتب، آموزه ها، اصطلاحات و دستور جلسه ها که بگذریم، نادیده گرفتن سوابق رسمی که نشان می دهد تئوری انتقادی به اوج خود رسیده اعلام می کند قرار است یک تئوری را توسط تئوری دیگری دور بیاندازیم. این تئوری اخیر خوشبختانه می تواند به پرسش هایی پاسخ دهد که سلف آن اساساً پرسش هایی از این دست را نادیده می گرفت. این امر یعنی نادیده گرفتن آنچه منتقدان آن دوران می گفتند که به آن عمل می کنند. این یعنی توجه بیش از حدّ به شیوه های عملی آنها برای نوشتن و فکر کردن. این یعنی عمل به تمامی چیزهایی که معنایی جز رسیدن به هیچ ندارند جز شبحی از اصول و قواعدی که مثلاً قدرتمندتر از فرضیات یک سبک آکادمیک نقاشی یا موسیقی نیست.

برغم وجود ديدگاههاي متفاوت و در مواردي متضاد دربارة نظرية اعتباريات علامه طباطبايي، تقريباً همة پژوهشهايي كه در اين زمينه صورت گرفته‌ است، در داشتن اين پيشفرض مشترك همداستانند كه نظرية اعتباريات نظريه‌‌يي از اساس معرفت‌شناختي است؛ نظريه‌يي كه ميكوشد به توجيه دسته‌‌يي از ادراكات انسان بپردازد كه مطابقي در خارج ندارند. اين پيشفرض برغم اينكه پيشفرض نادرستي نيست، مبين همة واقعيتهاي قابل طرح در باب نظرية اعتباريات هم نيست. مدعاي ما در پژوهش حاضر اينست كه نظرية اعتباريات بيش از آنكه نظريه‌يي معرفت‌شناختي باشد، نظريه‌يي از اساس هستي‌شناختي است. با توجه به نحوة طرح نظرية اعتباريات در رساله‌هاي الولايه‌‌و الانسان، بنظر ميرسد اعتبار بمثابه يكي از مشخصه‌هاي هستي انسانِ مجردي است كه در جهان مادي بسر ميبرد؛ مشخصه‌‌يي كه دسته‌‌يي از افعال انساني را كه بنحوي به امور مادي مرتبط هستند، ممكن ميسازد.

گنبد مساجد چشم و دل را به بالا هدایت کرده و یادآور تعالی است. مرکز گنبد نماد وحدت و دیوارهای هشت وجهی که بر آن تکیه می­زند، نماد نظمی آسمانی و پایه­های چهار وجهی نماد جهان خاکی است. در این مقاله کوشش شده است تبیینی از گنبد بر اساس حکمت صدرایی ارائه گردد. در این حکمت عوالم به حس و خیال و عقل تقسیم می­شود و گنبد مساجد تداعی کنندۀ این عوالم است. مصالح فناپذیر گنبد که با چشم حس درک می­شود یادآور عالم ماده است. دو شکل مکعب و کره در گنبد که از خیال هنرمند معمار پدید آمده شبیه عالم خیال است و حالتی است از جمع شدن که از پایه گنبد (کثرت) شروع می­شود و به نوک گنبد (وحدت) می­رسد که جمع و ثبات عالم عقل تداعی می­شود. همچنان­که ذات خداوند مبدأ عوالم هستی است، اگر کل فضای مسجد را همانند عالم در نظر بگیریم که هر جزء از مسجد را همانند مرتبه­ای از مراتب در نظر بگیریم، به این نکته دست می­یابیم که همانند این عالم، در مسجد نیز مبدایی وجود دارد، یعنی با عبور از در ورودی و حیاط به مبدا یعنی فضای گنبدخانه می­رسیم که در گنبدخانه نیز، فضا به گنبد ختم می­شود.

در عرفان اسلامی و نیز عرفان بودایی، مراتب هستی به‌صورت نظام طولی و نزولی تبیین می‌شود. مراتب هستی در عرفان اسلامی بر اساس نظریة وحدت وجود و کثرت نمود و در قالب مقام ذات و حضرات خمس، و در عرفان بودایی در قالب سه کالبد بودا و بودای نخستین و تجلیات آن سازمند شده است. بررسی تطبیقی این دو نظام در تبیین مراتب هستی، از یک سو می‌تواند زمینة فهم همدلانة آموزه‌های آیین بودا را فراهم کند؛ و از سوی دیگر، شباهت‌ها و تفاوت‌ها و نیز امتیازات آنها را از یکدیگر تبیین نماید. این مقاله با توصیف و تحلیل، مراتب هستی را در هر یک از این دو نظام تبیین مي‌کند؛ آن‌گاه به مطالعة تطبیقی آنها می‌پردازد. بر این اساس، عرفان اسلامی و عرفان بودایی در اصلِ ترسیم مراتب هستی به‌صورت طولی و نزولی برای عالم هستی شباهت دارند؛ اما در محتوا و تبیین جزئیات مراتب، با وجود برخی شباهت‌های اندک، تفاوت بنیادین دارند. اساس این تفاوت در این است که مراتب هستی در عرفان اسلامی بر الوهیت و توحید ناب بنیان نهاده شده؛ اما در عرفان بودایی بر نوعی الوهیت انسان یا الوهیت فراانسان مبتنی شده است.

در جستار حاضر، استعارۀ مفهومی «جهان هستی، درخت است» در سه متن عرفانی انسان کامل عزیزالدین نسفی، مرصادالعباد نجم‌الدین رازی و معارف بهاءولد بررسی می­شود. پرسش‌های پژوهش عبارت­اند از: 1. نویسندگان این آثار کدام‌یک از دریافت‌ها و تجربه‌های عرفانی ـ انتزاعی خود را دربارۀ عالم هستی با بهره‌گیری از قلمرو مبدأ درخت تبیین کرده‌اند؟ 2. از انطباق میان حوزۀ مبدأ و مقصد در استعارۀ مفهومی مورد بحث، چه جفت‌های متناظری شکل گرفته است؟نگارندگان برای پاسخگویی به این پرسش‌ها، ابتدا به شیوۀ استقرایی متن‌های مورد مطالعه را واکاوی و شواهد کاربرد استعارۀ مفهومی «جهان هستی به‌مثابۀ درخت» را استخراج کردند. سپس به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی به بررسی داده‌های پژوهش پرداختند. دستاورد تحقیق بیانگر آن است که نویسندگان یادشده از این استعارۀ مفهومی به‌منظور بیان مفاهیمی چون مبدأ آفرینش، توحید ذاتی، انسان کامل، بلوغ و حریت، مبدأ ارواح، مبدأ عالم، وحدت وجود، مرگ و معاد استفاده کرده‌اند. بعضی از جفت‌های متناظری که در این آثار، از نگاشت درخت و اجزا و عناصر مربوط به آن بر پدیده‌های انتزاعی عالم هستی حاصل می‌شود عبارت­اند از: «درخت/ جهان، آفرینش و هستی، زمین و آسمان (مجازاً دنیا)، جسم انسان»، «میوه/ انسان، حضرت محمد (ص)، روح انسان»، «تخم/ عقل اول، روح محمدی، گوهر ذات الهی»، «رسیدن و پختن میوه/ رسیدن آدمی به کمال» و «جداشدن میوه از درخت/ مفارقت روح از جسم».

سید حیدر آملی از عرفا و حکمای قرن هشتم، با بسط و تنسیق عرفان نظری در مکتب محی‌الدین عربی، طرح و الگویی در هستی‌شناسی می‌اندازد که می‌توان آن را هستی‌شناسی ناب دانست. هستی‌شناسی ناب نه یک رویکرد در کنار سایر رویکردها، بلکه حقیقتی است که فراتر از هر گونه نگاه مفهومی- مصداقی می‌رود، به این بیان که هستی را نه مصداقی برای مفهوم وجود بلکه حقیقتی فراتر از مفهوم و مصداق می‌داند. همچنین برای هستی خارجیت (عینیت) قائل است، اما نه خارجیت در مقابل ذهنیت بلکه خارجیتی (عینیتی) در ورای دوگانۀ خارجیت- ذهنیت. از اینرو حقیقتِ وجود (وجود مطلق) در عین حال که هم خارجی است و هم ذهنی، نه خارجی است و نه ذهنی. این طرح، پارادوکسی را که در باب خارجیت (= عینیت) و ذهنیتِ وجود مطرح است، حل می‌کند. پارادوکس به این صورت است که ذهنیت در مقابلِ عینیت است، در عین حال خود، عینیت دارد؛ یعنی ذهنیت، عینی است و عینی نیست. حل این پارادوکس با توجه به هستی‌شناسی ناب سیدحیدر آملی و در نهایت، با نظریۀ تمایز احاطیِ ابن‌ترکۀ اصفهانی به کمال خود می‌رسد.

مارتین هایدگر در ایران فیلسوفی نام آشناست. گفته‌اند که هستی و زمان ‌او مهم‌ترین شاهکار فلسفی قرن بیستم است و آن را به بمبی در عالم فلسفه مانند کرده‌اند. گفته‌اند که حتی منتقدانش از تأثیرش در امان نمانده‌اند. گفته‌اند که این کتاب استوارترین ستون‌های سنت متافیزیک غرب را به لرزه درمی‌آورد. اگزیستانسیالیسم، ساخت‌شکنی، هرمنوتیک و الهیات مدرن، فصولی از نظریه و نقد ادبی و هنری، روانکاوی و بسیاری از جنبش‌های علوم انسانی معاصر را وامدار این کتاب خوانده‌اند. به این همه باید آوازه‌ی دشواری زبان، طرح شگفت‌انگیز و ژرفای مضامین آن را نیز افزود. این اوصاف چه بسا راست باشند و چه بسا به گزاف، در هر حال نه تأیید و نه انکار آن‌ها گره از کار فروبسته‌ای نمی‌گشاید. کتاب‌ها برای خواندن نوشته می‌شوند و هستی و زمان را باید خواند.‏ ‏ سیاوش جمادی متولد ١٣٣٠ تهران، فارغ‌التحصیل حقوق قضایی از دانشگاه تهران و فوق لیسانس ادبیات انگلیسی و فلسفه است. از این محقق و اندیشمند تاکنون ترجمه نامه‌هایی به ملینا (کافکا) (١٣٧٧) تألیف و ترجمه یادبود ایوب در جهان کافکا (١٣٧٩)، هایدگر و سیاست (١٣٨١)، متافیزیک چیست؟ (١٣٨٢)، تألیف سیری در جهان کافکا (١٣٨٣)، ترجمه نیچه (کارل یاسپرس) (١٣٨٣)، زبان اصالت ‌(تئودور آدرنو) (١٣٨٥) و تألیف زمینه و زمانه پدیدارشناسی (١٣٨٥) منتشر شده است. سیاوش جمادی به پاس تألیف سیری در جهان کافکا جایزه بیست و دومین دوره کتاب سال ادبیات جمهوری اسلامی را دریافت داشت و از "متافیزیک چیست" او در بیست و سومین دوره کتاب سال تقدیر به عمل آمد و اینک پس از مدت‌ها انتظار یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین کتاب‌های فلسفه قرن را با عنوان هستی و زمان از مارتین هایدگر ترجمه و راهی بازار نشر کرده است‎.‎

پرسشی که هایدگر در هستی و زمان مطرح می‌کند «پرسش هستی» است، یعنی همان پرسشی که از سرآغاز فلسفه اندیشه‌های فیلسوفان را به تلاطم افکنده است. ازاین‌رو این کتاب از حیث موضوع‌اش تازگی ندارد. اما وجه «مدرن» آن شیوهٔ بررسی هایدگر از این مسئله و تعیین هستی انسان (دازاین) به‌مثابه دروازهٔ ورود به شناخت هستی است که پس از سرآغازهای اصیل و خیره‌کنندهٔ آن در فلسفهٔ یونانی ماقبل سقراطی دیری است که حتی پرسش از آن به فراموشی سپرده شده است. تحلیل اگزیستانس دازاین از طریق ساخت‌های «ممکنی» که «اگزیستانسیال» نامیده می‌شوند «اونتولوژی بنیادی» نام می‌گیرد که شرط امکان ذاتی همهٔ اونتولوژی‌ها را تشکیل می‌دهد. زیرا دازاین هستنده‌ای است که هر پرسش فلسفی از آن سرچشمه می‌گیرد و به آن بازمی‌گردد. ازهمین‌رو بسیاری از مسائل فلسفه همچون پروا، خودبودگی و دیگربودگی، جهان، مکان‌مندی و زمان‌مندی، مرگ و غیره صورت‌بندی‌های متفاوتی کسب می‌کنند. این اثر فضای فلسفی قرن بیستم را تحت‌تأثیر قرار داده و الهام‌بخش بسیاری از برجسته‌ترین متفکران پساساختارگرا همچون میشل فوکو و ژاک دریدا بوده است.