جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

متکلمان مسلمان، از دیرباز، برهان حدوث را یکی از راه‌های مهم اثبات صانع دانسته و برای اثبات حدوث زمانی عالم در مقابل مخالفان، ادله نقلی و عقلی اقامه کرده‌اند. در میان ادله نقلی مورد استناد، احادیثی با مضمون «کان الله و لم یکن معه شیء» از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. هر یک از خوانش‌های کلامی، فلسفی و عرفانی، این دسته از روایات را با مبنای خود تفسیر کرده‌اند. از نظر متکلمان، این احادیث بر حدوث زمانی عالم دلالت دارند، اما از نظر فلاسفه، تنها بر حدوث ذاتی دلالت دارند. اهل عرفان نیز وحدت وجود را مقصود اصلی این روایات می‌دانند. برخی نیز، از آنجاکه این روایات را با مبانی خود همراستا ندیده‌اند، تحت عنوان خبر واحد این روایات را کنار نهاده‌اند. جستار حاضر با بهره‌گیری از روش توصیفی - تحلیلی و رویکردی انتقادی، فهم‌های مختلف را مورد سنجش قرار داده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که اولا با توجه به کثرت طرق روایات و بیان‌های متعدد و با مضمون واحد آن‌ها، اطمینان به صدور این محتوا حاصل می‌شود. ثانیا با توجه به قرائن درونی روایات، قرائن روایی خارج از روایات و تأخّر زمانی برداشت‌های دیگر، تنها برداشت حدوث زمانی عالم، با تقریر متکلمان، از میان برداشت‌های سه گانه، معتبر است.

نوآوری¬ها و بدیع¬گویی¬های مولانا، شاعر و عارف بلندآوازۀ ایرانی، موجب برجستگی خاص وی در میان شاعران ایران گردیده است. نمادپردازی شهرها، در آثار وی، از زیباترین هنرنمایی¬های اوست. در یک تقسیم¬بندی کلی، می¬توان شهرهای نمادین مطرح شده در آثار مولانا را به دو دستۀ "شهر نور" و "شهر ظلمت" دسته¬بندی کرد. در آثار سهروردی نیز می¬توان همین رویه را در قالب تمثیل¬ها و نمادهای اختصاصی سهروردی ملاحظه نمود. این پژوهش که بر مبنای نظریۀ ادبیات تطبیقی انجام گرفته است، نشان می¬دهد که دو اندیشمند برجستۀ ایرانی، ضمن بهره¬مندی از آبشخورهای ایرانی و اسلامی، بسترهای متفاوتی از منظر نمادپردازی به وجود آورده¬اند. ملک و ملکوت، دو بخش اصلی آفرینش محسوب می¬شود که یکی نمود عالم نور و دیگری نمود عالم ظلمت است. از نام¬های خاص، جهت معرفی این دو شهر استفاده شده است که عامل شکل¬گیری نمادپردازی شهر نور و ظلمت گشته است. رهایی سالک از عالم ظلمت و رسیدن به سرزمین نور، منوط به دست یافتن به عالم واسطه است. عالم واسطه، در عین حفظ کردن خصوصیات اساطیری خود؛ به ویژه پیوستگی با کوه؛ یعنی عام ترین نماد عالم واسطه در جهان، توانسته است با اعمال نمادین سلوک ارتباط برقرار کرده و به همسانی برسد. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با تطبق نمادهای عالم نور در آثار مولانا و سهروردی، به صورت کتابخانه¬ای انجام شده است.

رابطه دین و اخلاق از جمله مسائل اساسی حوزه کلام جدید، فلسفه دین و فلسفه اخلاق است. دَنیِل دنت فیلسوف ذهن فیزیکالیست معاصر و از سران الحاد جدید، از جمله باحثان این عرصه است. بخشی از مباحث او در این زمینه ناظر به چگونگی دستیابی به معرفت اخلاقی و رابطه آن با دین است. دنت نه تنها رجوع به دین در این عرصه را ناروا می‌شمارد بلکه آن را دور از منطق و شعور انسانی دانسته و در مقابل سکولاریزاسیون و طبیعت‌گرایی ارزشی و اخلاقی را اجتنابناپذیر می‌انگارد. در مقاله حاضر برآنیم تا دیدگاه وی در این زمینه را مرور کرده و با روش تحلیلی-عقلی به داوری بنشینیم. ماحصل تحقیق این است که دنت، نه تقریر صحیح و داوری درستی در باب نظریه اخلاقی دین دارد و نه قادر به ارائه جایگزین بهتر و معتبرتری است؛ مبانی تکاملی او نیز در این زمینه فاقد توان افق گشایی است.

اندیشه هر ملتی در طول تاریخ شکل می گیرد و در این مسیر از بسیاری از پدیده ها تأثیر می‌پذیرد. نسل ها، شخصیت ها، حکومت ها و همه و همه به عنوان سازنده اندیشه ها در پیدایش رشد و با زوال یا افول انديشه ها مؤثر واقع می شوند؛ به همین جهت اندیشه هر ملتی مجموعه ای ترکیبی و ساخته از اجزا و عناصر بی شمار است. خواجه نظام الملک یکی از وزراء مهم و تاثیر گذار در مناسبات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی دولت سلجوقیان است که نقش مهم وتعیین کننده‌ای در دستگاه دیوانسالاری آن دولت بر عهده داشت. بررسی سیاست نامه خواجه نشان می‌دهد که اندیشه سیاسی وی بشدت متاثر از مبانی فکری ایرانشهری است. سوال محوری پژوهش حاضر آن است که اندیشه سیاسی خواجه نظام الملک در بردارنده چه مولفه های است؟ فرضیه مطرح شده این است که حاکم و نوع حکومت مهمترین شاخص های اندیشه های سیاسی خواجه می‌باشد. نوشتار پیش روی با استناد به منابع کتابخانه و روش توصیفی – تحلیلی سامان یافته است.

یکی از مسائل مهم و حیاتی بشر که در دیدگاه و عمل او تأثیرگذار بوده و وی را مکلف به فراگیری آن می‌نماید، مسائل مربوط به ضرورت شناخت معارف اعتقادی(اصول دین) است. پژوهش پیش‌رو با روش تحلیلی و داده‌پردازی توصیفی انتقادی، با مراجعه به آرای کلامی مذاهب، به دنبال روش شناخت معارف اعتقادی از طریق پاسخ‌یابی به این پرسش است که آیا انسان مکلف به شناخت اجتهادی و تحقیقی است یا اینکه با تقلید هم تکلیف از او ساقط می‌شود؟ در این مسئله حداقل سه نظریه مشاهده می‌شود؛ عدم کفایت تقلید، جواز تقلید و نظریه تفصیل. تفسیر اول ناظر به مکلف بوده و انسان مستعد را از غیر مستعد تفکیک می‌کند و تحقیق را مربوط به افراد مستعد می‌داند و تفسیر دوم، ناظر به متعلق تکلیف است؛ به این معنی که اگر متعلق تکلیف توحید و عدل باشد، تحقیق ضروری است و گرنه تقلید جایز است. به نظر می‌رسد با توجه به اینکه نظریه تفصیل بدون دلیل است، با تبیین صحیح از مسئله می‌توان گفت هر کدام از تحقیق و تقلید دارای جایگاه هستند و این‌گونه نیست که تحقیق و اجتهاد مقدور همه باشد و همچنین این‌گونه نیست تقلید مطلقاً مذموم باشد و در برخی موارد تقلید مقدمه تحقیق و اجتهاد است.

تقسیم آیات قرآن به محکم و متشابه، تمهید شارع مقدس در آیۀ مبارکۀ هفتم از سوره آل عمران بوده است. اما این تفکیک در بدایت امر، زمینه ساز آرا و نظرات مختلفی دربارۀ وجه تأویلی و تفسیری آیات متشابه را رقم زد. محکمات به دلیل اشارۀ مستقیم، مؤکد و صریح مشمول چنین حساسیتی نیستند. اما با توجه به ویژگی¬های اعتقادی، عبادی، معرفتی و علمی مستتر در آیات متشابه پژوهش در باب این آیات همواره ضروری و مهم می¬نماید. با درک اهمیت این موضوع، جستار حاضر با روش کیفی و مبتنی بر رویکرد توصیفی-تحلیلی به بخی ملاحظات در باب تأویل آیات متشابه در متون تفسیری شیعی پرداخته است. نتایج بحث نشان دهندۀ آن است که اولاً اکثر مفسّرین قرآن تلاش می¬کنند تأویل متشابهات را بر اساس آنچه در آیات صریح و محکم مقیّد گردیده استوار سازند. همچنین برخی از این تفاسیر با توجه به ذهئقه عرفانی، فلسفی یا معرفت-شناسی دینی که به آن گرایش دارند تلاش می¬کنند صورت¬های استعاری و مجازی که در بطن این آیات مستتر شده را با چنین گرایش¬هایی آشکار سازند. تأمل در نوع تشابه که در این آیات وجود دارد از ویژگی مشترک همه متون تفسری است یعنی به علت تشابه بر اساس موؤّل بودن، مجمل بودن یا مشکل بودن توجه ویژه دارند.

متکلمان امامیه برای اثبات برخی مسائل مهم کلامی به قاعده لطف استناد کرده‌اند. مسأله پژوهش حاضر این است که قاعده لطف در کلام امامیه، در سه محور تعریف، تقسیمات و احکام، چه تطوراتی را پشت سر گذاشته است؟ نتایج پژوهش، مخاطب را به چهار دوره متمایز رهنمون می‌کند. در دوره اول (تا قبل از شیخ مفید)، به جز ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت، هیچ یک از متکلمان و عالمان درباره این سه محور سخنی نگفتهاند. در دوره دوم (از شیخ مفید تا خواجه نصیر طوسی) قاعده لطف با همه اجزا و مباحثی که میتوان برای آن فرض کرد (از جمله این محورها)، در آثار متکلمان- با اختلاف در شمول و اجمال و تفصیل- وارد شده است. نکته بارز در آثار این دوره، ورود تفصیلی، و همچنین اختلاف تعابیر متکلمان در تبیین و تقریر مطالب است. تفاوت عمده دوره سوم (از خواجه نصیر طوسی تا ابتدای قرن یازدهم) با دوره قبل، در بیان موجز و وحدت تعابیر است. در دوره چهارم (از قرن یازدهم تا دوره معاصر) مطالب، به صورت کوتاه و مجمل گفته شده است، و فصل‌بندی‌ها و عبارات، به آنچه علامه حلی گفته نزدیک است؛ با این حال در بحث تعریف لطف، در برخی آثار، نکات تازه‌‌ای به چشم می‌خورد.

مکتب بریلوی به احمد رضا خان بریلوی (1856-1921) انتساب دارد. این مکتب یکی از جریان‎های داخلی مذهب حنفی- ماتریدی در شبه قاره (هند، پاکستان، بنگلادش) می‎باشد و امروز بیشترین جمعیت مسلمانان را در این منطقه به خود اختصاص داده است. علاوه بر ماهیت متصوفانه آن، مهمترین اختلاف این مکتب با وهابیت، دیدگاه آن در مورد مقامات پیامبر$ و مسایلی از قبیل اعتقاد به توسل، سماع موتی، زیارت، ولایت تکوینی، استغاثه و به ویژه برگزاری مراسمات مولد النبی$ است. در حالی که وهابیان نگاهی کاملا حداقلی نسبت به این مسایل دارند، بریلویان، رویکردی کاملا انبساطی به این آموزه‎ها داشته و حتی گوی سبقت را از سایر مسلمانان ربوده‎اند. همین امر زمینه ایجاد عوام‎زدگی و خرافه‎گرایی را نیز در میان بریلویان دامن زده است. اما در مجموع، چنین ویژگی‎هایی مکتب بریلوی را مهمترین دشمن وهابیت و در مقابل، وهابیت را به مهمترین دشمن بریلوی‎ها تبدیل کرده است. همچنین این آموزه‎ها موجب دشمنی شدید این اندیشه با رقیب درون مذهبی خود، یعنی مکتب دیوبند شده است. در این پژوهش عقاید خاص مکتب بریلوی، ناظر به شبهات وهابیت بررسی شده است.

محمد باقر حسینی استر آبادی معروف به میرداماد، از بزرگان علمای امامیه در قرن یازدهم هجری و جامع علوم عقلی و نقلی، دارای تألیفات فراوانی در این دو شاخه معرفتی است و از این دانش‎ها، در علم کلام فراوان استفاده کرده است. صبغه غالب روش کلامی وی عقل‌گرایی فلسفی است، یعنی به نقش عقل در مباحث اعتقادی با رویکرد فلسفی اهتمام ویژه‌ای دارد. استدلال‎های کلامی وی شامل عقلی محض، نقلی محض و تلفیقی است؛ لکن سهم براهین عقلی بیشتر است. با این حال، در مسائل کلامی- به ویژه مسائلی که صبغه نقلی آن‎ها غالب است- از ادله نقلی نیز بهره برده است.

شناخت خداوند و صفات او، اساس تمام باورهای دینی و شرط لازم ایمان و عمل است، لذا شبهه و اختلال نظری در این حوزه، صدمات جبران‌ناپذیری بر نظام اعتقادی و در نتیجه سلوک عملی انسان خواهد گذاشت. پژوهش حاضر با هدف تبیین بازتقریر عدالت الهی در پرتو جستاری در هستی­‌شناسی متکلمین، درصدد است برخی شبهات وارده بر عدل الهی را رفع نماید. روش پژوهش توصیفى، تحلیلى ­است و داده‌­هاى تحقیق از طریق بررسى اسنادى، فیش‌بردارى و با رویکرد استدلالی تحلیل شده است. کتاب‌های امام خمینی و فخر رازی، جامعه تحقیق، و سایر منابع ناظر به اهداف پژوهش، به عنوان منابع تبیینی و تکمیلی مورد استفاده قرارگرفته ­است. یافته‌­ها حاکی از آن است که «ایجاد» از منظر فخر رازی، فعل مستقیم الهی است و انسان نقش ایجادی ندارد. حسن و قبح مبتنی‌بر ارادۀ شارع است و عادل بودن خداوند نیز بدین‌جهت است که خداوند است، لیکن امام خمینی معتقد است انسان به عنوان فاعل مختار در خلق و ایجاد نقش دارد و حسن و قبح، ذاتی و مبتنی بر عقل است. بنابراین خداوند عادل است، زیرا مرتکب قبیح نمی­گردد و ساحت الهی از خلق ناقص منزه است.

عرفان شیعه بین فشار دو نحله فکری، عالمان فقهی سنتی اسلامی و مبانی پیشرفت­گرا و تقدس‌­گریز مدرنیته، قصد دارد اصول متمایز خود را تعیّن ببخشد. مسئله اصلی که قصد پژوهش آن را داریم این است که اصول عرفان شیعه در رابطه با مبانی مدرنیته چه حرفی برای گفتن دارد و مبانی عرفان شیعه در این مورد چه تمایزی با سایر عرفان‌­ها دارد. این پژوهش با استفاده از روش تحلیل متن، مبانی متمایز عرفان شیعه را از کلام و تعالیم امام خمینی استخراج و با روش مقایسه تحلیلی، تعارض و توافق‌های عرفان شیعه با مبانی مدرنیته را تشریح کرده است. نتایجی که از این پژوهش حاصل شده است عبارت‌اند از اینکه عرفان شیعه مبانی اصیل و متمایزی از سایر عرفان­‌ها دارد و در این زمینه کاملا مبتنی‌بر اصول حقه اسلامی است؛ مبانی شهودگرایی، باطنی­‌گرایی و ضرورت تزکیه نفس در عرفان­‌ها با مبانی عقل­‌گرایی، علم‌­گرایی، تقدس­‌زدایی و رفاه اقتصادی مدرنیته تعارض دارد و امام خمینی با ارائه مبانی عرفان شیعه، علم­‌گرایی، عقل‌­گرایی و توسعه اقتصادی مدرنیته را با تقدس و معنویت‌گرایی عرفانی توافق بخشید و ابعاد مادی، اجتماعی و سیاسی انسان را در دل بُعد روحانی و حقیقت وحدانی هستی بازتعریف می­‌کند. به این ترتیب عرفان شیعه در قالب نظام سیاسی جمهوری اسلامی قادر به پاسخگویی به نیازها و معضلات انسان مؤمن در جامعه مدرن خواهد بود.