جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ارسطو با پیش کشیدن بحث مغالطات تلاش داشت منبع معرفتِ عقل استدلالی را از خطاهای احتمالی به دور دارد. به گونه‌ای مشابه، گرکو با پیش کشیدن مسئلۀ زباله در واقع قصد دارد چارچوب اعتمادپذیرِ منبع معرفتِ گواهی را تعیین کند. او برای این منظور تلاش می‌کند مسئلۀ زباله را همچون «مسئلۀ عمومیت» به حساب آورد. در این صورت، پارامترهای مربوط -که دغدغه‌های/تکالیف عملیِ شکل‌دهندۀ جامعۀ معرفتیْ آنها را مشخص می‌سازند- اعتمادپذیری را با تنگ کردن کانال‌های انتقال تضمین می‌کنند. ما با رویکردی تحلیلی و انتقادی و نگاهی جامع‌نگر به معرفت‌شناسی گواهیِ گرکو به طور کلی کاستی‌هایی را در دیدگاه او شناسایی می‌کنیم. به این ترتیب، نشان می‌دهیم که می‌توان صورت‌بندی دقیق‌تری از مسئله پیش نهاد. اگر دو اشکال راهیابی بخت به معرفت و تا اندازه‌ای فرد-محور بودن راه‌حل را رفع‌شدنی بدانیم، از دو اشکال دیگر نمی‌توان چشم پوشید: نخست این که گرکو تبیینی از این که چگونه به میان آمدن دغدغه‌های عملی نتایج درستی را به بار می‌آورد ارائه نمی‌دهد؛ دوم این که این گونه نیست که تکالیف عملی و پارامترهای مربوط همیشه معلوم باشند.

شناخت و تحلیل تاریخی از برهان‌های خداشناسی فوائد گوناگونی دارد از جمله اینکه فهم دقیق این براهین، در گرو شناسائی درست از زوایای مختلف آنها در بستر تاریخی است. یکی از پروژه‌های مهم در راستای مطالعات تاریخی موضوعی در کلام امامیه، اثری است زیر عنوان «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیّه» که به همت محقق گرانمایه جناب آقای دکتر حمید عطائی نظری به انجام رسیده و دستاوردی نیکو و ارجمند را به جامعۀ علوم عقلی تقدیم داشته است. این کتاب، نخستین و مبسوط‌‌ترین نوشتاری است که به گزارش و تبیین استدلال‌های مطرح در آثار کلامی امامیّه و معتزله و اشاعره برای اثبات وجود خداوند می‌پردازد و تاریخ و سیر تحوّلات این براهین را در تاریخ کلام اسلامی بیان می‌کند. اهمیت این اثر، به‌طور خاص، مربوط به تحقیق در دوران کلام اسلامی در عصر تأسیس و قرون متقدّم است که مباحث متکلّمان این دوره، به دلیل آنکه فهم مفاهیم و درون‌مایه قواعد و اصطلاحات آنان بسی دشوار و دیریاب است، در دیگر آثار و تحقیقات چندان بازتاب نیافته است. تاکنون اثری با این گستردگی و دقت در باب تاریخ و تحوّلات برهان‌های اثبات وجود خداوند در کلام امامیّه نگاشته نشده است و از این‌رو، می‌توان این کتاب را منبع و مرجعی اصلی برای فهم مباحث و مطالب مربوط به موضوع اثبات وجود خدا در دانش کلام به‌شمار آورد.

در این مقاله کوشیده‌ایم راه‌حل دادلی شیپر را برای حل مسئلۀ ناهمسنجگی معنایی، یعنی پیوند از طریق زنجیرۀ استدلال، بررسی و ارزیابی کنیم. در ابتدا به معرفی ناهمسنجگی و انواع آن از نظر تامس کوون خواهیم پرداخت. در ادامه، به طور مشخص ناهمسنجگی معنایی توضیح داده خواهد شد. پیش از پرداختن به راه‌حل شیپر در مورد مسئلۀ ناهمسنجگی، به مرور آرا و نگاه وی در خصوص تاریخ و فلسفۀ علم خواهیم پرداخت. سپس با معرفی نظریۀ علّی ارجاع و نقدهای شیپر به آن، به توضیح ایدۀ زنجیرۀ استدلال و نقش آن در حل مسئلۀ ناهمسنجگی معنایی می‌پردازیم. خواهیم دید چگونه استدلال‌هایی که سرآغاز آن‌ها در دل نظریۀ موجود است پیوندی میان نظریۀ موجود و نظریۀ جایگزین ایجاد می‌کنند، به نحوی که امکان همسنجگی میان واژگان و اصطلاحات نظریۀ موجود و نظریۀ جایگزین فراهم می‌شود. در انتها، با ارائۀ دو مثال تاریخی نشان داده می‌شود راه‌حل زنجیرۀ استدلال با چه اشکالاتی روبه‌رو است. همچنین اشکالی نیز به استدلال شیپر در رد ذات‌انگاری مطرح خواهد شد.

فلسفۀ اخلاق هنجاری به ارزیابی اخلاقی انتخاب‌ها می‌پردازد تا انتخاب‌هایی که «باید» انجام دهیم قابل تشخیص شوند. مطابق دیدگاه دلیل‌بنیاد در نظریات هنجاری، امور واقع دربارۀ دلایلْ بنیادگذار و تبیین‌کنندۀ امور واقع دربارۀ آنچه «باید» انجام دهیم است. در این مقاله نشان داده می‌شود که از این منظر، وضعیت تکلیف اخلاقی یک انتخاب -که به زعم ما اشتقاقی از وضعیت تکلیف هنجاری آن انتخاب است- بر اساس آنچه مُدل پایۀ اصلاح‌شده می‌خوانیم تعیین‌پذیر است. مُدل پایه از خروجی وزن کردن مقادیر وزنی دلایل هنجاری پایه در یک موقعیت بهره می‌گیرد تا وضعیت‌های تکلیفی واجب، ممنوع و جایز را از هم متمایز سازد. در دفاع از فرضیات فوق، اشکال‌هایی وارد می‌شود که به آنها می‌پردازیم. این اشکالات شامل کُل‌گرایی پروتنتو، یگانه‌گرایی دربارۀ منابع هنجاری، کثرت‌گرایی هنجاری، کُل‌گرایی در خصوص ترکیب‌پذیری و اشکال اختیارات می‌شود. پس از ارزیابی این اشکالات به هر یک پاسخ داده خواهد شد. در صورتی که استدلال‌های ما صحیح باشد، می‌توان به این نتیجه رسید که فرضیات مطرح‌شده قابل دفاع‌اند.

تاریخ فلسفهٔ در یونان با فیلسوفانی آغاز شده که از آنها با عنوان «پیش از سقراطیان» نام برده می‌شود. امروزه با تلاش‌هایی که هرمان دیلز و والتر کرانتس در جمع‌آوری آثار باقی‌مانده از این دسته از فیلسوفان داشته‌اند، می‌توان تا حدودی آراء و اندیشه‌های آنان را دانست. در این میان فیلسوفان مسلمان نیز گاه به آرایی از فیلسوفان پیش از سقراطی اشاره می‌کنند. می‌توان گفت منبع اصلی آنها برای استناد اقوالی به فیلسوفان پیشاسقراطی رسالهٔ الآرا الطبیعیة التی ترضی بها الفلاسفة منسوب به فلوطرخس است. موضوع اصلی این مقاله معرفی این کتاب و نسخه‌های بر‌جای‌مانده از آن و بررسی‌ای دربارهٔ محتوای آن است. روش تحلیل داده‌ها توصیفی ـ تحلیلی و تاریخی و روش گردآوری داده‌ها، کتابخانه‌ای است. نتیجه اجمالی که این نوشتار به‌ آن دست‌ یافته، این است که این رساله در فهم فیلسوفان مسلمان پیش از سقراطیان نقش کلیدی داشته و گزارش‌های بعدی دربارهٔ این دسته از فیلسوفان در عالم اسلام تحت تأثیر این رساله و فهم‌هایی بوده که از این رساله شده است و با توجه به نسخه‌های تازه‌یاب از این رساله تصحیح مجدد آن نیز از امور مهمی است که اهل فلسفه باید به آن اهتمام ورزند.

مرحوم آیة اللّه محمد آصف محسنى در کتاب مشرعة بحار الأنوار به بررسى سندى روایات بحار الأنوار براساس مبانى رجالى خود پرداخته‌اند و احادیث معتبر مطرح در این کتاب از نظر خویش را مشخص کرده‌اند. این روایات معتبر توسط آقای شیخ عمار الفهداوی تحت اشراف آقای حیدر حُبّ الله در کتاب المعتبر من بحار الأنوار جمع‏آورى شده است. در مقالۀ حاضر برخی از روایات شایان‌توجّه و درخور تأمّل مندرج در کتاب المعتبر مورد بررسی و تدقیق قرار می‌گیرد و پاره‌ای از نکات و ملاحظات در باب آنها بیان می‌شود. نکات یادشده، دشواری اسلام‌شناسی و فهم دین و نیز لزوم احتیاط در دین‌شناسی را یادآور می‌شود.

این مقاله با تأکید بر اندیشه پیتر برن، که یکی از مهم‌ترین چهره‌های شاخص فلسفه دین معاصر است، افزون بر تبیین دیدگاه او درباره رئالیسم و نارئالیسم و همچنین خداباوری، دین و الاهیات، به واکاوی و بررسی بنیان‌های فلسفی این مسئله پرداخته است. نظرگاه پیتر برن با این که یک رویکرد انتقادی به ابعاد مختلف نارئالیسم است، دربردارنده تمییزی اساسی میان خداباوری و الاهیات در اتخاذ نظرگاه رئالیستی و نارئالیستی درباره آن‌هاست. با توجه به تفکیک دو ساحت الاهیات و خداباوری، می‌توان چنین گفت که وی معتقد به نارئالیستی بودن الاهیات -لیبرال- به عنوان یک رشته علمی و آکادمیک و رئالیستی بودن دین، خدا و گفتمان خداباورانه است. در نظرگاه او، غایت گفتمان خداباورانه به موجودی فراذهنی، فرادنیایی و متعالی اشاره دارد. این نوشتار در نهایت به واکاوی و بررسی مبانی فلسفی این موضوع پرداخته و اشارت اجمالی پیتر برن در بررسی ریشه تمایز رئالیسم و نارئالیسم و همچنین تفسیر نارئالیستی مدرن از دین را مورد مداقه قرار داده و افزون بر واکاوی ریشه‌های مسئله رئالیسم و نارئالیسم دینی و با تأکید بر نسبت سوژه و ابژه - بالاخص در فلسفه کانت - به نقد و بررسی این بنیان فلسفی در نظرگاه پیتر برن پرداخته است.

فهمی جدعان از متفکران فلسطینی و دانشگاهیان اردنی است که به حوزه تمدن عربی و جهان معاصر عرب توجه خاصی دارد و در این زمینه آثار متعددی منتشر کرده است. در کتاب خارج السرب: بحث فی النسویه الاسلامیه الرافضه و اغراآت الحریه، به گزارش و تحلیل فمینیسم اسلامی در جهان معاصر می‌پردازد. وی در این کتاب طی شش فصل می‌کوشد تصویری فراگیر از جریانات گوناگونی که زیر چتر فمینیسم اسلامی می‌گنجند به دست دهد و تفاوت آن‌ها را بشمارد و دستاوردهای آن‌ها را ارزیابی کند. در این کتاب نخست از پیدایش فمینیسم اسلامی سخن می‌گوید و یکی از خاستگاه‌های آن را ایران معاصر و مجله «زنان» می‌داند. آنگاه به دیدگاه تفسیری فمینیست‌هایی چون امینه ودود، لیلا احمد و فاطمه المرنیسی می‌پردازد و آن‌ها را در گروهی جای می‌دهد که در عین التزام به اعتبار قرآن کریم می‌کوشند تفاسیر متفاوتی از آیات ناظر به احکام زنان به دست دهند. سپس جدعان گزارشی از دیدگاه چهار فمینیست به دست می‌دهد که گرچه در فرهنگ اسلامی بالیده‌اند اما با اسلام سر همسویی ندارند. در فصل پایانی نیز به تحلیل و نقادی برخی از این فمینیست‌ها دست می‌زند و در عین حال توجه به این پدیده، پذیرش برخی مدعیات، و مواجهه درست با آن را پیشنهاد می‌کند. در این مقاله، پس از مرور کتاب، کوشیده‌ام برخی ملاحظات روشی و محتوایی را درباره این کتاب بازگویم و آن را ارزیابی کنم.

سَیّد مرتَضی (د: 436 ھ. ق.)، ملقّب به «عَلَم الهُدی» بی‌تردید یکی از چند دانشمند مکتب‌ساز و جریان‌آفرین در طول تاریخ تشیّع بوده است که در تکوین و تکامل علوم دینی مختلف در مذهب امامیّه تأثیری بسزا داشته. با وجود آثار و پژوهش‌هایی که تاکنون دربارۀ برخی از نگاشته‌ها و جوانب فکری وی منتشر شده است، همچنان کمبودهای فراوانی در این خصوص محسوس است و برای شناخت همه‌جانبه و دقیق از آثار و آراء شریف مرتضی در علوم مختلف باید تحقیقات و تدقیقات بس افزون‌تری صورت گیرد. به‌تازگی گامی بلند به منظور معرّفی نوشته‌های شریف مرتضی و دست‌نوشت‌های آنها برداشته شده است و تک‌نگاشتی شایسته و ارزنده در این زمینه انتشار یافته که در مقالۀ حاضر به برشماری برخی از وجوه اهمّیّت آن پرداخته می‌شود. کتاب کلان دوجلدیِ بازشناسی آثار و اندیشۀ شریف مرتضی در زمینۀ تاریخی آنها که به قلم دو استاد دانشور و برجستۀ مطالعات اسلامی، آقای حسن انصاری و خانم زابینه اِشمیتکه نگاشته شده است را باید مفصّل‌ترین کتابی قلمداد نمود که به زبان انگلیسی دربارۀ عالمی امامی به رشتۀ تحریر درآمده است. هدف اصلی از تألیف این اثر تدوین یک کتاب‌شناسیِ تا حدّ امکان جامع برای کتابها و رسائل شریف مرتَضی و معرّفی نسخه‌شناسانۀ مکتوبات او و نیز بررسی دست‌نوشت‌های آثار وی با رویکرد تاریخی و تبارشناسانه است. در این اثر همچنین، سیر کتابت و انتقال و تداول نوشته‌های سَیّد مرتَضی و دست‌نویس‌های آنها در ادوار مختلف مورد بحث قرار گرفته است.

کتاب امام قاسم بن ابراهیم و اصول اعتقادی زیدیّه یکی از آثار درخور توجّه ویلفِرد مادِلونگ، اسلام‌پژوه دانشور و نامور معاصر است. پس از گذشت بیش از نیم‌قرن از انتشار اصل این کتاب به زبان آلمانی، به‌تازگی، برگردانی فارسی از آن به قلم خانم شیرین شادفر نشر یافته است. ترجمۀ نامبرده، چنانچه با دقّت و صحّت و بازبینی افزون‌تری صورت می‌پذیرفت، اثری سودمندتر و پسندیده‌تر می‌نمود. برخی از مهمترین اشکالات عیان در این برگردان عبارتست از: نارسا و نامفهوم بودن شمار زیادی از جملات و عبارات، نثر مغلق و پریشان و غیر روان، ترجمه‌های نادرست یا غیر دقیق، لغزش در ضبط اسامی و اَعلام، و خطاهای ویرایشی و نگارشی و حروف‌نگاشتی.

مقالة حاضر بررسی و نقد یکی از جدیدترین ترجمه‌های قرآن کریم به زبان فارسی، اثر یکی از ناقدان مشهور ترجمه‌های قرآن در سه دهة اخیر است. در بررسی این ترجمه پاره‌ای اشکالات ترجمه‌های پیشین قرآن نیست و توجهی ویژه به تطبیق ترجمه با متن قرآن شده است. به علاوه تأکیدهای قرآن، ضمایر فصل و شأن، صنعت تضمین و احتباک نیز مدّ نظر مترجم بوده است، با این همه اشکالاتی به آن راه یافته که آن را از نظر صوری و محتوائی نیازمند ویرایش بنیادین کرده است. مقالة حاضر که به روش توصیفی ـ نقدی و به شیوةکتابخانه‌ای نوشته شده، علاوه بر نقاط قوت، برخی اشکالات عمدة ترجمة حاضر را اِحصا و مشخص کرده و در ضمن چند محور به توضیح تفصیلی آن پرداخته است. برخی از این محورها عبارتند از: مشخص نبودن روش ترجمه، یکسان ترجمه نشدن عباراتِ همانندْ در بافت‌های مشابه، مشخص نکردن منبع مورد استناد در ترجیح دادن معانی یا وجوه اعرابیِ کلمات و عبارات، نداشتن مبنا در برخی اسلوب‌های نحوی، اشکالات گوناگون در پاورقی‌ها، اشتباه در ترجمة کلمات و عبارات، کم دقتی در متمایز کردن افزوده‌های مترجم با متن قرآن و اشکالات ویرایشی.