جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مهدویت یکی از مهم ترین و ریشه دارترین اعتقادات دینی شیعیان دوازده امامی است. شیعیان در این موضوع با توجه به روایات ائمه:بر این عقیده هستند که حضرت مهدی دوازدهمین امام و دارای ویژگی های مشخصی هستند که در روایات پیامبر اکرم 6و اهلبیت: به دقت بیان شده است همچون نام و القاب آن حضرت، پدران و نسل آن حضرت، غیبت و آزمایش مردم به غیبت آن حضرت و ... که در این رساله تعدادی از این روایات را نقل خواهیم کرد.بحث مهدویت در آثار مستشرقان و دگراندیشان عصر حاضر، دچار چالش هایی شده است که غالبا با نگرش تاریخی بدان پرداخته‌اند. لذا ما دراین رساله برآنیم تا دیدگاه مستشرقان و دگراندیشان عصر حاضر را با مراجعه به آراء متکلمین قرن 3و 4 از منظر تاریخی مورد ارزیابی و نقد قرار دهیم. مستشرقانی که به آن ها پرداخته‌ایم مانند جیمز دارمستتر، فان قلوتن، ایگناز گلدزیهر و ... و همچنین نظرات سه نفر از دگراندیشان همچون دکتر سید حسین مدرسی طباطبایی، دکتر جاسم حسین و دکتر عبدالعزیز ساشادینا بود‌اند. در پایانِ هر بخش به جز بخش اول (کلیات) نتیجه ای از آن بخش را نوشتیم، در آخر نیز بخش نتیجه گیری را از کل رساله ذکر کردیم.کلید واژه‌ها:مهدویت، مهدی، مستشرقان،متکلم

پس از ایجاد موج شیعه شناس وشیعه پژوهی در غرب،مستشرقان با نگاهی نو به تفسیر شیعه به بررسی ونقد اراء مفسران پرداختند.با استفاده از جریان های علمی در غرب وشناسایی ونقد منطقی وبررسی همه سویه این آثارمی توان از عقب افتادگی در این موضع جلوگیری کرده علاوه براین با تعامل با آنان می توان دستاورد های زیادی را به دست آورد.در این میان،یکی از جنبه های مهم تشیع،که بیش از یک قرن است توجه محققان غربی را به سمت خود جلب کرده است تفسیر امامیه است. این موضوع که از اواسط قرن نوزدهم در پژوهش های غربی مورد توجه قرار گرفته به طور خاص با مسئله تحریف و قرائات گره خورده اما گذشته از این، بحث بسیار مهمی که در غرب بسیار دیر دریافته شد،تفسیر شیعه وبه طور خاص، تفسیرامامیه است.اکنون چند دهه ای است که محققان در غرب زمینه تخصصی مطالعاتشان را تفسیر شیعی قرار داده اندوآن را یکی از مهم ترین موضوعات مورد پژوهش خود قلمداد میکنند.در این دوره رویکرد جدلی ونگاه فرقه ای به شیعه به عنوان فرقه ای انحرافی وبی اهمیت کنار رفته و همچون تسنن در خور تحقیق شناخته شده است.ازین رو برخلاف دوره های قبلی این مباحث بیش از آنکه اهمیت تاریخی داشته باشداهمیت علمی دارد.این تخصص درغرب هنوز در مراحل اغازین آن قرار دارد وشناخت دقیق آن می تواند مانع عقب افتادگی که در مباحث دیگراسلام پژوهی رخ داده است گردد.در این نوشتارسعی میگردد مباحث بیان شده مربوط به تفسیر امامیه که توسط مستشرقان مورد توجه قرار گرفته بررسی شده ودر صورت برخورد با نقد یا مسئله ای که همراه با سوء تفاهم یا کج فهمی یا عدم اگاهی است بادیدی منتقادانه در مقام پاسخ برآییم.

در دوران معاصر، از سویی، شاهد انتشار انبوهی از دیدگاه‌ها و آرای مستشرقان درباره دین مبین اسلام و معارف متعالی قرآن کریم، در سرتاسر جهان هستیم و از سوی دیگر، ضرورت نقد و بررسی آنها و پاسخ‌گویی به شبهات طرح‌شده در این آثار، مورد اتفاق اندیشمندان متعهد مسلمان است. این رساله بر آن است که ضمن ارایه تعریف روشنی از جریان قرآن‌پژوهی مستشرقانِ ایالات متحده آمریکا، با تاکید بر پیدایش و سیر تطور، حوزه‌ها، رویکردها، مبانی و روش‌های قرآن‌پژوهیِ این حوزه، نخست موجبات شناسایی دقیق و صحیح آنها را فراهم ساخته و در مرحله بعد زمینه نقد و بررسی تفصیلی این جریان و پدیده را نیز مهیا سازد. به سخن دیگر، این رساله با استفاده از روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی، به دنبال توصیف، تحلیل و آسیب‌شناسیِ پدیده قرآن‌پژوهی در میان قرآن‌پژوهان غیرمسلمانِ ایالات متحده آمریکا است که چنین پژوهشی، در واقع، نخستین گام در این حوزه و تلاشی جدید در باب قرآن‌پژوهیِ حوزه جغرافیاییِ آمریکا، در عرصه بین‌المللی محسوب می‌شود. وجود جریان‌های گوناگون قرآن‌پژوهی در ایالات متحده، سبب توجه آنها به گستره وسیعی از موضوعات قرآنی شده که در این رساله، در سه حوزه کلیِ علوم قرآنی، معارف قرآنی و مباحث تفسیری تبیین شده است که البته هر یک از آنها دارای زیرشاخه‌هایی نیز هستند. این جریان‌ها ضمن تأثیرپذیری از پارادایم‌های فکری- علمیِ رایج در غرب، دارای رویکردهای متفاوتی در زمینه اسلام‌شناسی و قرآن‌پژوهی هستند که بحث تأثیرپذیری از این پارادایم‌ها در مبانی و روش‌های قرآن‌پژوهی مستشرقان نیز مشهود است. سه رویکرد اصلی مستشرقان به منابع اسلامی، به طور عام، و قرآن کریم، به طور خاص، مورد توجه این رساله بوده که عبارتند از: رویکرد توصیفی یا سنتی، رویکرد شک‌گرایانه و رویکرد انتقادی- علمی که این رویکرد سوم از آنِ جریانی میانه‌روست که نه دیدگاه اسلامی را کامل پذیراست و نه آن شکاکیت افراطیِ شک‌گرایان را می‌پذیرد و ظاهراً در حال حاضر رویکرد غالب محسوب می‌شود. مهم‌ترین مبانی قرآن‌پژوهیِ مستشرقان آمریکایی عبارتند از: عدم وحیانیت قرآن، عدم رسالت الهی پیامبر اکرم (ص)، اختصاص داشتن اسلام و قرآن به قومی خاص، عدم اعتبار روایت اسلامی درباره تاریخ اسلام و قرآن و .... روش‌های اصلی و فراگیرِ قرآن‌پژوهیِ مستشرقان آمریکایی نیز عبارتند از: روش نقد تاریخی که در حوزه نقد عهدینی رشد کرده و گستره وسیعی از نقدها مانند نقد متنی، نقد شکلی، نقد زبان‌شناختی، نقد ادبی را شامل می‌شود؛ روش پدیدارشناسی؛ و روش تطبیق و مقایسه که کاربست این روش‌ها در میان قرآن‌پژوهان آمریکایی منتج به خلق آثار مهمی شده است. از مهم‌ترین نتایج و دست‌آوردهای علمی رساله حاضر این است که مستشرقان با مسلّم انگاشتن درستیِ رویکردها و مبانیِ سازگار با جهان‌بینی مادی و سکولار خود، اقدام به اخذ روش‌هایی می‌کنند که در راستای تامین اهداف رویکردها و مبانی یادشده‌اند. به همین دلیل شاهد کاربست روش‌هایی در نقد منابع اسلامی، به ویژه قرآن کریم، هستیم که در فضایی مادی‌نگر، برای نقد سنت عهدینی، آزموده شده و درستیِ آنها نیز به مجامع علمیِ غرب قبولانده شده‌اند. در این رساله، رویکردها، مبانی و روش‌های قرآن‌پژوهی مستشرقان آمریکا، هرچند به‌طور کلی و به اختصار، مورد تبیین، تحلیل و بررسی قرار گرفته‌اند تا گامی نو در این حوزه و سرآغازی برای ورود دیگر پژوهش‌گران در این زمینه نیازمند توجه جدی باشد.

از قرن چهاردهم میلادی در غرب رشته‌ای تحت عنوان شرق‌شناسی ابداع شد که در تلاش بود تا به کاوش در فرهنگ مشرق زمین بپردازد و از این طریق راه‌های بهتر و قابل قبول‌تری برای برخورد با شرق داشته باشد. یکی از گرایش‌های شرق‌شناسی، اسلام‌شناسی بود که در آن ابعاد مختلف زندگانی پیامبر اسلام مورد توجه مستشرقان قرار گرفت. جهاد، تعدد زوجات، و مسئله‌ی جانشینی آن حضرت از جمله مسائلی هستند که مستشرقان پیرامون آن بررسی کرده‌اند. در این‌باره دو گروه مستشرقان وارد عمل شدند. گروهی که با انگیزه‌های تبشیری و استعماری عمل کردند و گروهی که به دنبال یافته‌های علمی بودند. نوشته‌های مستشرقان از سوی مورخان ایرانی مورد ارزیابی قرار گرفته و هر کدام بر اساس حیطه‌ی کار خود به آن پرداخته‌اند. در این پژوهش تلاش بر این است تا به این پرسش پاسخ داده شود که اصولاً اهداف کلی مستشرقان چه بوده و چه دستاوردهای علمی و تمدنی داشته‌اند و اینکه آثار آنان تا چه حد مورد انتقاد یا استفاده‌ی مورخان ایرانی قرار گرفته است.روش انجام کار به شیوه‌ی پژوهشهای تاریخی با رویکردی توصیفی- تحلیلی و بر اساس منابع و مدارک متقن صورت گرفته و دیدگاه‌های تعدادی از مستشرقان و مورخان ایرانی پیرامون صدر اسلام مورد بررسی قرار گرفته است.

از نگاه قرآن کریم، انسان محور اساسی و اصلی تمام مخلوقات است و خداوند متعال همه جهان هستی را برای انسان مسخر نموده است و انسان تنها مخلوقی است که بعد از خلقت او خداوند متعال به خود افتخار می‌کند و خود را احسن الخالقین می‌نامد، لذا شناخت انسان یکی از مهم‌ترین بخش علوم انسانی به شمار می رود و قرآن کریم نیز بر انسان شناسی تاکید می نماید. شناخت انسان از طریق ویژگی‌های گوناگون او نیز امکان پذیر است، لذا از نگاه قرآن، انسان صاحب اوصافی است که هیچکدام از مخلوقات عالم به آن متصف نشده‌اند، از جمله خلیفه الله بودن او بر روی زمین، دارای روح الهی بودن، حامل امانت الهی بودن و مختار بودن و... که انسان باید به آن افتخار کند، لذا انسانی که قرآن کریم آن را معرفی نموده است بالاتر از انسانی است که در علوم انسانی غربی معرفی شده است. آیاتی که در مورد انسان‌شناسی می‌باشد، بعضی از مستشرقان مانند ایزوتسو، اهمت البیراک، خانم مارگوت بدران، روث رودد، گوستا ولبون و... و یا کسانی که متأثر از افکار خاورشناسان هستند مانند نصر حامد ابوزید، عبدالفواد محسن ابراهیم و... و در خیلی از مقالات دایره المعارف قرآن لایدن، خانم جین دمن میک اولیف و دانشنامه قرآن کریم اولیور لیمن که به مباحث انسان‌شناسی پرداخته شده است، نظر خودشان را در مورد انسان بیان نموده‌اند و سعی نموده‌اند که انسان‌شناسی غربی را بر انسان‌شناسی قرآنی برتر جلوه بدهند و به اثبات برسانند که نگاه قرآن کریم راجع به انسان مثبت نیست و انسان را بی ثبات می‌داند. لذا در این تحقیق آیاتی که بیانگر خلقت انسان و اوصاف انسان و ارزش و جایگاه انسان در نظام هستی هستند در سه فصل مورد بررسی قرار گرفته است و نظرات مستشرقان از طریق بیان درست نظرات قرآن در مورد انسان، مورد نقد قرار گرفته است.

اسلام نظری، زنان را نیم‌ساز پیکره وجودی بشر معرفی نموده و از همین جهت حقوق و تکالیف ویژه‌ای برای ایشان مطرح کرده است. این حقوق و تکالیف، از جانب حضرت حق و از زبان معصومین:بیان می‌شده و طی قرون متمادی، توسط دانشمندان مسلمان تشریح گشته است. سپس، با رسیدن صدای اسلام به غرب و پدید شدن حس کنجکاوی غربیان در شناخت دین مبین، این تفکر ایجاد می‌گشته که در راستای شناخت و الگو پذیری و یا تسلط یافتن بر تمدن اسلامی، باید که اسلام نظری را خوب شناخت. از اینرو گروهی از دانشمندان غربی تحت عنوان ((اسلام شناس)) متبحر گشتند و پژوهش‌های اسلام شناسانه آنان ادامه یافت تا که امروزه بخش بزرگی از آن پژوهش‌ها صرف دریافتن حقوق زن در اسلام شود. در این پژوهش بررسی می‌گردد تا روشن شود، آنچه مستشرقان درباره حقوق اجتماعی زن در قرآن و ( به تبع آن) اسلام نظری بیان می‌دارند چه می‌باشد و دارای چه رویکرد‌هایی است، سپس نقدی صورت می‌گیرد تا میزان صحت گفته‌های ایشان از دیدگاه اسلام نظری روشن گردد و در نهایت نتیجه گرفته می‌شود که بخشی از مستشرقان تنها به بیان ساختار مساله زن در قرآن و اسلام می‌پردازند، بخشی دیگر مستیقیما به بیان انتقاد درباره دیدگاه‌های قرآنی اسلامی می‌پردازند و بخشی دیگر، در قالبی به ظاهر دلسوزانه، با زیر سوال بردن تشریح حقوق زن که توسط دانشمندان مسلمان بیان شده، استفاده از هرمنوتیک و برداشت متنی( بدون در نظر داشتن ابزار فهم اسلامی چون ادبیات، رجال درایه و...) و گاهی با استفاده از سخنانی بدون ارجاع علمی، به تحمیل دیدگاه‌های خویش بر آیات قرآن می‌پردازند و آنچه را از دیدگاه اسلام تکلیف معرفی شده و یا به هیچ روی مجوزی در انجام آن داده نشده، به عنوان حق زن در اسلام نظری معرفی نمایند.

قرآن کریم به عنوان آخرین و کامل ترین کتاب آسمانی که خداوند آن را به عنوان دستورالعمل زندگانی بشریت و راهنمای سعادت او توسط خاتم انبیاء حضرت محمد(ص) فرستاده است، دارای جایگاه ویژه ای در بین ادیان بزرگ جهان است و این جایگاه ویژه آن گاه بیشتر خودنمایی می کند که بدانیم عالمان همه ادیان آسمانی و غیر آسمانی دیگر به وقوع تحریف و حتی گاه به آسمانی نبودن کتابهای مقدس خویش معترف می باشند، در حالی که قرآن تنها کتاب آسمانی معاصرمی باشد که تمام آیاتش توسط پیامبر الهی از وحی خداوند دریافت و برای مردم قرائت شده و تا کنون کاملا مصون از هر گونه تغییرو تحریف باقی مانده است.

مسئله این است که عرفان اسلامی با قرآن کریم چه ارتباطی دارد؟ بعبارتی آیا این علم ریشه در مکاتب عرفانی بیگانه داشته و از آنها وام گرفته شده است؟ یا اینکه عرفان اسلامی منشأ قرآنی و اسلامی دارد؟ برخی از مستشرقان سالیان مدیدی به این شبهه دامن زدند که عرفان اسلامی ریشه در عرفان‌های بیگانه دارد. در این مسئله دو دیدگاه‌ وجود دارد؛ طرفداران دیدگاه اول که به چند گروه تقسیم می‌شوند معتقدند: عرفان اسلامی ریشه در عرفانهای دیگر دارد؛ لذا عده ای عرفان اسلامی را از یهودیت، برخی آن را از مسیحیت، و گروهی از بوداییان و هندوان، افرادی نیز آن را نشأت گرفته از مکتب نو افلاطونیان و برخی نیز مناشی دیگری را برای عرفان اسلامی معتقدند. دیدگاه دوم که این رساله به تقویت آن پرداخته و دلایل و نیز شواهدی برای آن اقامه نموده است این است که عرفان اسلامی از درون اسلام و قرآن کریم جوشیده و منشأیی جز آن ندارد. تحقیق حاضر پس از تبیین مفاهیم کلی و توضیح برخی از مهم‌ترین مبانی عرفان اسلامی و نیز منازل سلوک عرفان اسلامی، به شبهات مستشرقان در زمینه انکار اسلامیت عرفان و شبهات محتوایی پاسخ داده و در نتیجه بر پایه وجود دلایل قرآنی و شواهد، بر نشأت گرفتن عرفان اسلامی از قرآن و اسلام، تاکید نموده و قرآن کریم را منشأ و منبع جوشش عرفان اسلامی معرفی نموده است و لذا هرگونه شبهه ای مبنی بر بیگانه بودن منشأ عرفان اسلامی را مردود دانسته است. از جمله دلایل قرآنی و اسلامی بودن عرفان اسلامی، وجود آیات متعدد عرفانی در قرآن کریم است؛ مانند آیاتی که دارای کلمه نور، لقاءالله، حب الله، شهود و مانند آن می‌باشد که هریک بخشی یا بخشهایی از عرفان اسلامی را تبیین کرده است. در این رساله به جهت محدودیت عنوان رساله، به طور مختصر و اشاره‌گونه به روایاتی که مضامین عرفانی دارند نیز اشاره شده است؛ زیرا مناجات‌ و دعاهای صادره از ناحیه پیامبر اکرم و امامان معصوم، به تبع قرآن کریم مملو از لطایف و دقائق عرفانی است.

در مباحث قرآن پژوهی یکی از موضوعاتی که با نص قرآن کریم ارتباطی مستحکم دارد، موضوع قراءات و اختلاف در آن بوده که دارای سابقه ای طولانی و اهمیتی خاص در تاریخ قرآن کریم است. با توجه به اهمیت و ارتباط موضوع اختلاف قراءات با تغییر و تحریف الفاظ قرآن مستشرقان به تحقیق و طرح شبهات در این زمینه پرداخته اند.حاصل این تحقیقات شبهاتی همچون : نسبت دادن تمامی قراءات به پیامبر اکرم(ص)، قول به ارتباط حقیقی میان قرآن و قراءات ، عدم وجود نص واحد برای قرآن ، اختیار و آزادی افراد در قرائت دلخواه از نص قرآن و در نهایت حکم به تحریف قرآن و برابری آن با « عهدین» است.حال آنکه نظر به یک پارچگی الفاظ و معنای قرآن به نظر می رسد این شبهات عمدتاً ناشی از : مراجعه خاورشناسان به منابع اهل سنت ، داشتن پیش فرض های خاص،تعصب و یک سویه نگری و دوری مستشرقان از محیط و فرهنگ اسلامی است.شیعه که معتقد به اهتمام والای پیامبر اکرم (ص) به تعلیم و صیانت قرآن است،ظهور این اختلافات را پس از رحلت ایشان و در دوران صحابه می جوید،زیرا اذن به قرائت قرآن به طرق مختلف تنها حکم به تحریف قرآن است.شیعه معتقد به قرائت واحد و معیار - قرائت عامه- از قرآن بوده و از منظر او کوشش مستشرقان در حوزه اختلاف قراءات به نتایج غیر قابل قبول ختم شده است.

یکی از مهم ترین و بحث برانگیزترین مسائل علوم قرآنی، مسئله تحریف قرآن می باشد . مستشرقان طی قرنهای اخیر، تلاشهای فراوان و متنوعی برای نشان دادن ناکارآمدی اسلام و غیروحیانی بودن قرآن کریم انجام داده اند که این تحقیق به بخشی از تلاشهای آنان که وجود نسخ و اختلاف قرائات را دلیلی بر محرف بودن قرآن دانسته اند، اشاره می کند. آنان با تکیه بر نسخ ، قرآن را کتابی بشری می دانند هم چنین با استناد به آیات نسخ ، فراموشی پیامبر را امری قطعی بیان می کنند. علاوه بر این، آنان با تمسک به اختلاف در قرائت قرآن ، عدم وجود نص واحد را برای قرآن اثبات می کنند. طرح مهمترین آرای مستشرقان و بررسی و پاسخ به هر یک با تکیه بر دیدگاههای دانشمندان بزرگ و محققان توانمند عالم اسلام و پرده برداری از غرض ورزیها و نسبت های نادرست آنان به ساحت مقدس قرآن کریم از جمله مباحثی است که این رساله بدان پرداخته است.