جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از رویدادهای مهم تاریخ اسلام، سفر امام رضا (علیه السّلام) به ایران است. بی شک باید حضور امام رضا (علیه السّلام) در ایران را نقطه ی عطفی در تاریخ تشیّع این منطقه به شمار آورد. مامون عباسی با انگیزه ی بهره برداری از ولایتعهدیِ امام رضا (علیه السّلام) و ایجاد محدودیت برای جلوگیری از ارتباط شیعیان با آن حضرت، تلاش کرد تا بتواند به جای از بین بردن امام، جایگاه امامت را نابود سازد، اما این امربا تدبیر هوشمندانه ی امام، به هدف خود نرسید. بارزترین موضوعی که در سیره ی امام رضا (علیه السّلام) از مدینه تا مرو، به ویژه در نیشابور مشهود است، تلاش حضرت برای معرفی جایگاه امامت و ولایت با تکیه بر اصول ناب و اصیل اسلام و افزایش آگاهی مردم نسبت به نامشروع بودن دستگاه خلافت عباسی بود. امام رضا (علیه السّلام) از لحظه ی حرکت از مدینه تا مرو از روش های گوناگونی برای شناساندن اندیشه ی شیعی بهره برد. از این طریق زمینه ترویج اندیشه های شیعی فراهم آمد. با ورود امام رضا (علیه السّلام) به ایران، جغرافیای تشیع تغییر کرد و ایران به قطب معارف شیعی تبدیل شد. امام (علیه السّلام) با حضور خود در مناظرات و مباحث علمی، معارف دینی اصیل اسلامی را گسترش داد و موجب شد، موقعیت این سرزمین به عنوان مرجع و منبع علوم به تثبیت رسید. امام در هر موقعیتی سعی می کرد با ارتباط نزدیک و بدون تشریفات با مردم، سطح آگاهی جامعه را نسبت به تفکر سیاسی اسلام افزایش دهد تا جایگاه واقعی و شایسته خلافت و جانشینی پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) هر چه بیشتر آشکار شود. هدف از این پژوهش، بررسی پیامدهای فکری ، فرهنگی و سیاسی، اجتماعی حضور امام (علیه السّلام) در ایران است. نگارنده سعی داشته تا در این پژوهش تا حد امکان، تاثیرات حضور امام رضا (علیه السّلام) در آن عرصه ها را بر جامعه ایرانی و اسلامی بررسی نموده و زمینه های ظهور و بروز این پیامدها را شناسایی نماید.

ابعاد گوناگون شخصیت امیرالمومنین علیه السلام در طی دوره ها وعصر های مختلف،موضوع بسیاری از نگاشته های کهن یا پژوهش های متأخر شده است.این نگاشته ها طبعاً تحت تأثیر گرایش های کلامی یا دیدگاه های اعتقادی و فکری نگارندگان آن، به گونه ای خاص یا از زاویه ای متفاوت به شخصیت ایشان پرداخته یا جنبه های متنوع زندگی آن حضرت را مورد توجه قرار داده اند. کشف و باز شناسی همین تنوع وتفاوت دیدگاه ها یا زاویه مورد نظر مؤلفین این آثار وتاثیر این گرایش های کلامی بر روند نگارش آن ها، دغدغه اصلی پژوهش حاضر است. به بیان دیگر این تحقیق سعی در بررسی تطبیقی شخصیت امیر المومنین(ع) در آثار تاریخی تا پایان قرن پنجم(ه.ق)دارد که ، تحت تأثیر گرایش های گوناگون کلامی نگاشته شده اند. مورخان وسیره نگاران شیعه واهل سنت( باشاخه های متنوع ذیل این دو فرق اصلی)، غالباً متناسب با قالب های فکری خود، به نگارش رویدادها وحوادث تاریخی اقدام کرده اند. ضمن این که حکومت های وقت نیز، به نوبه خود بر محتوای آثار نگاشته شده، بی تأثیر نبوده اند. نوشتار پیش رو در نظر دارد با توجه به شواهد و نگاشته های تاریخی، به تأثیر وتأثر گرایش های گوناگون کلامی وگزاره های تاریخی بپردازد. جستجوی دقیق وتتبع گسترده کتب ومنابع تاریخی در موضوعات مرتبط با زندگی وشرح حال امیرالمومنین علیه السلام وتحلیل وبررسی اطلاعات گرد آوری شده نشان می دهد، تأثیر آراء کلامی بر گزارش های تاریخی به صورت نقل یا کتمان وقایع و رخدادهای مهم،تحریف قسمت هایی از تاریخ ویا وفاداری به تاریخ وثبت به همان گونه که اتفاق افتاده،توجه یا بی توجهی به بخش هایی خاص از زندگی امام علی (ع) بروز وظهور پیدا کرده است. چنین مؤلفه هایی باعث گردیده تا بتوان سیره نگاران را در ارائه رویدادهای تاریخی به جریان های گوناگونی از جمله اهل سنت معتدل،تندرو و متشیع ،همچنین شیعیان معتدل وسیاسی تقسیم کرد که نوع داده های تاریخی آنان، بیانگر این تقسیم بندی ها می باشد.

اقلیم بحرین، شامل بحرین امروزی به همراه منطقه احساء و قطیف، تشیع خود را از قرن اول هجری داشته و هیچ ربطی هم به تشیع ایرانی و صفوی نداشته است. به شهادت معجم البلدان در اواخر قرن ششم، حتی یک غیر شیعی در این نواحی نبوده است. این اثر تاریخ تشیع را در این ناحیه بررسی کرده است. منطقه بحرین قدیم، یعنی از زیر بصره تا سرزمین برابر بحرین امروزی و از آنجا تا نزدیکی عمان، روزگاری همه شیعه مذهب بوده و از قدیمی ترین نواحی شیعه نشین به شمار می آمده؛ این تاریخ مسلم است و بس. هر کسی که به مدخل بحرین در معجم البلدان یاقوت حموی ـ که خود متهم به ناصبی گری است ـ مراجعه کند، خواهد دید که این شخص در اواخر قرن ششم هجری نوشته است که حتی یک سنی در این بلاد زندگی نمی کند. یک بخش عمده کتاب، حاوی شمارش و شرح اماکن مسکونی اقلیم بحرین (ایضا شامل الاحساء) هم که بسیار مفصل نوشته شده است. بخش احساء و قطیف و همین طور جزائر که شامل بحرین امروزی هم می شود، به تفصیل و بر اساس ترتیب الفبایی شهرها و قریه ها و مناطق مسکونی آنها، نام برده شده و معلوماتی ارائه شده است. (تا ص 188). زان پس در باره انتشار تشیع در قبایل ربیعه، تشیع عبدالقیس، قبایل مضری و یمینی در بحرین قدیم (مانند ازد و تمیم و همین طور بنوسعد، بنویربوع، بنودارم، بنوعمرو بن تمیم) و قبایل عُقیل در ادامه آمده است (تا ص 426). بحث پایانی در باره تصریحات مورخان در باره تشیع بحرین است که به ترتیب از مصادر قدیمی شروع شده و تا ابن بطوطه آمده است. بحثی هم در باره اصطلاح بحارنه دارد. آخرین نکته کتاب در باره آغاز آمدن اهل سنت در این دیار است (ص 458). لازم به ذکر است ورود این کتاب به بحرین ممنوع است!

الشيعة في كتاب بغية الطلب في تاريخ حلب (لابن العديم 588 - 660ق)، گزيده‌اى است با موضوع «شيعه» از كتاب «بغية الطلب في تاريخ حلب»، نوشته عمر بن احمد بن ابى‌جراده حلبى، معروف به «ابن عديم» (588 - 660ق) كه با تحقيق شيخ حسين واثقى، با نام مذكور منتشر شده است. كتاب، مشتمل بر يك مقدمه و شش بخش است. هريك از بخش‌ها نيز خود مشتمل بر عناوينى است. «بغية الطلب في تاريخ حلب» كه به‌صورت 40، 30 و 10 جلدى منتشر شده، نخستين اثر در تاريخ حلب است. اين كتاب دربردارنده احوال عالمان، حاكمان، سرزمين، مردم و ديگر مسائل جغرافيايى، سياسى، علمى و مذهبى حلب است. محقق كتاب در مقدمه مى‌نويسد: «شهر حلب از بزرگ‌ترين شهرهاى اسلامى و مراكز علمى از قرن اول هجرى تا زمان حاضر بوده است. از قرن دوم، مردان بزرگى از اصحاب امام جعفر صادق (علیه السلام) در اين شهر بوده‌اند كه رجاليون آنها را توثيق و تكريم كرده‌اند، اما در قرن چهارم تشيع در حلب نقش درخشانى داشته است و مبالغه نيست اگر بگوييم در آن زمان مذهب غالب مردم، تشيع بوده؛ چراكه سيف‌الدوله اظهار تشيع مى‌كرد، لذا غالب اهل حلب شيعه شدند. محقق كتاب در مقدمه به كلامى از ابن عديم اشاره مى‌كند كه از آن استفاده مى‌شود كه تشيع تنها مذهب مردم حلب در قرن پنجم هجرى بوده است. وى سپس برخلاف اعتقاد عده‌اى كه نويسنده كتاب را شيعه مى‌دانند، وى را سنى مى‌داند و بر اين موضوع ادله‌اى نيز اقامه مى‌كند. از جمله ويژگى‌هاى اين اثر آن است كه شرح حال عده‌اى از علماى شيعه‌ى اماميه را كه شرح حال آنها سابقاً در هيچ كتاب شيعه و سنى ذكر نشده، مى‌توان در اين اثر يافت.

تاریخ قرآن و موضوعات آن از مسائل مهم حوزه اسلام است که همواره کانون توجه قرآن‌پژوهان مسلمان و غیرمسلمان بوده است. به نظر می‌رسد مطالعات گسترده خاورشناسان که با تکیه بر پیش فرض‌های خاص آنان بوده، سعی در نادیده گرفتن آثار شیعه در این موضوع مهم داشته‌‌اند. خاورشناسان در کنار منابع مسیحی و یهودی، همگی از منابع اهل سنت استفاده کرده‌اند که پیش فرض‌های غرض ورزانه و نتیجه گیری‌های اشتباه را در موضوعات تاریخ قرآن در پی-داشته است. اکثر مطالعات تاریخ قرآن مستشرقان، برگرفته از تاریخ قرآن نولدکه بوده است. در این نوشتار سعی شده نظرات خاورشناسان پیرامون نقش شیعه در تاریخ قرآن با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی بررسی گردد.

اثر حاضر، متن سخنرانی دکتر علی شریعتی با عنوان «نقش انقلابی یاد و یادآوران در تاریخ تشیع» است که در سال 1351 در تالار حسینیة ارشاد انجام شده است. شریعتی در این سخنرانی، «ذکر» را یادآوری حوادث مؤثر در تاریخ یک قوم به قصد شکل‌گیری وجدان تاریخی می‌داند و ناکافی بودن این سنت را در موقعیت معاصر یادآور می‌شود. او معتقد است اثرگذاری و تداوم‌بخشی «بزرگداشت» در شرایطی که قدرت، متولی حقیقت‌های تاریخی است، کمرنگ می‌شود. بنیاد فرهنگی دکتر علی شریعتی، به‌منظور آشنایی بهتر نسل حاضر، با اندیشه‌های شریعتی، اقدام به چاپ گزیدة آثار و سخنرانی‌های ایشان کرده است.

میزگردی است در نقد کتاب مکتب در فرآیند تکامل نگاشته سیدحسین مدرسی طباطبایی و نقد اندیشه‏های وی مبنی بر تغییر تفکرات عالمان شیعه نسبت به امامان شیعه. در این نوشتار سعی شده است دیدگاه‎های سیدحسین مدرسی طباطبایی در کتاب فوق‏الذکر که قایل شده است عالمان سه قرن نخست امامان را جزء علمای ابرار دانسته و به عصمت آنان معتقد نبودند و علمای عصر کنونی از شیعیان تحت تأثیر اندیشه‏های غالیان برای امامان مقام‎های فوق انسانی متصور می‏شوند مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته و نمونه‏هایی متناقض از دیدگاه‎های وی ارایه گردد. در این زمینه به بررسی مبانی روش‏شناسی روایی پرداخته شده و دیدگاه‎های اجماعی علمای شیعه در مورد صفات و ویژگی‎های امامان معصوم (ع) و تبدل امامت سیاسی به امامت علمی و معنوی و میزان تأثیرپذیری برخی از شیعیان از اندیشه‏های غالیان در مورد ائمه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و مستنداتی در رد دیدگاه‎های سیدحسین مدرسی طباطبایی در کتاب مذکور ارایه گردیده است.