جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله «ارزش شناخت»كه قابلیت اعتماد به ادعاهای معرفتی را می سنجد، اساسی ترین مسئله شناخت شناسی به شمار میرود كه سابقه طرح آن به آغاز فلسفه باز می شود.صدرالمتالهین موسس حكمت متعالیه همانند دیگر فیلسوفان مسلمان در باب «ملاك شناخت» معتقد به تئوری مطابقت است و دربارهٴ «معیار شناخت» نیز مبناگرا است؛ یعنی معتقد است همه معرفتهای انسان به بدیهیات تصدیقی كه بینیاز از اثباتند منتهی می شود. از نظر وی رمز عصمت بدیهیات تصدیقی از خطا دو چیز است؛ برخی از قضایا، تحلیلی هستند و انكارشان امكانپذیر نیست و برخی از قضایای بدیهی منشا پیدایش آنها علم حضوری است و چون در علم حضوری خطا راه ندارد، در این بدیهیات نیز خطا راه ندارد. كه اصل استحاله اجتماع نقیضین به عنوان مبدا تمام معارف بشری از این نمونه است. این مقاله بر اساس این رهیافت معرفتی به نقد دیدگاه دیوید هیوم (كه به اعتقاد تجربه باوران نوین،پدیدآورنده تجربهگرایی نوین است)، در خصوص این مسئله می پردازد.

مسئلهٴ نحوه تعلق نفس به بدن یكی از مهمترین مباحث در علم النفس فلسفی است. طبق دیدگاه ابن سینا و غالب مشائیان، نفس جوهری عقلی است كه ارتباط با بدن بر آن عارض می شود. حقیقت نفس و اضافه آن به بدن دو حقیقت مستقل هستند. رابطه نفس و بدن مانند رابطه ناخدا و كشتی و بنا و ساختمان است كه دو حقیقت مستقل هسند كه با هم مرتبط شده اند و در عین حال میتوان هر یك را بدون دیگری فرض كرد. اما ملاصدرا برخلاف مشائیان معتقد است كه ارتباط و اضافه نفس به بدن ذاتی نفس بوده، قوام نفس متقوم به آن است، از اینرو، نمی توان نفسی فرض كرد كه تعلق به بدن نداشته باشد. ملاصدرا ضمن اقامه برهان بر مدعای خود نتایج این دیدگاه در علم النفس فلسفی خویش را بیان می كند. طبق نظر وی بدن حكم علت مادی برای نفس را داشته و نفس نیز شریك العله برای بدن است. «نظریه جسمانیت الحدوث»، «حركت جوهری اشتدادی نفس»، «تاثیر و تاثر نفس و بدن» و «تباین ذاتی عقل و نفس در تقسیم بندی جواهر» با این تلقی از رابطه نفس و بدن دفاع پذیر است. میتوان گفت این نگاه صدرالمتالهین به نحوه اضافه نفس به بدن همچون اصالت وجود در نظام هستی شناسی وی نقشی محوری دارد. هدف از این مقاله توضیح مبانی، نتایج و مقایسه دیدگاه دو مكتب مشائی و صدرایی در نحوه اضافه نفس به بدن است. در این تحقیق از روش اسنادی و تحلیلی استفاده شده است.

طبق دیدگاه صدرالمتالهین، علم، حقیقتی از سنخ وجود است؛ اما طوری از وجود كه معطوف به عالِم است؛ یعنی مفهوم علم، ذاتاً مفهوم عالِم را نیز اقتضا می كند. صدرا در سنجش ارتباط متقابل نفس و ادراك، معتقد به علیت نفس نسبت به صور ادراكی حسی و خیالی است و این امر را با عرضهٴ براهینی اثبات كرده است. البته وی با ارتقاء بخشیدن علیت به تشان، معلول را از شئون علت دانسته كه بر آن اساس، میان نفس و مدركات آن نیز یگانگی برقرار گشته و مدركات نفس به شئون نفس تفسیر می شوند و نه اموری عارضی بر نفس. این نظریه، به انضمام براهین تجرد نفس و تجرد ادراك، توان بالایی در مقابله با مادی انگاری ادراك دارد. علاوه برآن، این تبیین از ارتباط نفس و ادراك، كاركرد موثری در تحلیل نشآت اخروی نفس دارد كه گام آیندهٴ این نوشتار به شمار می رود.

دربارهٴ چگونگی ادراك بصری از دیرباز نظرهای مختلفی وجود داشته است. سهروردی نظریهٴ علم اشراقی و حضوری به واقعیت های بیرونی را مطرح كرده است. اما، ملاصدرا به دلایلی آن را نادرست می داند. مهم ترین دلیل او می تواند این باشد كه جسم و جسمانی مانع ادراكند. چرا كه ماده، مبهم و جسم آمیخته به عدم است. هر جزء مفروض آن از اجزای دیگر و دیگر اشیا غایب است و بنابراین، در جسم كه حقیقتی افتراقی و قوهٴ عدم و زوال آن در وجودش نهفته است و وجود هر فردی از آن عین عدم فرد دیگر است، حضور معنی ندارد؛ در حالی كه علم عبارت از حضور و شهود است. اما، با توجه به مبانی فكری و دیگر اقوال او مانند اینكه هر وجودی و ازجمله جسم، به اندازهٴ بهرهٴ خود از هستی، از شهود و حضور برخوردار است؛ این نگرش صدرایی را با چالش مواجه می كند. هم چنین، اگر موجودات جسمانی را به دلیل نقصان ها، آمیختگی به عدم و پراكندگی، شایستهٴ معلوم واقع شدن ندانیم، پس نفس با قدرت خلاقیت خود چه چیزی را درك می كند و صورت ذهنی ساخته و پرداختهٴ آن چه واقعیتی را می نمایاند؟ در این مقاله كوشش بر این بوده است تا رویكرد ملاصدرا به نظریهٴ سهروردی نقد و بررسی شود.

ملاصدرا، که در ابعاد نظری و عملی، نگاهی جامع به هستی و انسان دارد، نه مانند فارابی و ابن سینا است که علم به فعل را برای تحقق آن کافی بداند و نه مانند سهروردی است تا معتقد شود علم فعلی برای تحقق فعل کافی است. از نظر او نه اراده و فعل، اولی و ذاتی، و عقل و نظر، ثانوی و تبعی است ـ آن طور که اشاعره بر آن بودند ـ و نه عقل و نظر، اولی و ذاتی، و اراده و فعل، ثانوی و تبعی است ـ آنطور که معتزله می گفتند . براساس چنین نگرشی است که ملاصدرا به بحث از رابطه میان نظر و عمل می پردازد و نظریاتی متفاوت با فیلسوفان قبل از خود در تبیین «عقل عملی» و مباحث فلسفه اخلاق، فلسفه سیاست و همچنین صفات رئیس اول مدینه ارائه می دهد. تبیین نظریه ملاصدرا در این باب، یعنی در باب نسبت میان نظر و عمل و نشان دادن نتایج فلسفی آن در حوزه حکمت عملی به عنوان نظریه ای که در آن عقلانیت، معنویت و نظام ارزشی و قانونی مبتنی بر شریعت، تفسیر واحد و هماهنگی پیدا می کند، هدف این مقاله است. این مقاله همچنین به تحلیل ابعاد مختلف نظر ملاصدرا در مقایسه با نظر پیشینیان و نقد آن در مواجهه با مسائل و مشکلات جدید در حوزه عمل می پردازد. در اینکه ملاصدرا به این بخش، کمتر اعتنا کرده است یا بطور مستوفا در همه زمینه های آن بحث نکرده است، یا بیشتر به جانب اخلاق فردی با صبغه عرفانی و باطنی رفته است و برای آن در برابر امور نظری، حقیقتی مشابه قائل نشده است، جای سؤال و تأمل دارد. چنانچه به خوداجازه دهیم در تقسیم بندی ارسطویی حکمت به حکمت نظری و عملی تجدید نظر کنیم و در باب نسبت میان فکر و اراده و در نتیجه نسبت میان نظر و عمل دیدگاهی متفاوت با دیدگاه فارابی و ابن سینا و حتی ملاصدرا ارائه کنیم، چنانکه علامه طباطبایی چنین کرده است، می توانیم حکمت عملی را جایگاه رفیعی بخشیم.

مطابقت ذهن و عین از مباحث اصلی معرفت شناسی است. فلاسفه با واسطه قرار دادن ماهیت بین ذهن و عین و در نتیجه تطابق ماهوی سعی کرده اند مساله مطابقت در شناخت را حل نمایند. اما این نظریه تطابق ماهوی ایراداتی با خود به همراه دارد که در نهایت نتوانسته پاسخ گوی مساله مطابقت باشد. در مقابل آنچه می تواند با اصول فلسفی و معرفت شناختی ملاصدرا هماهنگ باشد، نظریه این همانی وجود عینی است که انطباق را به واقعیت علم ارجاع می دهد که ناشی از نفی ماهوی بودن علم و اخراج علم از مقولات ماهوی است.

مساله حمل یکی از مسائل مهم فلسفه اسلامی است که به دلیل ارتباط با علم تصدیقی انسان به خارج، حائز اهمیت است و به واسطه آن می توان رابطه میان عین و ذهن، موضوع و محمول و علم و معلوم را تبیین کرد. تا وقتی حمل ـ که نشانه هو هویت و اتحاد است ـ صورت نگیرد، محال است میان ماهیات که مثار کثرت اند بتوان اتحاد و حتی مقایسه برقرار کرد و به معرفت رسید. در این جستار سعی بر این است تا با توجه به حقیقت حمل و جایگاه آن، حمل اولی ذاتی و حمل شایع صناعی از دیدگاه صدرالمتالهین و علامه طباطبایی مورد بررسی قرار گرفته و با توجه به تمایز این دو حمل، کاربرد آنها بیان شود و در صورت اختلاف، موارد تبیین گردد.

در تلقی نگارنده، ادراک شنیداری متافیزیکی، به عنوان یکی از محمولات فلسفی، ادراکی است که عامل غیرمادی و غیرفیزیولوژیک به مثابه تمام کننده ادراک شنیداری در آن حضور دارد. در آثار فیلسوفان مسلمان بطور عام و در آثار ملاصدرا بطور خاص، درباره ادراک شنیداری متافیزیکی به عنوان یکی از راه های شناخت، مباحث مستقل و منسجمی مطرح نشده است. پژوهش مستقلی هم در این باره صورت نگرفته است.جستار حاضر درصدد آن است که بر اساس امکانات درونی فلسفه ملاصدرا و اقوال پراکنده او در این زمینه، مولفه ها و مختصات ادراک شنیداری متافیزیکی را مورد واکاوی قرار دهد. پرسش های محوری این پژوهش عبارت است از: چه سطوح و معانی ای از ادراک شنیداری متافیزیکی در آثار ملاصدرا مطرح شده است؟ چگونه می توان با استفاده از امکانات درونی فلسفه ملاصدرا تبیینی وجودی از سطوح غیرمتعارف شنیدن متافیزیکی انسان را ارائه داد؟نتیجه به دست آمده از این جستار اینکه از آثار ملاصدرا می توان سه سطح ادراک شنیداری متافیزیکی و پنج ویژگی برای این ادراک استخراج و استنباط نمود. همچنین، بر اساس امکانات درونی فلسفه ملاصدرا می توان ویژگی دیگری با عنوان «شهود خدا در هر شنیده ای» را نیز رصد کرد که در قالب دو تقریر اثبات شده است.

به اعتقاد این حکیم، در بین موانع شناخت حقیقت و کسب معرفت،تقلید و تعصب مهم‌ترین و سهمناک‌ترین نقش را دارد؛و از همین دیدگاه است که وی بارها زیانهای عقاید ناشی‌ از تقلید پدران و استادان و پیشوایان را که در دلهای فرزندان و شاگردان و پیروان ریشه‌ دوانیده و با تعصب آمیخته باز نموده؛ و ایستائی و سکون،و جمود ورزیدن بر صورت و قشر، و دوری از مقالات و عالم خرد و معنی را از لوازم آن دانسته؛ و نادرستی‌ روشهای مبتنی بر تقلید و تعصب را که حتی متشرعان صالح و مقید به احکام دین را از شناخت حقیقت بازمی‌دارد، با استفاده از دلایل و مقدمات استوار ثابت نموده است؛ و اهمیت این جنبه از حکمت او وقتی آشکار می‌شود که بدانیم او در روزگاری و در محیطی به این کار خطیر برخاسته که تقلید، استوارترین رکن هرگونه اعتقاد و معرفت‌ به شمار می‌رفته؛و مقابله با آن تعرض و تجاوز به حریم مقدسات تلقی می‌شده؛و مرتکب چنین کبیره‌ای محکوم به سخت‌ترین کیفرها بوده است؛و صدرا به همین جرم‌ -با همهء مقام عظیمی که در عالم دانش داشت،و با وجود آن پایگاه اجتماعی نیرومند که خاندانش داشتند-سالها از عمر خود را به آوارگی در گوشهء انزوا گذرانید و با انواع‌ گرفتاریها و رنجها دست به گریبان بود.

بر آشنایان با فلسفه‌اسلامی، بحث لبس بعد از لبس یا حرکت در جوهر، بحثی بسیار آشناست. ریشه‌های این بحث - بنابر نظر حکیم صدرالمتألهین - در کلمات حکیمان پیش از سقراط بوده است. ملاصدرا، قهرمان این نظریه، در مبرهن ساختن و پاسخ به اشکالهای این بحث، تلاش بسیار کرد. یکی از اشکالهایی که مانع پذیرش حرکت در مقوله جوهر از سوی شیخ فلاسفه اسلام، ابن‌سینا، شده، نیاز حرکت به موضوع (متحرک) است که به عقیده شیخ، حرکت جوهری فاقد آن است. ملاصدرا و تابعان او، در پاسخ به این اشکال بسیار کوشیده‌اند و چند پاسخ نقضی و حلی ارائه داده‌اند. در این مقاله، نویسنده همه آن پاسخها را بررسی کرده و در پایان پس از فراز و نشیب‌ها و کر و فرهای فراوان، نتیجه گرفته است که هیچ کدام از آن پاسخها، گره فروبسته موضوع در حرکت جوهری را نمی‌گشاید واشکال شیخ رئیس برحرکت در مقوله جوهر، همچنان به قوت خود باقی است. لذا باید برای پاسخ به آن، چاره‌ای دیگر اندیشید یا برای توجیه تغیر و تحولاتی که به نظر ما درعالم خارج واقع می‌شود، نظریه‌ای دیگر پرداخت.