جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: مطالعه پل اوگریدی تحلیلی عمیق از سهم آکویناس در فلسفه دین ارائه می دهد. با قرار دادن او در آن رشته شروع می شود و اعتراضات احتمالی به چنین شرکتی بررسی می شود. سپس زمینه های آکویناس - تاریخی، بیوگرافی و مفهومی - مورد بحث قرار می گیرد. دیدگاه آکویناس در مورد فلسفه و الهیات و ایمان و عقل ارزیابی می شود. سه برهان برای وجود خدا به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است - برهان از حرکت، برهان از احتمال و برهان به طرح. پاسخ های او به مشکل شر و چالش طبیعت گرایی پوشش داده شده است. رویکرد منفی او به ذات خدا، از جمله دیدگاه او در باب بساطت و ابدیت الهی مورد بحث قرار می گیرد که استدلال می شود، متمایز و از لحاظ نظری مثمر ثمر است. سپس روايت مثبت او از خير، علم و قدرت الهي و نيز مسائل زباني ناشي از تلاش براي سخن گفتن درباره خدا بررسي مي شود.

یکى از تقریرهاى جبرگرایى الهیاتى نظریه ‏اى است که با تکیه بر علم پیشین و خطاناپذیر الهى، به نفع جبرگرایى استدلال مى‏ کند. حامیان این نظریه معتقدند که چون خداوند از پیش به همه اعمال انسان علمِ خطاناپذیر دارد، پس انسان نمى‏ تواند کارى جز آنچه خداوند از پیش مى‏ داند انجام دهد؛ و بنابراین، اعمال انسان اختیارى نیستند. در این مقاله، پس از تشریح پیش‏فرض ‏هاى مورد قبول اکثریت جبرگرایان الهیاتى، ابتدا برهان پایه جبرگرایى الهیاتى ـ به مثابه استدلالى که مى‏ تواند کمابیش مورد اتّفاق این گروه از جبرگرایان باشد ـ تقریر می شود و سپس، با بررسى مهم‏ترین راه ‏حل ‏هایى که تاکنون براى این نوع جبرگرایى به دست داده شده است، جایگاه هریک در ارتباط با مقدّمات این برهان تبیین مى ‏شود.

با شروع دوره اسکولاستیک و خارج شدن آموزش متون دینی از دیر‌ها و وارد شدن آن‌ها به کلاس‌های درسی، لازم بود تغییراتی نیز در نظام آموزشی پدید آید؛ ازجمله این تغییرات اضافه ‌شدن مطالعه متون معتبر به مطالعات رهبانی بود. بدین منظور لازم بود تا الهیدانان متونی معتبر و با اهداف و معیارهای آموزشی فراهم آورند. summa یا خلاصه‌های نظام‌مند، یکی از گونه‌های نوشتاری بود که به چنین نیازی پاسخ می‌داد. در این آثار، آرا و نظرات آبای کلیسا در موضوع یا موضوعاتی خاص، در قالبی نظام‌مند بیان و سپس شرح می‌شد. به‌طور نمونه می‌توان به کتاب جمل نوشته پی‌تر لومبارد اشاره کرد که در الهیات قرون وسطا از جایگاه برجسته‌ای برخوردار بود. این اثر را می‌توان تألیفی انتقادی دانست از نقل قول‌هایی که بیشتر از آگوستین نقل شده‌ بود و الهیادانان قرون وسطی موظف بودند آن‌ها را نقد و بررسی کنند. وجه مهم این کتاب‌ها این بود که متناسب با اهدافی کاملاً آموزشی شکل گرفته بودند. اثر دیگری که آن نیز چنین هدف و رویکردی داشت مجموعه‌ای بود با عنوان مسائل جدلی که توماس آکویناس به رشته تحریر درآورد. توماس درباره این اثر می‌گوید: «هدف من از نوشتن این کتاب این نیست که به اشکالات الهیاتی پاسخ دهم بلکه هدفم بیشتر این است که مخاطبانی را که برای فهم بهتر آموزه‌ها تلاش می‌کنند به حقیقت رهنمون شوم». مهم‌ترین summa در قرون وسطی به قلم توماس آکویناس نوشته شد. اهمیت و شهرت این کتاب به‌حدی است که وقتی واژه summa بدون پسوند استفاده می‌شود معمولاً منظور از آن‌‌ همان کتاب آکویناس، یعنی اثر ارزشمند Summa theologiae است. عنوان این کتاب در فارسی معمولاً به جامع الهیات ترجمه می‌شود. شاید وجه تسمیه این نام آن باشد که یک دوره کامل الهیات مسیحی را به‌طور خلاصه و مختصر بیان کرده است. توماس آکویناس در فاصله سال‌های۱۲۶۵-۱۲۷۴، یعنی از چهل سالگی تا پایان عمر، کتاب ارزشمند جامع الهیات را نوشت. این کتاب مهم‌ترین و برجسته‌ترین اثر آکویناس نیز به‌حساب می‌آید. هرچند توماس موفق نشد این اثر را کامل کند ولی باز هم جامع الهیات، اثری کلاسیک در تاریخ فلسفه و در زمره تأثیرگذار‌ترین آثار در فرهنگ مغرب‌زمین به ‌شمار می‌آید. این اثر آکویناس هم از حیث جامعیّت و هم از حیث نظام‌مند بودن کم نظیر است. خود توماس می‌گوید هدفش از نوشتن جامع الهیات این بوده که به بخشی از نیازهای الهیاتی جامعه مسیحی پاسخ دهد نه این‌که بخواهد اثری هنری خلق کند. آکویناس کتاب جامع الهیات را نوشت تا برای نوآموزان در عرصه الهیات مسیحی کتابی راهنما و برای جامعه کاتولیک اثری خلاصه در زمینه آموزه‌های الهیاتی فراهم آورد. او معتقد بود یک متخصص در آموزه‌های کلیسایی، وظیفه‌اش این نیست که فقط به افراد خبره آموزش دهد؛ او باید مراعات حال نوآموزان را هم بکند. آکویناس برای تأیید این سخن، به عبارت پولس در رساله اول قرنتیان استناد می‌کند: «شما را شیر دادم نه خوراک سخت؛ [که] هنوز تاب آن را نداشتید». آکویناس در اولین مسئله کتاب با موضوع ماهیّت و محتوای آموزه‌های الهیاتی مسیحی می‌گوید: «هدف ما در این اثر بیان آموزه‌های مسیحی به زبانی است که مناسب حال نوآموزان باشد.» هانس کونگ الهیدان معاصر مسیحی می‌گوید معمولاً مبتدیان را مخاطب کتاب جامع الهیات معرفی می‌کنند؛ اما به‌نظر می‌رسد این نوعی مبالغه متعارف در بیان توانایی‌های دانشجویان است. کونگ کتاب جامع الهیات را این‌گونه معرفی می‌کند: «جامع الهیات کتابی راهنما، همراه با هدفی کاملاً علمی و آموزشی در درون کلیسا است که هدف آن بررسی نظام‌مند کل آموزه مقدس است. در اینجا به‌رغم تمام براهین عقلی آن، اصولاً پیام کتاب مقدس و در نتیجه ایمان مسیحی همواره مفروض گرفته شده است.» آکویناس در کتاب جامع الهیات فقط آرای مسیحیان را بیان نکرده است، او‌ گاه به فراخور بحث به دیدگاه‌های یهودیان و مسلمان نیز اشاره می‌کند. این کتاب به‌لحاظ ساختار تا حدودی شبیه کتاب دیگری است که آکویناس اندکی قبل آن را نگاشته بود، یعنی کتاب جامع علیه منکران؛ اما این کتاب‌ها اهداف متفاوتی را دنبال می‌کردند. کتاب جامع الهیات چنان که گفتیم به هدف آموزش یک دوره الهیات مسیحی برای نوآموزان مسیحی نوشته شده و کتاب جامع علیه منکران در پی ارائه براهینی برای دفاع از ایمان مسیحی در مقابل کسانی است که به آن باور ندارند.

این رساله با موضوع شناخت صفات خداوند از دیدگاه ابن‌سینا و توماس آکوئینی مباحث عمومی صفات از دیدگاه این دو اندیشمند، وجوه اشتراک و امتیاز دیدگاه آنان را دنبال می‌نماید تا از این طریق تبیینی از صفات خداوند ارائه دهد به نحوی که از خطای معطله (دیدگاه الهیات سلبی مطلق) و تشبیه (انسانوارانگاری) خداوند اجتناب گردد. ابتدا با بهره‌جستن از آثار ابن‌سینا و توماس آکویناس نخست دیدگاه‌های دو اندیشمند در دو بخش رویکرد وجودشناختی و معناشناختی بررسی و تنظیم شده است. در بررسی صفات با رویکردد وجودشناختی از دیدگاه ابن‌سینا و توماس آکویناس مباحث احکام وجود مانند اصالت، تشکیک، اشتراک معنوی وجود و ویژگی خاص خداوند با عنوان بساطت خداوند و نیز احکام صفات، نظیر تقسیم آنها، عینیت صفات با ذات و با یکدیگر، ترادف یا عدم ترادف صفات مطرح شده است. آراء دو متفکر در رویکرد وجودشناختی، فارغ از برخی اختلاف‌نظرها از نظر محتوا و نوع استدلال‌ به یکدیگر شباهت بسیاری دارند و اختلاف عمده آنها در نحوه ورود به مبحث تبیین صفات خداوند است. که ابن‌سینا با طرح برهان صدیقین، مدعی اثبات ذات و تعریف صفات خداوند می‌باشد و آکویناس با آموزه آنالوژی به تبیین صفات خداوند می‌پردازد؛ از همین‌رو تعریف صفات در ابن‌سینا متمایز از برهان اثبات ذات نمی‌نماید لیکن از آنجا که آکویناس تبیین صفات را مبتنی بر آنالوژی می‌داند و این نحوه نگرش به صفات، رویکردی معناشناختی است، از برهان اثبات ذات منفک می‌گردد و تنها بستری را برای طرح آنالوژی فراهم می‌سازد. به همین دلیل اصل ادعای تبیین صفات از دیدگاه ابن‌سینا در بررسی صفات با رویکرد معناشناختی بیان می‌شودکه به نظر می‌رسد ترادف صفات از دیدگاه ابن‌سینا و اعتقاد به عدم ترادف از دیدگاه آکویناس ناشی از همین تفاوت اخیر در آراء آنهاست.دیدگاه ابن‌سینا در بخش رویکرد معناشناختی به صفات با تقسیم الفاظ به اشتراک معنوی، اشتراک لفظی، الفاظ مشکک و متواطی و تعیین انواع حمل صفات بر خداوند و تبیین ترادف و تعریف صفات بر اساس برهان إن (ملازمات عامه) پیگیری شده است. در فصل رویکرد معناشناختی به صفات از دیدگاه آکویناس، آنالوژی تبیین می‌گردد و در نهایی‌ترین بخش رساله اشتراک و اختلاف دیدگاه ابن‌سینا و آکویناس بیان، و روشن می‌شود که بر اساس دیدگاه ابن‌سینا، معنای انتزاع شده از مصداق بسیط خداوند در حکایت‌گری از صفات آن ذات بی‌نهایت، قرین توفیق است؛ لیکن آموزه آنالوژی آکویناس صرفاً صفات را از لحاظ معناشناختی، بررسی می‌کند و از این‌رو میان معنای صفات و مصداق آن شکافی پدید می‌آید به نحوی که معنای صفات، حاکی از صفات خارجی نیست.

اين مقاله درصدد بررسى اين مسئله است كه چرا در مابعدالطبيعه توماس آكوئيناس، تشكيك در مفهوم وجود به رغم قول او در باب تشابه وجود تصويرپذير نيست؟ توماس، علاوه بر ارسطو از ابن سينا نيز در بسيارى از مواضع تبعيت كرده است. ارسطو «موجود» را غير از مشترك معنوى و مشترك لفظى مى داند. ابن سينا، مشترك معنوى را بر دو قسم متواطى و مشكك مى داند و كاربرد سوم لفظ نزد ارسطو را در مشترك معنوى مشكك قرار مى دهد و چون قايل به مسانخت ميان علت و معلول است، از تشكيك در مفهوم وجود دفاع مى كند. توماس اگرچه سخنى از «تشابه در وجود» نمى گويد، اما قسم سومى در كنار مشترك معنوى و لفظى به نام لفظ متشابه را مطرح مى كند. اگرچه تحليل هاى زبان شناختى مؤيد مترادف بودن الفاظ تشابه در فلسفه توماس و تشكيك نزد ابن سيناست، تحليل هاى مابعدالطبيعى توماس شناسان جديد از تشابه بر اساس تناسب متفاوت با تشكيك مفهوم وجود است. تحليل آنها از تشابه بر اساس نسبت نزديك به تشكيك مفهوم وجود ابن سيناست؛ اما چون توماس قايل به مسانخت ميان خالق و مخلوق نيست، نمى توان اين تحليل توماس شناسان را نيز تفسيرى صحيح از قول توماس درباره تشابه دانست.

اثبات وجود بارى تعالى از ديرباز همواره مطمح نظر فلاسفه بوده و در اين راه، تلاش هاى زيادى انجام داده اند كه منتهى به ادله و براهين متعددى گشته است. يكى از بهترين و محكم ترين ادله در خصوص اثبات وجود خدا، برهان «وجوب و امكان»، ابتكار فارابى است. پس از ايشان، ساير فلاسفه الهى، به ويژه فلاسفه اسلامى، با بيانات متفاوتى آن را تبيين كرده اند. يكى از قديمى ترين و معروف ترين تقريرهاى برهان اثبات وجود خدا، برهان ابن سينا است. اين پژوهش با رويكرد تحليلى و نظرى، ضمن ارائه تحليلى از برهان «امكان و وجوب» از منظر ابن سينا، به بررسى آن در آثار انديشمندان غربى پرداخته است. اين برهان در آثار انديشمندان غربى، جزو براهين جهان شناختى است. از ميان تقريرهاى متفاوتى كه اين برهان در غرب دارد، تقرير آكوئيناس داراى شهرت فراوانى است. اين پژوهش با تبيين اين برهان از منظر آكوئيناس، به نقد و بررسى آن مى نشيند.

اگرچه ذهن‌گرایی و همچنین انسان‌مداری را می‌توان از جمله شاخصه‌های بارز رهاورد رنسانس و فلسفه غرب پس از آن، به شمار آورد، در همین راستا شاید بتوان این رویکرد را در افکار کسانی همچون سنت توماس که متقدم بر رنه دکارت فرانسوی و برونوی ایتالیایی بوده‌اند، نیز یافت. وی که در فرایند حصول معرفت، تابع نظریه تجرید و انتزاع ارسطو است، پیرو موضع ارسطو در این باب، جایگاه عقل فعال و منفعل را درون نفس انسانی می‌داند و قائل به حلول آن در نفس است. آکوئیناس نظریه اشراقی شناخت را نمی‌پذیرد و اساساً معرفت را امری بشری می‌داند. ذهن‌گرایی که همانا تأکید بر سهم فاعل شناسا در حصول شناخت است؛ را می‌توان در اندیشه این متکلم و فیلسوف مسیحی قرن سیزدهم، که خود آغازگر دوره غلبه تفکر عقلی در قرون وسطی است، مشاهده نمود. بدین ترتیب مدعای این خامه خیلی دور از واقعیت نیست که نظام کوژیتوی دکارتی و ای بسا ایدئالیسم استعلایی کانت هم، از این لحاظ وامدار آکوئیناس بوده باشد.