جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حکم حکومتی و اختیار صدور آن از دیرباز مورد توجه فقها و علمای شیعه در تالیفات ایشان بوده است. این که ولی فقیه که مجتهدی جامع الشرایط است، اختیار صدور احکام حکومتی را دارد؛ ارتباطی مستقیم با بحث ولایت فقیه دارد. بنابراین نظر به رویکرد فقها در بحث ولایت فقیه اختیار صدور این احکام نیز از سعه و ضیق برخوردار می‌شود. سعه و ضیق شأن صدور این احکام در پویایی و پاسخگو بودن نیازهای مقتضای زمان و مکان جامعه‌ی اسلامی ایفای نقش می‌کند. در حالی که اگر این احکام تنها از شأن اجرائی احکام اولیّه برخوردار باشند؛ احکام اولیّه به تنهایی در پاسخگویی به نیازهای روز جامعه‌ی اسلامی ناتوان می‌باشد. اما بنابر بر نظر فقهایی چون حضرت امام خمینی (ره) که قائل به شأن صدور حداکثری برای احکام حکومتی می‌باشند، این احکام در صورت مصلحت مقدّم و حاکم بر احکام اولیّه نیز هستند؛ امّا عدّه‌ای دیگر از فقهاء تنها قائل به شأن اجرایی احکام حکومتی نسبت به احکام اولیّه می‌باشند. ضمانت اجرای این احکام به جهت مصون ماندن از لغو و بیهوده ماندن صدور آنها و همچنین ماهیّت این احکام در شأن صدور حداکثری و اینکه چه مبنایی چنین گستره‌ی صدوری را تجویز می‌نماید؛ مورد بررسی مقاله می باشد.

کشف ِارتباط علم تجربي و جهان‌بيني كشف ارتباط دو قلمرو مهم معرفت انساني است. جهان‌بيني غالباً به مسائل مابعدالطبيعي مربوط است و علم تجربي به قلمرو مسائل طبيعي. اما پس از کشفِ ارتباط آن دو مي‌توان دريافت که آيا کشف‌هاي جديد طبيعي مي‌توانند به جهان‌بيني‌هاي جديد بينجامند يا نه و آيا جهان‌بيني‌هاي جديد مي‌توانند به دگرگوني علوم تجربي منجر شوند يا نه؟ در اين نوشتار براي نيل به اين هدف، آرای شهيد سيدمحمدباقر صدر را بررسی می‌کنیم. به نظر او علم تجربي و جهان‌بيني با اينکه دو قلمرو جداگانه از معرفت‌اند، شايد بتوانند به‌طور غيرمستقيم بر يکديگر تأثير بگذارند و يگانه راه رسيدن به جهان‌بيني، بنا نهادن نظام فلسفي است و «جهان‌بيني» غايتِ «فلسفه» است. از نگاه شهيد صدر، علم تجربي به‌خودي‌خود، از عرضة جهان‌بيني عاجز است و فقط به عالَم ماده و قوانين آن تعلق دارد. اما اين بدان معنا نيست که قلمرو علم تجربي و قلمرو جهان‌بيني کاملاً از هم جدايند، بلکه علم تجربي مي‌تواند فلسفه را با مسائل جديدي مواجه سازد و به‌ تبع آن، فلسفه نيز به جهان‌بيني‌هاي جديدي بينجامد.

«نظریه سلطنت نفس»، رهیافتی جدید در حوزه جبر فلسفی است که مکتب کلامی معاصر نجف ارائه کرده است. این دیدگاه که محقق نائینی آن‌را پایه‌گذاری کرده و با ژرف‌نگری‌های محقق خوئی و شهید صدر، رشد، تکمیل و ترمیم یافته، بر نقد دیدگاه فیلسوفان در حوزه اراده استوار است. جستار حاضر، در بخش نخست به گردآوری، دسته‌بندی، تقریر و تبیین این نظریه در اندیشه محقق نائینی، محقق خوئی و شهید صدر پرداخته و در بخش دوم، با بهره‌ گیری از میراث کلامی و فلسفی ، به ارزیابی مبانی، مؤلفه ‌ها و دستاوردهای این نظریه می‌پردازد.

تفسیر موضوعی، به عنوان راهکار پیشنهادی شهید صدر برای مواجهۀ فعال با قرآن و کشف نظریۀ آن دربارۀ موضوعات و مسائل مختلف، مراحل مختلفی دارد که محور اصلی آن، استنطاق از قرآن است. به رغم مقبولیت گستردۀ این راهکار نزد قرآن پژوهان معاصر و تولید آثار فراوانی با رویکرد تفسیری، پاره ای از کمبودها در آن وجود دارد که «قرآنی بودن نتیجۀ تلاش پژوهشگر» را زیر سؤال می‌برد. با وجود تلاش ‏های برخی از صاحب نظران برای اصلاح و تکمیل این رویکرد؛ به‏ دلیل عدم تمرکز بر نقاط کانونی در چالش‏ های تفسیر موضوعی، خوانش ‏های انتقادی نسبت به فرایند استنطاق و نیز فرایندهای پیشنهادی برای تحقق نظریه‏ پردازی قرآنی، توفیق کامل نیافته است. این مقاله با بهره‏ گیری از روش‏های توصیف، تحلیل و استنتاج، به این امر می ‏پردازد که انفعال در برابر موضوع و مسئله، فقدان طرحی جامع برای مراجعه به همۀ قرآن و عدم تبیین جایگاه عترت در فهم قرآن، سه آسیب کلیدی هستند که برای رفع این آسیب‏ ها لازم است اولاً پیش از ورود به تفسیر، پارادایم موضوع و مسئله به قرآن عرضه شود؛ ثانیاً با عدم اکتفا به بررسی کلیدواژه‏ها و فرمول‏ها، دلالت‏ یابی جامع قرآنی با مطالعه و استنتاج از همۀ آیات قرآن صورت گیرد؛ ثالثاً در مقام فهم ابتدایی آیات و نیز تکمیل و توسعۀ مفاهیم حاصل از مطالعۀ قرآنی و شناخت ابعاد عملی مربوطه به روایات مراجعه شود.

کشف ِارتباط علم تجربی و جهان‌بینی، کشف ارتباط دو قلمرو جداگانه از معرفت انسانی است. جهان‌بینی، غالباً به مسائل مابعدالطّبیعی مربوط است و علم تجربی قلمرو مسائل طبیعی است. امّا پس از کشفِ رابطه آن دو، که غایت این پژوهش است، می‌توان دریافت که آیا کشف‌های جدید طبیعی می‌توانند به جهان‌بینی‌های جدید بینجامند یا خیر و آیا جهان-بینی‌های جدید می‌توانند به دگرگونی علوم طبیعی منجر شوند یا خیر. این نوشتار، برای نیل به این منظور، به سراغ دو تن از نظریّه‌پردازان در حوزه «فلسفه علم» و «فلسفه اولی» رفته است تا بتواند موضوع مذکور را در آینه اندیشه آن دو بازیابد. آرا و آثار سیّد محمّدباقر صدر به عنوان اندیشوری که به ارتباط دوسویه و محکم علم و مابعدالطّبیعه معتقد است، منبع مهمّی برای بررسی ارتباط «علم تجربی» و «جهان‌بینی» است. از نگاه صدر، «علم تجربی» و «جهان‌بینی» با اینکه دو قلمرو جداگانه در معرفتند، ولی شاید به نحو غیرمستقیم بتوانند بر یکدیگر تأثیر بگذارند. از نگاه وی، یگانه راه رسیدن به «جهان‌بینی» بنا نهادن نظام فلسفی است و «جهان‌بینی» غایت «فلسفه» یا «مابعدالطّبیعه» است. به عقیده صدر، «علم تجربی» به خودی خود از عرضه جهان‌بینی عاجز است و تنها به عالَم مادّه و قوانین آن تعلّق دارد. امّا این بدان معنا نیست که قلمرو «علم تجربی» و قلمرو «جهان‌بینی» کاملاً از هم جدا باشند ، بلکه علم تجربی می‌تواند فلسفه را با مسائل جدیدی روبرو کند و، به تبع آن، فلسفه نیز به جهان‌بینی‌های جدیدی بینجامد. امّا آرا و آثار عبدالکریم سروش نیز به عنوان اندیشوری که به ارتباط میان معارف بشری معتقد است، می‌تواند منبع مهمّی برای موضوع پژوهش ما باشد. از نظر سروش، معارف گوناگون و به ظاهر متضادّ بشری ارتباطهای گوناگونی با یکدیگر می‌توانند داشته باشند. از نگاه وی، عرضه «جهان‌بینی» به «معرفت فلسفی» منحصر نیست، بلکه «معرفت علمی» و «معرفت دینی» نیز می‌توانند منشأ «جهان‌بینی» باشند. در واقع، از نگاه وی، «علم تجربی» نیز که به جهان محسوسات تعلّق دارد، می‌تواند منشأ «جهان‌بینی» باشد. وی با تفکیک دو مقام «است» و «باید» و نیز دو مقام «گردآوری» و «داوری» نشان می‌دهد که ارتباط معارف با یکدیگر فقط در دو مقام «است» و «گردآوری» است و در این دو مقام، جهان‌بینی بر علم تجربی و علم تجربی بر جهان‌بینی می‌تواند تأثیر بگذارد. هرچند که به نظر می‌رسد تفکیک دو مقام «است» و «باید» در علم چندان صحیح نباشد. پژوهش حاضر با روشی توصیفی – تحلیلی به منظور دست‌یابی به نظریات سیّد محمّدباقر صدر و عبدالکریم سروش، ابتدا به معنا و ماهیّت جهان‌بینی در آرای آنان می‌پردازد و، سپس، به سراغ معنا و ماهیّت علم تجربی می‌رود تا پس از آن بتواند ارتباط علم تجربی و جهان‌بینی را از نگاه آنان دریابد. این پژوهش، سرانجام، به مقایسه آرای صدر و سروش درباره ارتباط علم تجربی و جهان‌بینی می‌پردازد و آنها را به‌اختصار ارزیابی می‌کند.

در هر جامعه‌ای بسته به نوع رویکرد دولت، از دیکتاوری تا دموکراتیک و مردم‌سالاری دینی، تعیین اهداف تربیت سیاسی در طیفی از جامعه‌پذیری تا تربیت و پرورش امتداد پیدا می‌کند و خروجی آن، متناسب با رویکرد مختار، افرادی هستند مطیع ارزش‌های جامعه و منفعل در برابر اصلاح و بهبود، یا انسان‌هایی هستند رشدیافته که می‌توانند توسعه‌دهنده ارزش‌های جامعه باشند. در حکومت اسلامی که هدایت انسان‌ها طبق دستور الهی را سرلوحه اهدافش قرار داده، تربیت سیاسی بر مؤلفه‌های متفاوتی از سایر انواع حکومت تأکید دارد. پژوهش حاضر با روش تحلیل محتوای کیفی در پی یافتن این مؤلفه‌ها از منظر سیدمحمدباقر صدر است. نمونه آماری، تعدادی از آثار دست اول شهید صدر است که اندیشه سیاسی او در موضوعات مرتبط با ساخت تمدن اسلامی را در برگرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مؤلفه‌های تربیت سیاسی از منظر صدر در پنج دسته کلی قابل ارائه است: هدف، زمینه‌سازها، همراهان، آموختنی‌ها و مراقبتی‌ها. هرکدام از این مؤلفه‌ها نیز حاوی چندین زیرمقوله مرتبط است.

شهید صدر بی‌تردید از پیشگامان نظریه‌پردازی قرآنی در دوره معاصر است. او دستیابی به نظریات قرآن را مستلزم استنطاق کلام الهی می‌داند. تعبیر «استنطاق» هرچند خاستگاهی روایی دارد و همواره در ادبیات دینی مورد استفاده اندیشوران بوده است، اما در اندیشه شهید صدر اصطلاحی خاص و مفهومی کلیدی است که نظریه‌پردازی قرآنی براساس آن صورت می‌گیرد. نظر به اهمیت این مفهوم در شناخت دیدگاه شهید صدر نسبت به نظریه‌پردازی قرآنی، پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی، به تبیین مؤلفه‌های مفهومی «استنطاق قرآن» در اندیشه او پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد استنطاق قرآن از نظر شهید صدر به لحاظ هدف، موضوع و روش، مقوله‌ای متفاوت از تفسیر و تأویل قرآن است و محصول آن در حوزۀ مدلول‌های اشاری کلام الهی قرار می‌گیرد. همچنین این مفهوم متوقف بر مؤلفه‌هایی چون پرسشگری، تطبیق، تاریخ‌مندی، پایان‌ناپذیری، دوسویگی، شعورمندی، قضاوت‌گری و وحدت متن و مفسّر است که توجه به ماهیت، نقش و نسبت‌های‌ آنها، ابعاد پنهان دیدگاه شهید صدر در نظریه‌پردازی قرآنی را روشن کرده و امکان طراحی مدل نظریه‌پردازی قرآن براساس دیدگاه‌های او را فراهم می‌آورد.