جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روانشناسی دین از جمله شاخه‌های میان رشته‌ای است که به مطالعه‌ی علمی دین از منظر روانشناسی می-پردازد. مباحث بسیار متنوعی در این زمینه مطرح شده است که در این بین منشأ و خاستگاه دین یکی از مباحث بسیار مهمی است که در این دسته از مطالعات دین‌پژوهی جای می‌گیرد. یکی از کسانی که در زمینه‌ی روانشناسی دین و بالأخص منشأ و خاستگاه دین نظرات درخور و شایسته‌ای را مطرح کرده است کارل گوستاو یونگ روانپزشک سوئیسی است. نگاه مثبت وی نسبت به دین باعث شده است که نظرات ارزشمندی را دراین زمینه‌ها مطرح سازد و در نتیجه این دیدگاه‌ها و نظرات مورد توجه و اقبال بسیاری از اندیشمندان قرار گیرد.او معتقد است که دین از نهاد ناخودآگاه بشر تراوش می‌کند و حقیقت دین جزء اموری است که در روان ناخودآگاه بشر به طور فطری و طبیعی وجود دارد. در نتیجه‌ این امر را به عنوان یک واقعیت باید در نظر گرفت که دین در نزد وی به عنوان امری است که بدون اینکه سینه به سینه نقل شود در همه جا و در همه‌ی زمان‌ها یافت می‌شود بنابراین از نظر وی انسان‌ها ذاتاً خداجو هستند. اما با وجود نظرات در خور و شایسته‌ی یونگ در زمینه‌ی منشأ دین، عده‌ای از اندیشمندان نقدهایی هم بر وی گرفته‌اند، که این انتقادات را می‌توان در 4 دسته جای داد که عبارت است از: نقد مبانی روانشناختی، نقد مبانی روش‌شناختی، نقد مبانی عقلی و فلسفی و در نهایت نقد لوازم و نتایج نظریه‌ی وی می‌باشد. درباره‌ی مبانی روانشناختی وی ایرادات وارده عبارت است از: انتقاد بر مبحث کهن الگو و ضمیر ناخودآگاه، غیر واقعی بودن خدا در اندیشه‌ی یونگ، فروکاستن دین به تجربه‌ی دینی و ... اشاره کرد. درباره‌ی نقد مبانی روش شناختی وی می توان به: تفسیر طبیعت گرایانه‌ی وی درباره‌ی دین اشاره کرد. در مورد نقد مبانی عقلی و فلسفی وی می‌توان به عدم وجود مبانی عقلی متقن، مشکلات فلسفی وی و درباره‌ی نقد لوازم و نتایج اندیشه‌ی یونگ می توان به: خلط میان منشأ دین و دینداری، سودمندی همسان همه‌ی ادیان و در نهایت به فروکاستن دین به یک امر صرفاً ذهنی اشاره کرد. این رساله در صدد این است تا به ذکر مباحثی درباره ی منشأ دین به طور عام و از دیدگاه کارل گوستاو یونگ به طور خاص بپردازد.واژگان کلیدی: روانشناسی دین، منشأ دین، یونگ، ناخودآگاه، کهن‌الگوها

دین یک پدیده همراه همیشگی انسان است . و احساس دینی یکی از مشخصات روان انسان می باشد. برجسته ترین عوامل روانی گرایش به دین از دیدگاه فروید و یونگ چیست ؟ منشا گرایش دینی از دید این دو روانشناس چیست ؟ و نظریه های آنها چه بوده است ؟ اینها به چه دینی قائل بودند؟ فروید و یونگ از روان کاوی و روانشناسی تحلیلی استفاده می کنند. این رشته نفس را انسان به خودآگاهی و ناخودآگاهی تقسیم می کنند و همه کارها از این دو صادر می شود.

همه انسانها در تمامی ادوار طالب سعادت بوده و هستند و برای دستیابی به آن تلاش می کنند و این مسأله امری فطری در زندگی بشر است. در شریعت و دین مبین اسلام و به تبع آن از دیدگاه شهید مطهری، سعادت بشر در گرو شناخت نفس و آگاهی از خویشتن و فطرت الهی است که برای شناخت آن لازم است دستورات الهی، انبیاء و اولیاء را خط مشی قرار داد تا بتوان به مقاماتی دست یافت. فطرتی که با ویژگی هایش موجب تمایز انسان با سایر حیوانات گردیده است و تربیتی که همراه با رعایت اصول فطری باشد منجر به کمال انسانی خواهد شد. از سوی دیگر برای این رشد و کمال شخصیت انسانی نیاز به مطالعه رفتارهای انسان در علوم روانشناسی است که از دیدگاه یونگ با توجه به کنترل رفتارها و بررسی آنها جهت زندگی اجتماعی و دستیابی به ریشه های عمیق و لایه های فطرت موجود در وجود آدمی می توان برای تعالی انسان که همان فردیت یافتگی یا تفرد نام دارد تلاش کرد.

اهمیت و ضرورت بررسی مقایسه ای نگاه عطار و یونگ در باب تجربه ی دینی ،جستار از طریق ِ فراسوی علم و فلسفه ،به منظور دست یابی به افق لایتناهی انسانیت است .گذشته از این،با بررسی نگاه ایشان در باب تجربه ی دینی، انسان شرقی در می یابد ،که آن چه غرب ،امروز به طور علمی بیان می کند ،او از سال ها پیش این گنجینه ی عظیم را دارا بوده است .نگارنده کوشیدهاست تا با نظر به علل رویکرد تجربی عطار و یونگ به دین ،به ویژگی های تجربه ی دینی از منظر این دو متفکر بپردازد.فرایند مقاله ی حاضر تصریح می کند ،در برابر اضطراب و سردرگمی انسان امروزی ،چاره ای نیست جز، بازگشت تجربی به دین ،بازگشتی نه به اقتضای ایمان دستوری و مقلدانه ، بازگشتی وجودی و اگزیستانس که حاصل مواجهه انسان با امور است.حاصل چنین بازگشتی دست یافتن به آرامشی حقیقی ؛ و معرفتی پایدار خواهدبود. با بررسی آرای عطار و یونگ ،در زمینه ی تجربه ی دینی و تحلیل رویکرد ایشان ،مشخص گردید ،عطار به عنوان عارف ،به منظور شناخت خداوند و یونگ به عنوان روان پزشک ،به هدفِ درمانِ بیماران روحی ،به این موضوع پرداخته اند ؛ و نتیجه حاصل از بررسی و تحلیل ویژگی های تجربه ی دینی در نگاه این دو متفکر،بر آن است که ایشان ،دارای اشتراکاتی بدین قرار هستند : بیان ناپذیری؛ کیفیت معرفتی؛ انفعال و ناپایداری .

این پایان نامه به منظور تطبیق آراء یکی از مکاتب روانشناسی معاصر با آراء عرفان اسلامی و بالاخص آراء عرفانی امام خمینی تنظیم گردیده است و از آنجا که هر دو زمینه‌ی مطالعاتی مرتبط به نفس انسان می باشد. هدف از این تطبیق استخراج تشابهات و تمایزات آنها در محورهای متعدد شناختی و خصوصا معرفت نفس و روان منظور شده است. در طرح ریزی شاکله ی پایان نامه، سه فصل مدون گردیده است، فصل اول در باب آراء روانشناختی تحلیلی یونگ تنظیم شده و طی آن نظریان یونگ در مورد روان انسان، اعم از ساختار و پویایی و تحول آن مورد بررسی قرار گرفته است. تکیه تحقیقات این فصل بر بخشی از روان قرار دارد که یونگ آنرا به ناخودآگاه جمعی تعبیر می کند و آن گستره‌ی عظیمی از روان است که مولد فرهنگ و دین و عامل تطور اندیشه ی انسانی و بسط دهنده فردیت است. تعامل ما بین این سطح و آگاهی در انسان، موجد آن تعادل روانی مطلوبی است که روانشناسی تحلیلی یونگ به عنوان هدف غایی برگزیده است، در فصل دوم نیز آراء عرفانی امام خمینی در باب انسان و جهان و معرفت و عشق مورد بررسی قرار گرفته است و مفاهیم نفس انسان و مراتب آن و درجات و ابزار معرفت و مفهوم عشق تبیین گردیده است. در فصل سوم تشابهات و تغایرات دو دیدگاه در باب نفس، معرفت، نحوه ی تحصیل کمال و عشق مورد بررسی قرار گرفته است و در نهایت این تحقیق منتج به لحاظ نمودن شباهاتی بین دو دیدگاه مذکور گردیده است، از جمله مشابهات عبارت از واجد مراتب بودن و روان و اعتقاد بر شهود به عنوان مرتبه‌ی حضوری معرفت و نیز عامل محرک بودن عشق جهت بسط آگاهی انسانی می باشد. این تطبیق واژگانی نظیر انسان کامل، کیمیا و اعتدال نفس به تقریب ناظر به یک حقیقت معنایی در هردو دیدگاه است.

یکی از مباحث مطرح در فلسفه دین، مسألۀ خاستگاه دین است‎. این مسأله از منظرهای متفاوتی چون جامعه‌شناختی، پدیدار‌شناختی و روانشناختی مورد بحث قرار گرفته است. روان‌شناسي دين به بررسي پديده دينداري از منظر روان‌شناختي مي‌پردازد. ورای حقیقت داشتن یا نداشتن دین، چه انگیزه‌ها و عواملی روانشناختی در طول تاریخ و در حال حاضر، انسان را به سوی پذیرش یک دین و التزام به تعالیم و دستورات آن سوق داده است؟ اریک فروم یکی از مهم‌ترین روانشناسانی است که در این رساله دیدگاه او در باب خاستگاه روانشناختی دین را مورد مطالعه قرار می‌دهیم. اریک فروم روان‌شناس مکتب فرانکفورت و متأثر از فروید و مارکس است. وی قلمرو دین را به کارگردهای سه‌گانه منحصر می‌سازد و می‌گوید: دین برای همه بشریت به مثابۀ تسکین آلام و رنج‌های زندگی است؛ برای غالب افراد، چونان مشوقی برای پذیرش موقعیت طبقات آنها و برای اقلیت مسلط، پناهگاهی است که آنها را از گزند زیردستان دور می‌دارد. به باور وي، دو عامل سبب گرايش به دين است: يکي دستيابي به نگرش مشترک و ديگري يافتن کانون سرسپردگي است. وي اديان را به دو دسته ادیان خود‌کامه و انسان‌گرا تقسيم مي‌کند و در ضمن آن، علت گرايش به هر دو را امري مشترک ميان آن-ها مي‌داند و تأثير اديان انسان‌گرا را در تأمين نيازهايي که به خاطر برآورده ساختن آنها به دين تحقق يافته است، بيشتر مي‌داند و بنابراين نيازمندي انسان به آن‌ها را عميق‌تر مي‌انگارد، اگرچه کاستي‌هاي متعددي را نيز براي آنها يادآوري مي‌کند.وی پوچی و بیهودگی و از خودبیگانگی انسان و بی‌معنا داشتن جهان در اثر فروپاشی دین و جای‌گزینی روان‌کاوی به جای دین از سوی فروید را مورد نقد قرار می‌دهد. فروم به بیگانگی انسان از خود تأکید می‌ورزد و می‌گوید: آنچه واقعاً اصول دینی را تهدید می‌کند، نه روان‌شناسی است و نه هیچ علم دیگر؛ بلکه بیگانگی و بی‌تفاوتی وی نسبت به خویشتن و اطرافیان است که ریشه‌های آن در تمامی فرهنگ غیر دینی ما قرار دارد. اریک فروم دین را سبب رستگاری و بالاترین هدف زندگی بیان می کند؛ اما نه این که خداوند به صورت «مدیر عامل کاینات» درآید و تنها نمایش زندگی را اداره کند و هرگز او را نبینیم، ولی به رهبری او ایمان آوریم. خلاصه سخن آن که فروم با نگرش کارکرد‌گرایانه، گستره دین را در امید بخشی، معناداری زندگی و مانند آن خلاصه می‌کند. اما دیدگاه وی در باب روانشناسی دین و خاستگاه آن جای نقد دارد. اولاً اریک فروم تنها به بخشی از کارکردهای دین توجه نموده و از کارکردهای دیگر فردی و اجتماعی دین غفلت کرده است. در بیانی که داشته است در حقیقت به بخشی از آثار دین اشاره کرده و مطلب را کامل نکرده و به جواب نهایی نرسیده است. فرضيه‌‌های فروم براي تبيين عوامل پيدايش دين و گرايش به آن نارسايي‌‌هاي بسيار دارند، چرا ‌كه هيچ دليل قابل پذيرشي ندارند و گمانه‌‌هايي غير مدلّلند. مسؤوليت‌گريزي عامل گرايش به دين نيست بلكه عامل دين‌گريزي است؛ زيرا دين خود مسؤوليت‌آور است. انسان، آزادي‌گريز نيست بلكه آزادي‌طلب است. اشکال دیگر این که، دین‌شناسی فروم، همان‌گونه که در کتاب جزم‌اندیشی مسیحی او هویداست منحصر به دین مسیحیت است.

بررسی تاريخی معنويت نشان می دهد كه پرستش همواره همراه انسانها بوده و به صورت جهان شمولی درفطرت انسان ها وجود داشته اسـت. دربـاره ديـن و ديـن داری و ايمـان و التزام به باورهای دينی با توجه به زمينه های مذهبی جامعه ايرانی توجه به اين امر در حوزه مشاوره با مراجعه كنندگان ومشكلات روانشناختی آنان ضروري می نمايد. رفتار مذهبی، يكی از رفتارهای انسان است كه كمتر مورد توجـه روان شناسـان قـرار گرفتـه اسـت؛ بـه طوری كه كمتر از يك درصد مقالاتی كـه در مجـلات روان شناسـی وروانپزشـكی بـه چاپ رسيده است، به اين موضوع اختصاص يافته است. بنابراين، در اين مقاله تلاش شده است تا با گردآوری منابع متعددی از موارد فوق در سال های گذشته به بررسی تحقيقات انجام شده در داخل و خارج كشور دربـاره رابطـه مـذهب و معنويـت بـا سـلامت روان، اضطراب و افسردگی، اعمال وسواسی، سلامت جسمی،عملكرد تحصيلی و ... پرداختـه شود. بررسی نتايج انجام گرفته نشان می دهد مذهب و التـزام بـه اعتقـادات مـذهبی، دعـا، نماز، روزه و شركت در جلسات مـذهبی و ... نقـش مثبتـی را در سـلامت روان دارد .در ادامه با توجه به پيشينه پر بار نقش مثبت مذهب در سلامت روان، به بحث دربـاره اسـتفاده از اين مفاهيم دررويكردهای مشاوره ای، به ويژه رويكرد چند وجهی و التقـاطی مـشاوره لازاروس با توجه به دامنه اختيار درمـانگـر پرداختـه شـده اسـت . در نهايـت پيـشنهادها، محدوديت و چشم اندازهای احتمالی كاربرد اين شيوه آورده شده است.

این مقاله، بر پایه مطالعه موردی آرای کارل گوستاو یونگ درباره دین، به این پرسش پرداخته است که دو رویکرد متفاوت روان‌شناختی و فلسفی به دین در چه وجوهی از یک‌دیگر متمایز می‌شوند و چرا شناختِ این تمایز برای منظومه دین‌شناسی اهمیت دارد. برای پاسخ به این پرسش‌ها، مقاله در مقدمه، با اشاره به سه مقطع تاریخیِ «روان‌شناسی دین»، ضمن تقریر دیدگاه یونگ در متن مقطع سوم و پس از برشمردن برخی نقدهای ارائه‌شده به این رویکرد، نتیجه گرفته است که محدود کردن میراث یونگ به «تأثیر دین بر سلامت روان» هم آن میراث را به امری کارکردی تقلیل می‌دهد و هم جان‌مایه‌های بنیادین دین را مورد غفلت قرار می‌دهد. از این رو، در بخش دوم مقاله کوشش شده تا وجه مغفول‌ دیدگاه یونگ دربارۀ «فهم نمادین زبان دین» برجسته و نشان داده شود که چگونه این بخش از دستاوردهای یونگ می‌تواند میراثی برای فلسفه دین قلمداد شود. در بخش پایانی مقاله تلاش شده تا شرایط بهره‌گیری از این میراث جهت تحقق اهدافی که فیلسوف دین در پی آن‌هاست تحلیل و بیان شود. در پایان، نقدِ تعاملِ غیرروش‌مند میان دین‌پژوهی با علوم دیگر برخی از امکانات و محدودیت‌های فیلسوف دین را در چنین تعاملی روشن می‌کند.

جدایی یونگ، شاگرد و پسر خوانده علمی فروید، از استادش، از حوادث تأمل‏برانگیز در تاریخ علم است. گستردگی مطالعات هریک از این دو دانشمند سبب شده است که معرفت‏شناسان یا متألهان در این زمینه تأمل کنند. از این روی تبیینهای مختلفی از این حادثه ارائه شده است. در این نوشتار، سه تبیین عمده مورد بررسی قرار گرفته است: الف) دیدگاه فرویدی: فروید از منظر عقده ادیپ به مسئله می‏نگرد و یونگ را پسری می‏داند که قصد پدرکشی علمی دارد؛ ب) دیدگاه یونگی: حصر توجه فروید به نظریات خویش در روانکاوی، عدم تحمل آرای دیگران، تعمیمهای ناروا و در یک کلام حصرگرایی روش‏شناختی فروید سبب اصلی قطع این ارتباط است؛ ج) دیدگاه ژراردی: فروید و یونگ الگو و عاملی هستند که در یک آرزوی تقلیدی بر سر روانکاوی، به عنوان موضوع آرزو به دام افتادند. عامل در این نظریه می‏کوشد الگو را از صحنه رقابت حذف کند. هریک از این سه تبیین از دیدگاه خاصی به این مسئله چند تباری می‏پردازد. پس، صرف‏نظر از انتقادات احتمالی وارد بر هر نظریه، در مقام جست‏وجوی چرایی این جدایی، پذیرش هریک از این تبیینها به معنای رد سایر آرا نیست.