جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر کلام‌ الهی از زمان نزول تا عصر حاضر از بزرگترین دغدغه‌ها و مسائل پیشوایان و فرهیختگان دین مبین اسلام بوده، تا بتوانند در پرتوی آن به معارف اعتقادی و عملی و دستورات هدایت بخش و انسان‌ساز و همچنین به پاسخی برای مشکلات فرا ‌‌روی جامعه بشری در عصرهای مختلف، دست یابند. و با توجه به اهمیت فراوان تفسیر قرآن و ضرورت استفاده از بهترین منبع برای آن، تفسیر روایی از موثق‌ترین و والاترین جایگاه در میان گونه‌های تفسیری برخوردار است. زیرا شالوده آن برگرفته از روایات تفسیری برجای مانده از معصومین (علیهم السلام) که مخاطبان حقیقی قرآن هستند و هیچ جنبه‌ای از قرآن بر آنان پوشیده نیست می‌باشد. اما متاسفانه از یک طرف صاحبان تفاسیر روایی فقط به جمع‌آوری و ذکر روایات تفسیری و بعضاً دسته‌بندی احادیث گردآوری شده بسنده کرده‌اند و از طرف دیگر این روایات همچون بسیاری از منابع منقول دیگر از آسیب‌های متعدد در سند و متن به واسطه گذر زمان و سود‌جوئی سودجویان مصون نمانده‌اند. لذا در این پژوهش برآنیم که با گردآوری هر چه کاملتر احادیث تفسیری فریقین ذیل آیات 100 تا 105 سوره بقره و نقد و بررسی سندی و متنی آنها با کمک دانش‌های حدیثی، تفسیری صحیح و روان با محوریت روایات تفسیری ذیل آیات مربوطه ارائه دهیم.به طور کلی 48 روایت در تفسیر این آیات از منابع مورد نظر گرد آمده است که از این تعداد، 17 روایت از منابع شیعی و 31 روایت از منابع اهل سنت است.در یک نگاه آماری به این روایات، می‌توان از نظر گونه ‌شناسی و سند شناسی، تعداد آنها را به شرح زیر برشمرد: 6 روایت در ترسیم فضای نزول، 10 روایت در ایضاح لفظی، 14 روایت در ایضاح مفهومی، 5 روایت در بیان مصداق، 1 روایت در بیان لایه‌های معنایی، 1 روایت در استناد به قرآن، و نیز 11 روایت ترکیبی از دو یا چند گونه تفسیری هستند.اگر بخواهیم تعداد این گونه‌های روایی را با تفکیک روایات شیعه و اهل سنت و نسبت بین آنها را به دست آوریم، در روایات شیعه این آمار به این شرح است: 1 روایت در ترسیم فضای نزول، 7 روایت در ایضاح مفهومی، 2 روایت در بیان مصداق، 1 روایت در بیان لایه‌های معنایی، 1 روایت در استناد به قرآن و نیز 5 روایت ترکیبی از دو یا چند گونه تفسیری هستند.و نیز این آمار در روایات اهل سنت به شرح زیر است: 5 روایت در ترسیم فضای نزول، 10 روایت در ایضاح لفظی، 7 روایت در ایضاح مفهومی، 3 روایت در بیان مصداق و نیز 6 روایت ترکیبی از دو یا چند گونه تفسیری هستند.با توجه به آمار بدست آمده می‌توان گفت روایات اهل سنت در تفسیر آیات انتخابی، تقریبا دو سوم مجموع روایاتی است که در تفسیر این آیات به کار رفته است و حدود یک سوم روایات تفسیری باقی مانده ذیل این آیات به شیعه تعلق دارند.اما در مورد نسبت تعداد گونه‌های محتوایی در روایات هر دو فرقه می‌توان گفت: تقریباً نسبت یک دوم بین هر یک از این گونه‌ها برقرار است و روایات اهل سنت در هر یک از گونه‌ها دو برابر روایات شیعه است. در این نسبت، «ایضاح مفهومی» بیشترین آمار را در میان گونه‌های محتوایی روایات به خود اختصاص داده است.و تعداد این روایات بر اساس ارزیابی سندی چهارگانه: 2 روایت صحیح، 1 روایت موثق و 45 روایت ضعیف هستند.گفتنی است روایتی که از لحاظ سندی حسن شمرده شود ذیل این آیات وجود ندارد.

وجود پیوندى ریشه‏دار و ناگسستنى، میان قرآن و همتایان معصوم و بى‏مانندش، که از حدیث زرّین «ثقلین» و ده‏ها روایت دیگر برمى‏آید، بایسته بودن مطالع? ژرف و تحلیل‏گون? سخنان تفسیرى آن بزرگواران را براى تفسیر پژوهان، به منظور انجام دادن تفسیر مطمئن و استوار از قرآن کریم، آشکار ساخته است. تفاسیر روایی شیعه و اهل سنت به عنوان میراثی که در بردارند? سخنان تفسیری نبوی و ولوی هستند در گذر زمان و حوادث، دستخوش ناراستى‏هایى در دو حوز? «سند» و «متن» گردیده‌اند. دلائلی همچون آمیخته شدن به روایات ضعیف، وجود اسرائیلیات، عدم جامعیت روایات ذیل تمامی آیات و... بایسته بودن پالایش روایات این تفاسیر را روشن و آشکار می‌سازد. لذا تفسیر روایی جامع برگرفته شده از اینگونه روایات از تفاسیر روایی شیعه و اهل سنت به انضمام بررسی‌های سندی و دلالی پیش نیازى بایسته براى بهره‏مندى از این روایات در تفسیر به شمار مى‏آید. در پژوهش حاضر ـ به عنوان بخشی از طرح کلان پروژ? تفسیر روایی قرآن کریم ـ تفسیر سور? مبارک? فاتحه الکتاب و سور? بقره (آیات یک الی 26) مطمح نظر و اهتمام قرار گرفته و در آن سعی شده است با استناد به روایات تفسیری و بهره‌گیری از دیگر مبادی تفسیری نظیر تبیین لغوی، مراجعه به نظرات و آرای مفسّران، تحلیل عقلی و همچنین بهره‌گیری از آیات قرآنی هم موضوع و مرتبط در مواردی که روایت تفسیری وجود ندارد، متنی روان و مستند در تفسیر آیات به نگارش درآید. بدین طریق تفسیری روایی که از اسرائیلیات و جعلیات عاری بوده و صرفا براساس روایات صحیح یا ضعیفی که مویدات قرآنی و روایی در صحت مضمون آنها وجود دارد نگاشته شود. به طور کلی 132 روایت در تفسیر سور? فاتحه الکتاب و آیات یک الی 26 سور? بقره از دامن? منابع مورد استفاده گرد ‌آمده است. در یک نگاه آماری به روایات این سوره، به طور کلی می‌توان از نظر گونه‌شناسی، فراوانی روایات را به شرح زیر برشمرد: یک روایت در ترسیم فضای نزول؛ چهار روایت در ایضاح لفظی؛ 54 روایت در ایضاح مفهومی؛ 18 روایت در بیان مصداق؛ 17 روایت در بیان لایه‌های معنایی؛ یک روایت در استناد به قرآن؛ یک روایت در بیان اختلاف قرائت؛ 8 روایت تعلیم تفسیر و سه روایت بیان حکمت و علت حکم. در این شمارش، 26 روایت بیانگر فضایل سوره و 17 روایت ترکیبی از دو یا چند گون? تفسیری هستند، 11 روایت نیز در شمار روایات تفسیری محسوب نمی‌شوند. در این بین، «ایضاح مفهومی» بیشترین آمار را در میان گونه‌های محتوایی روایات به خود اختصاص داده است. در مجموع روایات تفسیری این آیات نیز 9 روایت قابل نقد هستند. در برآورد فراوانی روایات بر اساس ارزیابی سندی، 24 روایت صحیح؛ 4 روایت موثق؛ 3 روایت حسن و 101 روایت ضعیف هستند. آنچه از رهگذر این پژوهش قابل توجه است، ضعف سندی تعداد قابل توجهی از روایات، نقدهای جدی وارد به برخی از آنها و فقدان روایات تفسیری ذیل برخی آیات است. همین موارد نشانگر آن است که برای ارائ? تفسیری جامع از قرآن کریم، روایات به تنهایی کافی نیست و علاوه بر آنها منابع و مبادی دیگری نیز برای ارائ? تفسیری سلیس و روان از این کتاب آسمانی لازم است.

خداوند حکیم از نزول قرآن و تک‌تک آیات آن اهداف خاصی را مدنظر داشته است تا بشر را به سوی سعادت اخروی سوق دهد و در این میان قصص قرآنی نیز مستثنا نبوده است واهداف خاصی مانند عبرت‌آموزی و ... در فحوای قصص قرآن نهفته است. داستان زندگی حضرت موسی ازجمله داستان‌هایی است که دارای ابعاد و زوایای مختلفی است و به همین علت قرآنتوجه زیادی به آن داشته است. کثرت آیات ناظر به داستان زندگی حضرت موسی و بنی‌اسرائیل در قرآن روایات تفسیری فراوانی در منابع تفسیر روایی خاصه و عامه به دنبال داشته است.حجم زیاد آیات و روایات تفسیری و همچنین جایگاه حضرت موسی در بین اهل‌کتاب که احتمال ورود اسرائیلیات به حیطه روایات به‌خصوص در منابع اهل سنت گردیده است، ما را بر آن داشت تا روایات تفسیری ناظر به داستان‌های حضرت موسی در قرآن را از زمان ولادت تا زمان دستور خداوند برای حرکت به سمت فرعون، با تأکید بر تفاسیر روایی البرهان و الدرالمنثور که از معتبرترین تفاسیر روایی نزد مذاهب خود می-باشند، از زوایای متعدد بررسی و بازشناسی کنیم. زیرا پرداختن به تمام ابعاد و مراحل زندگی آن حضرت در این نوشتار نمی‌گنجد. بررسی تطبیقی روایات تفسیری شیعه و اهل‌سنت در مورد داستان حضرت موسی در قرآن کریم، موضوعی است که در پایان‌نامه حاضر در سه بخش؛ بررسی اختلافات و اشتراکات روایات تفسیری، بررسی سندی روایات تفسیری و گونه شناسی روایات تفسیری، به آن‌ پرداختیم و در نهایت نتایج زیر به دست آمد:1ـ روایات شیعه به بحث شبکه معنایی سور قرآنی توجه داشته و به همین علت روایات تفسیری ذیل آیات سوره قصص بیشتر درصدد شرح داستان و بازگو کردن زوایای مختلف آن هستند.2ـ روایات اهل سنت، آیات را جزء به جزء مورد بررسی و تفسیر قرار داده‌اند که می‌تواند نشانه آن باشد که تعابیر بکار رفته در ذیل جزءهای منتخب از آیات، کلام مفسران صحابه و تابعین است نه کلام معصوم و یا پیامبر6.3ـ از مجموع 50 روایت وارد شده در تفاسیر البرهان و الدرالمنثور راجع به داستان حضرت موسی در قرآن، 11 روایت صحیح، یک روایت موثق، 17 روایت ضعیف و 21 روایت مرسل می‌باشد.4ـ از مجموع 22 روایت نقل شده در این زمینه، شش روایت صحیح، 14 روایت ضعیف و دو روایت مرسل است.5ـ روایات تفسیر البرهان در مجموع شامل نُه گونه از گونه‌های کاربرد احادیث در تفسیر آیات می‌شوند؛ که بیشترین حجم روایات تفسیری البرهان مربوط به بیان تأویل آیات داستان حضرت موسی می‌باشد. و روایات تفسیری الدرالمنثور در مجموع شامل هفت گونه از گونه‌های کاربرد احادیث در تفسیر آیات می‌شوند؛ که بیشترین حجم روایات تفسیری الدرالمنثور مربوط به تبیین اجمال آیات داستان حضرت موسی می‌باشد.

در ذیل "بررسی سندی و گونه شناسی روایات تفسیری سوره عنکبوت و آموزه های تربیتی آن ها" که موضوع بحث تحقیق حاضر است، سعی برآن شده که روایات ذکر شده در دو تفسیر البرهان و نورالثقلین مورد بررسی قرار گیرد. تعداد این روایات در مجموع ۱۸۲ مورد بود، که از این تعداد ۹۳ حدیث در تفسیر نورالثقلین و ۸۹ روایت در تفسیر البرهان آمده است، بدیهی است که در این تحقیق از آوردن احادیث تکراری خودداری شده است. در مجموع، تعداد ۱۴۷ روایت مورد بررسی و تحقیق قرار گرفت. می توان گفت، روایات تفسیری ذیل این سوره اکثرا به علت عدم ذکر روات حدیث،و یا مجهول الحال بودن برخی راویان سلسله سند نزد رجال شناسان، ضعیف می‌باشند. اما ذکر این نکته مهم به نظر می‌رسد که نباید از محتوای روایات غافل و صرفا به دلیل ضعف سند، روایت را کنار گذاشت؛ چراکه اکثر این احادیث ضعیف، دارای محتوایی سازگار با آیات قرآن و یا روایات صحیح السند دیگری هستند.در قسمت گونه‌شناسی روایات سوره عنکبوت، ذیل تحقیق حاضر، هفده گونه کلی شناسایی و بررسی شد که می‌توان تمام احادیث ذیل این سوره را در آنها دسته بندی کرد. از جمله اخبار از آیندگان و علائم ظهور، اخبار معاد، استناد به قرآن، ایضاح مفهومی، بیان اختلاف قرائت، بیان حکمت و علت حکم و... . البته برخی احادیث، مشخصات چند گونه را به طور همزمان داشتند، که به این مطلب نیز توجه شده است، و در ذیل بحث گونه‌شناسی آن حدیث تمام آن گونه‌ها قید شده است.این سوره، طبق سنت کلی قرآن که تربیت و بیان نکات تربیتی است؛ دارای نکات و آموزه‌های تربیتی فراوانی است، که در فصل آخر تحقیق به این مهم پرداخته شد. که به صورت آیه به آیه مورد تحقیق و بررسی قرار گرفت. مهم ترین روش‌های تربیتی این سوره به ترتیب، روش ابتلا و آزمایش، روش قصه و داستان، روش عبرت آموزی استفاده از تمثیل و روش جدل است.

اطیب البیان فی تفسیرالقرآن تفسیری شیعی وبه زبان فارسی است نوشته آیت الله سیدعبدالحسین طیب متوفی تیرماه سال1370( هشتم محرم 141ه ق).هرچندازنظرمؤلف،برخی اخبارتفسیری مفید یقین نیست ونیز حجیت اخبار آحاددرغیراحکام از نظروی معلوم نیست؛بااین حال درجای جای این تفسیرروایات وارده ازائمه معصومین علیهم السلام به گونه ای گسترده به چشم می خوردو مفسر ذیل بعضی آیات،شأن نزول و قصه های مربو ط به آن راذکر میکندواز بیان روایات نامعتبر پرهیز می نماید .وی در تفسیر آیات ظاهرالدلاله که شامل نصوص و ظواهر می باشند،به همان ظاهراکتفا میکندودربیان آیات غیرظاهر الدلاله وبرای دستیابی به بواطن آيات قران از بیانات خاندان نبوت و عصمت و طهارت بهره می برد وچنانچه درابتدای کتاب تفسیری خود ذکر می کند ،روایات وارده ازمعصومین رابه عنوان منبعی معتبر برای تفسیرخودقرارداده واز روایاتی که موافق باظاهرآیه هستند دربیان معنای واژگان یابیان مرادآیه ونیزدرتفسیروبخصوص طرح مباحث کلامی استنادمیکند.روایات تفسیری ظاهرأمتعارض باآیه ازنظرایشان شامل مصادیقی ازمفهوم آیه،حمل بر معنای باطنی (تأویل)، تقیید، تخصیص وتبیین آیه میباشند،بااین همه معتقدست که دربیشتر مواردروایات تفسیری ناظر به مصادیقی از مفهوم آیه می باشد و به روایات تفسیری به عنوان رافع ابهام ومبین متشابهات استناد می نماید و در مجموع آنچه از بررسی کتاب اطیب البیان به دست می آید اینست که مرحوم طیب را نمی توان در زمرة مفسرین روایی محض محسوب نمود. برخورد مفسرباروایات ورویکردهای خاص وی نسبت به روایات تفسیری وروایات کلامی موضوع موردبحث وبررسی دراین مقاله می باشد.

چکیدهدر تحقیق حاضر، سعی برآن شده است که روایات ذکر شده در دو تفسیر البرهان و نورالثقلین، ذیل سوره مبارکه حج مورد بررسی قرار گیرد. تعداد این روایات در مجموع 453 مورد بود، که از این تعداد 245 حدیث در نورالثقلین و 208 روایت در البرهان فی تفسیر القرآن آمده است. که از این تعداد بعد از حذف احادیث تکراری در مجموع، تعداد 244 روایت مورد بررسی و تحقیق قرار گرفت. می توان گفت، بیشتر روایات تفسیری ذیل این سوره، دارای سلسله سند معتبر و گاه به علت عدم ذکر روات حدیث،و یا مجهول الحال بودن برخی راویان سلسله سند نزد رجال شناسان، ضعیف می‌باشند. اما ذکر این نکته مهم به نظر می‌رسد که نباید از محتوای روایات غافل شد و تنها به دلیل ضعف سند، روایت را کنار گذاشت؛ چراکه تعداد زیادی از این احادیث ضعیف از نظر سند ولی دارای محتوایی آموزنده هستند.در قسمت گونه‌شناسی، ذیل تحقیق حاضر، نوزده گونه کلی شناسایی و بررسی شد که می‌توان تمام احادیث ذیل سوره حج را در آنها دسته بندی کرد. از جمله ایضاح لفظی، احادیث فقهی، اخبار از آیندگان و علائم ظهور، اخبار معاد، استناد به قرآن، ایضاح مفهومی، بیان اختلاف قرائت، بیان حکمت و علت حکم و... . البته برخی احادیث، مشخصات چند گونه را به طور همزمان داشتند، که به این مطلب نیز توجه شده است، و در ذیل بحث گونه‌شناسی آن حدیث تا حد امکان، تمام آن گونه‌ها قید شده است.در فصل آخر تحقیق به مبحث آموزه های تربیتی ذیل آیات این سوره پرداخته شده است؛ در این سوره، نکات و آموزه‌های تربیتی فراوانی بیان گردیده است، که این امر مهم به صورت آیه به آیه مورد تحقیق و بررسی قرار گرفت. برخی از آموزه های تربیتی این سوره از این قرار اند: اهمیت مناسک حج و ابعاد آن، جهاد در راه دین خدا، وظایف پیامبر و مومنان در برابر کافران و ... .

تفسیر به‌جا مانده از امام‌سجاد?علیه السلام? که به‌صورت روایت به ما رسیده است، علاوه‌بر گونه‌های تفسیری مانند روش قرآن‌به‌قرآن، روش عقلی، تفسیر واژگانی و... مباحثی چون بیان اختلاف قرائت، ترسیم فضای نزول، تأویل و جری‌وتطبیق را نیز دربردارد.اصحاب مفسّر امام‌سجاد?علیه السلام?، از روش‌های قرآن‌به‌قرآن، تفسیر واژگانی، تبیین مصداقی، ترسیم فضای نزول، قرائت و روش روایی استفاده کرده‌اند اما تفسیر بطنی و جری‌و تطبیق در آثارشان دیده نمی‌شود؛ زیرا با توجّه به روایاتی که گویای این است که پیامبر?صلی الله علیه و آله? و امامان‌معصوم?علیهم السلام? منحصراً آگاه به همه‌ی معانی و معارف قرآن‌اند مانند «إنّه لَم یَجمَع القُرآن کُلّه إلا الائمه وَ إنّهم یَعلَمون عِلمَه کُلّه » و آیه‌ی7 آل عمران به ضمیمه‌ی روایاتی که راسخان‌درعلم را به‌خصوص امامان‌معصوم?علیهم السلام? تفسیر کرده‌اند ، علم تأویل و لایه‌برداری از بطون قرآن در انحصار معصومین?علیهم السلام? است و غیرمعصوم نمی‌تواند به آن دست یابد. بنابراین می‌توان گفت مفسّران بعد از امام‌سجاد?علیه السلام? در گونه-های تفسیری که دست‌یابی به آن عمومیّت دارد و در انحصار معصومین نیست، از ایشان تأثیر گرفته‌اند.جریانات عصری امام‌سجاد?علیه السلا م? ، شامل دو بخش می‌شود؛ یکی تفکرات انحرافی زمان امام?علیه السلام? مانند جبرگرایی، یأس و ناامیدی، تشبیه و تجسیم خداوند، ارجاء، غلوّ و تحریف مفهوم امامت است که گاهی، صاحبان این تفکرات انحرافی، به شکل گروه و فرقه درآمده و در کتاب‌های فرقه‌شناسی از آن‌ها یاد شده است. و دیگری، مسایلی که حکومت وقت به‌منظور اهداف خاصّی، آن‌ها را به‌وجود آورده بود؛ مانند برانگیختن بحث خلافت شیخین و ایجاد انحراف در احکام شریعت.امام‌سجاد?علیه السلام? در قالب‌های مختلف، به اصلاح این شبهه‌ها و انحرافات پرداخت. هم‌چنین با بهره‌گیری از دو گونه‌ی استناد به آیات برای بیان حکم فقهی و بیان فلسفه‌ی حکم، پاسخی قرآنی ارایه کرد به کسانی‌که قصد انحراف در احکام شریعت را داشتند.اما با بررسی روایات امام?علیه السلام? مشاهده می‌کنیم که ایشان بیش‌ترین اهتمام را در بحث اثبات مقام امامت برای خود و پدران بزرگوارش داشته است که بیش‌تر در قالب روایات تفسیری ایشان دیده می‌شود و شاید بتوان گفت دلیل این اهتمام این است که ایشان ریشه‌ی تمام انحرافات زمان خویش را دوری از امامت امامان معصوم?علیهم السلام? می‌دانست. ایشان با پرداختن به ریشه‌ی انحرافات، بهترین راه اصلاح جامعه را در پیش گرفت و با تفسیر بطنی آیات و جری‌وتطبیق که غالب روایات تفسیری ایشان را دربرمی‌گیرد، با انحرافات مبارزه کرد.

در ذیل "بررسی سندی و گونه شناسی روایات تفسیری سوره اسراء و آموزه‌های تربیتی آن‌ها" که موضوع بحث تحقیق حاضر است، سعی بر آن شده که روایات ذکرشده در دو تفسیر البرهان و نورالثقلین موردبررسی قرار گیرد.می‌توان گفت، روایات تفسیری ذیل این سوره اکثراً به علت عدم ذکر روات حدیث، و یا مجهول‌الحال بودن برخی راویان سلسله سند نزد رجال شناسان، ضعیف میباشند. اما ذکر این نکته مهم به نظر میرسد که نباید از محتوای روایات غافل و صرفاً به دلیل ضعف سند، روایت را کنار گذاشت؛ چراکه اکثر این احادیث ضعیف، دارای محتوایی سازگار با آیات قرآن و یا روایات صحیح السند دیگری هستند.در قسمت گونهشناسی روایات سوره اسراء، ذیل تحقیق حاضر، هفده گونه کلی شناسایی و بررسی شد که میتوان تمام احادیث ذیل این سوره را در آن‌ها دسته‌بندی کرد. از جمله اخبار از آیندگان و علائم ظهور، اخبار معاد، استناد به قرآن، ایضاح مفهومی، بیان اختلاف قرائت، بیان حکمت و علت حکم و... . البته برخی احادیث، مشخصات چند گونه را به‌طور هم‌زمان داشتند، که به این مطلب نیز توجه شده است، و در ذیل بحث گونه شناسی آن حدیث تمام آن گونهها قید شده است.این سوره، طبق سنت کلی قرآن که تربیت و بیان نکات تربیتی است؛ دارای نکات و آموزههای تربیتی فراوانی است، که در فصل آخر تحقیق به این مهم پرداخته شد. که به‌صورت آیه به آیه مورد تحقیق و بررسی قرار گرفت.واژگان کلیدی: بررسی سندی، گونهشناسی، روایات تفسیری، سوره اسراء، آموزههای تربیتی

پایان نامه حاضر با هدف جمع آوری روایات تفسیری ضحاک و بررسی مبانی تفسیری او در یک مقدمه و سه فصل تنظیم و تدوین گردیده است، در فصل اول زندگی نامه او اعم از حیات شخصی، علمی، سیاسی و عصر او مورد بررسی قرار میصگیرد. در فصل دوم، روش تفسیری ضحاک بررسی میگردد که شامل دیدگا های علوم قرآنی و منابع او در تفسیر میباشد. فصل سوم، که فصل پایانی است اختصاص به روایات ضحاک دارد./

تفسیر قرآن کریم در قرن چهاردهم هجری وارد مرحله نوینی گردید. سید جمال الدین اسدآبادی، فریاد بازگشت به قرآن را در این قرن، برای اعاده عزت مسلمانان بلند ساخت و دو شاگرد وی: شیخ محمد عبده و سید محمد رشید رضا با پدید آوردن تفسیر المنار، تحولی شگرف در تاریخ تفسیر به وجود آوردند. عبده بر حاکمیت عقل در دین و زندگی اصرار می‌ورزید. عموم تفاسیری که پس از المنار نگاشته شده‎اند، به نحوی متأثر از این تفسیرند و بسیاری از این تفاسیر بیش از آن که توجه خود را به سند روایات معطوف سازند، به نقد محتوایی روایات توجه کرده‎اند. بر این اساس، تفاسیر قرن چهاردهم و پانزدهم هجری را به دو دسته: عقل گرا و نص گرا تقسیم کرده‎ایم. از میان تفاسیر موجود،هفت تفسیر: المنار، المیزان، التحریر و التنویر، من وحی القرآن، التفسیر الحدیث، الفرقان و تفسیر اثنی عشری انتخاب گردید که از میان آنها تفسیر اثنی عشری به عنوان تفسیری نص گرا و بقیه عقلگرا شناخته شده‎اند.در میان تفاسیر عقل گرا، المنار، المیزان، من وحی القرآن و الفرقان، قائل به عدم حجیت روایات تفسیری اند؛ در حالی که التحریر و التنویر و التفسیر الحدیث به حجیت روایت در تفسیر قرآن قائلند. تفسیر اثنی عشری نیز روایت را در تفسیر حجت می داند. تفاسیر عقل گرا با عرضه روایات بر قرآن، احادیث یقین آور، عقل و تاریخ صحیح به نقد محتوایی روایات پرداخته اند. از جمله نشانه های عقل گرایی این تفاسیر، رد اسرائیلیات، عدم نقل بسیاری از روایات ضعیف، توجه به فقه الحدیث، بی اعتمادی به روایات اسباب نزول و عدم جمود بر ظواهر روایات است