جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علی بن الحسین الموسوی مشهور به «سید مرتضی» از عالمان بزرگ تاریخ تشیع در قرون چهارم و پنجم است که در پایه گذاری عقل گرایی در فهم دین و تفسیر قرآن نقش ممتازی دارد. قرآن موضوع تعقل و تفکر را مورد تاکید قرار داده است٬ و در سنت معصومان: نیز اهمیت جایگاه عقل در فرایند فهم و معرفت دینی ٬ نمایان است. شایان توجه است که مفسران فریقین همواره از نیروی عقل به هنگام تفسیر آیات مرتبط باعقل کمک گرفته‌٬ و مجموعه عظیمی از تفسیر عقلی قرآن را به وجود آورده اند. در این میان، سیدمرتضی علم‌الهدی با رویکرد عقلی-کلامی به تحلیل و بررسی آیات قرآن پرداخته٬ و با عنایت به موقعیت شهر بغداد(وجود جریان های فکری و نحله های مذهبی)به دفاع از مبانی کلامی شیعه پرداخته است. و رویکرد عقل گرایانه سیدمرتضی٬ ریشه در منزلت عقل در مبانی کلامی شیعه دارد. وی عقل را مجموعه ای از علوم ضروری می داند که رهاورد آن، اصول کلی هستی شناختی، معرفت شناختی،ارزش شناختی و استلزامات بی واسطه آنها می باشد. وی به دنبال ارائه ساختاری عقلانی از مکتب امامیه است؛ بدین جهت آموزه های تفسیری را بر اساس داده های عقلی٬ و فارغ از ابزارهای ظنی استوار می سازد. او عقل را هم به عنوان منبع و هم به مثابه ابزار در فهم و تفسیر می داند. موضوع این رساله، بررسی شاخص های عقلگرایی در آراء تفسیری سیدمرتضی است. که به هدف بازشناسی مبانی نظری سیدمرتضی در تفسیر کلامی صورت گرفته است. در این رساله پس از بررسی زمینه های عقل گرایی در عصر سید مرتضی٬ با ذکر نمونه هایی به شرح شاخص های عقل گرایی وی در تفسیر می پردازیم. شیوه پژوهش با روش استنادی- تحلیلی، و توصیفی- مقایسه‌ای انجام می‌پذیرد. و با پردازش داده ها٬ و بهره گیری از منابع کتابخانه ای، شاخص های عقل گرایی سیدمرتضی بدست می آید. مهم ترین شاخص های عقل گرایی تفسیری سید مرتضی را می توان در ارزیابی و تحلیل مطالب٬ .بیان احتمالات گوناگون معنایی از آیات٬ رفع تعارض ظاهری میان آیات با نیروی عقل٬ تبیین مفاهیم ادبی با تحلیل عقلی٬ نقد و بررسی آراء مفسران جستجو کرد. همچنین تحلیل عقلی موضوع سخن٬ نفی باور منتسب به شیعه٬ اصلاح معانی ناصواب٬ ترجیح معنای حقیقی بر مجاز٬استعاری دانستن آیات با استناد به قرینه بداهت عقلی٬استعاری دانستن آیات با استناد به حکم عقلی نزاهت خداوند از اوصاف مادی٬تحلیل و بررسی در مباحث لغوی قرآن٬ نقد روایات تفسیری٬ حمل لفظ بر خلاف ظاهر٬ از دیگر جلوه های عقل گرایی در آراء تفسیری سیدمرتضی است.

معيار معرفت اضطرارى از منظر سيّد مرتضى، بى‏ نيازى از نظر و استدلال است كه بر اساس آن، قلمرو معارف اضطرارى (غير اختيارى)، صرفا علوم حاصل از مشاهدات (محسوسات) و ابتدائيات (بديهيات) است كه بدون فكر و نظر در انسان‏ ها حاصل می شوند. ساير علوم و معارف بشر، اعم از دينى و غيردينى كه به نوعى محتاج فكر و نظرند، از منظر سيّد مرتضى، اكتسابى و اختياری اند. از نظرگاه علم الهدى، از آن‏جا كه معرفت اللّه و معرفت به امور دينى و اعتقادى، نه از محسوسات است و نه از اوّليات و بديهيات، معلوم می شود، معرفت به آنها اكتسابى و اختيارى است كه با نظر و استدلال، حاصل می شوند. با اين بيان، او با انگاره اكثر انديشمندان اماميه، چه محدّثان و چه متكلّمان، در دو مدرسه كوفه و قم كه معارف را اضطرارى و معرفت اللّه را فطرى می دانستند، مخالفت كرد و به سان استادش شيخ مفيد، بر اكتسابى و عقلى بودن همه معارف و اعتقادات دينى تأكيد ورزيد. با اين حال، سيّد مرتضى برخلاف استادش شيخ مفيد، عقل را در دانش و نتايجش خودبنياد و غيرمحتاج به سمع می دانست.

رساله موجز و جامعي در كلام است كه از حسن و قبح، توحيد، عدل، نبوت، امامت، آجال، ارزاق، اسعار بحث شده است. كتاب معرفي است از «سيد مرتضي» كه به درخواست استاد خويش آن را در بيان اصول عقايد و مسائل فقهي از طهارت تا زكات به رشته تحرير در آورده است، «شيخ الطائفة» اين كتاب را شرح نموده و نام آن را التمهيد نهاده، از آنجا كه تنها بخش اصول عقايد را شامل مي شود. از اين رو التمهيد الاصول نام گرفته، جز او، قاضي عبد العزيز ابن براج (م 481ه)، شاگرد شيخ طوسي نيز اين اثر را شرح نموده است. اين كتاب به سال 1387 ه در نجف اشرف به چاپ رسيده است. (سيد محمود مرعشي) مختصر فتوائي است در واجبات احكام فقهي كه دانستن آنها بر مكلف لازم است، اين مختصر مشتمل بر كتاب طهارة و صلاة و اعتكاف و زكاة و حج مي باشد، درباره نام كتاب بايد تحقيق شود. (سيد احمد اشكوري) از سيد مرتضي علم الهدي. مسائل اصولي و فقهي است: بدين گونه: باب در توحيد. در عدل. در نبوة. در امامت. در آخرت. سپس فصولي در طهارت. نماز. زكات. جنائز. روزه. حج. (احمد منزوي) امالي است از سيد مرتضي، كه با مسئله مسح بر خفين در وضو مورخ شعبان 415 آغاز مي گردد و بيست و هفت مسئله است كه با عنوان جواب به آنها پاسخ گفته و برخي از آنها مورخ است. (احمد منزوي) شامل اصول عقايد (توحيد، عدل، نبوت، امامت، معاد) و احكام شرعي (طهارت، صلات، صوم، حج و زكات) است. اين رساله در اصول، استدلالي و در فروع، فتوايي مي باشد. مؤلف در پايان، تفصيل بيشتر را به دو كتاب «ذخيره» و «مصباح» خويش كه اولي در اصول و دومي در فروع دين مي باشد ارجاع داده است. (براتعلي غلامي مقدم) با عنوانهاي باب و فصل در اعتقادات و كتاب و فصل در عبادات و احكام. (دانش پژوه) شامل اصول عقايد (توحيد، عدل، نبوت، امامت، معاد) و احكام شرعي (طهارت، صلات، صوم، حج و زكات) است. اين رساله در اصول، استدلالي و در فروع، فتوايي مي باشد. مؤلف در پايان، تفصيل بيشتر را به دو كتاب «ذخيره» و «مصباح» خويش كه اولي در اصول و دومي در فروع دين مي باشد ارجاع داده است. (براتعلي غلامي مقدم) كتابي است در مبحث اعتقادات و اصول دين (شامل 5باب: توحيد، عدل، نوبت، امامت و آجال و ارزاق) و فروع دين (طهارت، صلوة، اعتكاف، حج و زكات) كه مؤلف آن را درخواست استادش نگاشته است. وي در پايان، توضيح بيشتر را به كتابهاي ديگرش «الذخيره»، «المخلص» و «المصباح» ارجاع داده است. اين رساله توسط خود مؤلف و به درخواست شاگردش ابوالفتح محمد بن علي بن عثمان كراجكي (-449ق) شرح شده است. (نسخه 653رضوي، 1692مجلس). شيخ الطائفه محمد بن حسن طوسي نيز قسمت اصول دين آن را با عنوان «تمهيد الاصول» شرح كرده است. (نسخه54رضوي) و همچنين عبدالعزيز بن براج (-481ق) نيز قسمت فروع آن را شرح و توضيح داده است. (نسخه 327مرعشي) در معالم ابن شهر آشوب (چاپ اقبال ص 105) آمده كه «ابوالفتح كراجكي» مذكور قسمت اصول آن شرح كرده است و الله اعلم. آغاز كتاب: بسمله، الحمدلله كما هو اهله و مستحقه و صلي الله علي سيد الانبياء ... اما بعد احببت الي ما سألنيه الاستاد ادام الله تاييده من املاء مختصر يحيط بما يجب اعتقاده في جميع اصول الدين ثم ما يجب عمله من الشرعيات التي لا ينكاد المكلف من وجوبها عليه لعموم البلوي بها ... انجام كتاب: و من اراد التفريع و استيفاء الشرع و ابوابه فعليه بكتابنا المعروف بالمصباح و من اراد الاقتصاد فما اوردناه هنا كاف شاف. والله تعالي هو الموفق للصواب [الهيات مشهد 3/1339؛ التراث العربي في مكتبة المرعشي و 32/774و2/213؛ الذريعة 5/144؛ آية الله فاضل خوانساري 1/158؛ فهرست آستان قدس 1/367/21-368؛ مدرسه فيضيه 2/157؛ مجلس شورا 10/808؛ كشف الحجب 158؛ فيلم دانشگاه 1/575 و 3/259؛ دانشگاه تهران 5/1843 و 15/4174 و 16/319 و 16/404؛ ف 1834؛ الذريعة 13/178؛ ادب المرتضي ص 117؛ موسسه آية الله بروجردي 1/16؛ ملك 5712/19 گ 61پ-70پ به نسخ محشي؛ اهدائي به آستان قدس ص 277 و 338؛ سه كتابخانه اصفهان ص 193؛ كتابخانه شخصي رضا استادي ص69؛ مجلس شورا 16/10 و 16/11؛ مرعشي 5/310؛ فهرست آستان قدس 20/19 و 1/29/21؛ اهدائي به آستان قدس ص 293] شرح و حواشي: التمهيد في الاصول = تمهيد الاصول = شرح جمل العلم شيخ طوسي، محمد بن حسن (385-460) شرح جمل العلم و العمل = شرح جمل الاعتقاد علم الهدي، علي بن حسين (355-436) شرح جمل العلم و العمل ابن براج، عبدالعزيز بن نحرير (400-481)

رساله مختصري است در خصوص تأويل و يان أيه شريفه ( لا تدركه الابصار و هو يدرك الابصار ) است كه در ضمن مسائل المرتضي به سال 1422 ه تحقيق و در بيروت چاپ شده است . ( سيد محمود مرعشي ) بحث كوتاهي است پيرامون آيه شريفه ( وجوه يومئذ ناضرة الي ربها ناظرة ) ايشان با بيان نظر علما در ابطال رؤيت و استناد آنها به اين آيه و تأويلات آن ، به بحث و بررسي پرداخته است . اين رساله در ضمن مسائل المرتضي به سال 1422 ه تحقيق و در بيروت چاپ شده است . ( سيد محمود مرعشي) آغاز كتاب: مسألة من الكتاب ايضاً ، اعلم أن اصحابنا قد اعتمدوا في ابطال ما ظنه اصحاب الرؤية في قوله تعالي ( وجوه يومئذ ناضرة الي ربها ناظرة ... ) [ الآية ] علي وجوه معروفة . انجام كتاب: و في الجواب الذي ذكرناه لا يفتقر الي تقدير محذوف ، لان الي فيه اسم يتعلق به الرؤية ، فلا يحتاج الي تقدير . ]مرعشي 32/754و 32/755 مسائل المرتضي ، بيروت ، 1422 ه ، 109-114 . مسائل المرتضي ، بيروت ، 1422ه ، 115-117 .[

استدلال به آيه «رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ» (اعراف: 143) بر امکان رؤيت خداوند، يکي از مهم‌ترين ادله‌اي است که قائلان به رؤيت‌پذيري خداوند بدان متمسک شده‌اند. در نظر ايشان، اين آيه گوياي درخواست رؤيت خداوند از سوي حضرت موسي(ع) است و ابراز چنين درخواستي از سوي ايشان بر امکان‌پذيري رؤيت خداوند دلالت دارد. سيدمرتضي علم‌الهدي (436ق) در آثار خود، پاسخ‌هاي متعددي درخصوص رد اين استدلال ذکر نموده است. او در ميان پاسخ‌هاي مطرح شده، بيشتر بر دو پاسخ تأکيد ورزيده است: يکي آنکه درخواست حضرت موسي(ع)، نه درخواستي از جانب خودِ او، بلکه تنها حکايت درخواست رؤيت از جانب قوم او بوده است، و ديگر آنکه اگر درخواست حضرت موسي(ع) از جانب خودش بوده، او مشاهده آياتي را که مستلزم علم ضروري به خداوند هستند، از وي طلب نموده است. در ميان اين دو پاسخ نيز پاسخ اول را ترجيح داده و بلکه درنهايت، تأويل دوم را باطل دانسته است. به‌نظر مي‌رسد وجوهي که او به‌عنوان مرجحات پاسخ اول ذکر نموده و آنچه را مبطل تأويل دوم برشمرده، خالي از مناقشه نيست و درواقع اين پاسخ دوم است که بر پاسخ اول رجحان دارد و بلکه اساساً پاسخ اول قابل پذيرش نيست.

درباره کتاب العثمانيه جاحظ و رديه های آن قبلا نوشتيم که عثمانيه جاحظ را شماری از معاصران و متأخران او از شیعه و معتزله مورد نقد و نقض قرار دادند. با اين وصف متأسفانه عمده اين رديه ها از ميان رفته است. می توان گفت مهمترين مسائل بحث امامت در تشيع بعد از عصر جاحظ به نحوی پاسخ به کتاب عثمانيه بوده و بنابراين ادبيات رديه نويسی اماميه حامل مهمترين انديشه های آنان در بحث امامت بوده است. از ميان رفتن اين رديه ها خسران عظيمی است برای تاريخ پژوهان و عالمان شيعی، با اين وصف بايد گفت کتاب الشافي شريف مرتضی در بخش هایی از کتاب در حقيقت بيش از آنکه پاسخ به بخش امامت کتاب المغني باشد پاسخی است به دعاوی عثمانيه در کتاب جاحظ. البته قسمتی از مباحث شريف مرتضی رديه بر استدلالات معتزليان غير شيعی در زمينه امامت است اما با مقايسه کتاب العثمانيه جاحظ با المغني (قسمت امامت) معلوم می شود که جاحظ یکی از منابع اصلی الهام قاضي عبدالجبار و برخی از اسلاف معتزلی او در رد بر مباحث امامت و نص بوده است. بنابراین شريف مرتضی حافظ بخشی از ميراث شيعی و رديه های آنان بر کتاب عثمانيه است. با وجود آرای ابتکاری در بحث امامت می دانيم که شريف مرتضی در الشافي بر نوشته های اسلاف متکلم شيعی خود هم تکيه بسيار داشته، از شيخ مفيد تا نوبختی ها و ابن قبه و حتی ابوعيسی ورّاق (که خود ردیه ای بر عثمانيه داشته است). الشافي شريف مرتضی بنياد تفکر اماميه را در بحث امامت بازتاب می دهد و حامل مهمترين بحث ها و مبانی اماميه در زمينه بحث امامت و نص و عصمت است.

بداء، آموزه‌ای رمزآلود و برآمده از امامیه است که انتساب معنای لغوی آن درباره خداوند؛ به‌منزلة آشکار شدن امری پنهان است، که انکار این آموزه در سایر اندیشه‌ها و هم‌داستان نبودن اندیشمندان شیعه در تبیین آن ‌را به ‌دنبال داشته است. این پژوهش، با هدف بررسی تطبیقی اندیشه‌های سیدمرتضی و آیت‌الله سبحانی به‌ شیوه تحلیلی ـ توصیفی به پاسخ این سؤال می‌پردازد که «مفهوم بداء چیست و روایات بداء چگونه تبیین می‌شود»؟ براین‌اساس، از دیدگاه آیت‌الله سبحانی، معنای لغوی بداء به انسان بازگشت دارد و بداء الهی به معنی امکان تغییر سرنوشت توسط انسان خواهد بود. سیدمرتضی، علی‌رغم ظاهر گفتارش که او را در زمره منکرین بداء قرار می‌دهد؛ بداء را به روا و ناروا تقسیم می‌کند و بداءِ روا را مساوق نسخ می‌داند؛ اما از منظر آیت‌الله سبحانی، نسخ و بداء از یک سنخ‌اند که بداء در تکوین و نسخ در تشریع؛ جریان دارد و منشأ اعتقاد به بداء، آیات قرآن و اخبار ائمه است. سیدمرتضی به‌دلیل یکسان‌پنداری نسخ و بداء، روایات بداء را علم‌آور نمی‌داند و در فرض صحت، به نسخ معنا می‌کند.

«اندیشه‌ هاى کلامى شیخ مفید» حاصل تحقیقى است که مارتین مکدرموت درباره یکى از محدثان و فقها و متکلمان بزرگ شیعه امامیه، یعنى ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان الحارثى بغدادى (متوفى 413) ملقب به ابن المعلّم و مشهور به شیخ مفید به عمل آورده است. این اثر رساله دکتراى مؤلف بوده است که در سال 1978 ضمن سلسله کتاب‌ هاى دانش ایرانى در بیروت به چاپ رسیده است. مؤلف پس از یک مقدمه که در آن به معرفى شیخ مفید و آثار و مقام او در تاریخ علم کلام پرداخته، مطالعات تطبیقى خود را بر سه بخش تقسیم کرده است. در بخش اول آراء شیخ مفید تشریح و با آراء معتزله مقایسه شده است. در بخش دوم آراء شیخ با آراء و نظریات استادش ابن بابویه قمى و در بخش سوم با آراء شاگرد او، سید مرتضى، مقایسه شده است. بخش اول، که در واقع قسمت اعظم کتاب را تشکیل مى‌ دهد، مشتمل بر یازده فصل است. آراء شیخ مفید درباره مسائل مختلف علم کلام در ضمن فصول این بخش تشریح شده و در عین حال با آراء معتزله مقایسه شده است. مکدرموت، شیخ مفید را وارث دو مذهب کلامى مى‌ داند، یکى مذهب امامیه که توسط خاندان شیعه نوبختى پرورش یافته و دیگر مذهب کلامى معتزله. در بخش دوم، مؤلف سعى کرده است، آراء خود را با آراء استادش ابن بابویه قمى مقایسه کند. در این بخش همه آراء ابن بابویه خلاصه نشده است. مؤلف کوشیده است مواردى را که شیخ مفید و ابن بابویه با هم اختلاف داشته‌ اند، انتخاب و آن ها را تحلیل کند. حاصل مقایسه‌ اى که مؤلف در این بخش کرده، این است که «ابن بابویه محدثى است که بسیارى از آراء او با آراء معتزله موافق است. اما شیخ مفید متکلّمى است که در عین حال محدّث نیز هست و آراء او اگر چه اساسا شبیه به آراء ابن بابویه است، در جهت مذهب معتزله پیش مى‌ رود» سومین و آخرین بخش کتاب به مقایسه آراء شیخ مفید و شاگردش سید مرتضى اختصاص دارد. در این بخش که کوتاه‌ ترین بخش‌ هاى کتاب است، مؤلف آراء سید مرتضى را درباره مسائلى که در بخش اول به تفصیل شرح داده است، اجمالا بیان می کند.