جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر چاپ نسخه‌برگردان کتاب المحجة البيضاء فی أصول الدين تأليف حسام‌الدين عبد‌الله بن زيد العنسی (د. 667 ق)، يکی از مهمترين دانشمندان و متکلمان و فقيهان زيدی يمن است. اين کتاب در دانش کلام معتزلی / زيدی است و نسخۀ حاضر شامل چهار قسمت اول کتاب است و بحثهای مهم و ارزشمندی دربارۀ توحيد، عدل، نبوت و مسائل وابسته به این موضوعات را دربرمی‌گیرد. در مقدمۀ انگلیسی اين اثر از نويسنده، آثارش و اهميت انديشه‌های کلامی او بحث شده است. به طور خلاصه اينجا بايد به چند نکته در رابطه با اهميت اين کتاب اشاره کرد: نخست اينکه اين کتاب يکی از آثار کلامی بر جای مانده از زيديان معتزلی يمن است که مطالعۀ آن به‌ويژه برای فهم و درک مناسبات کلامی و اعتقادی شيعيان زيدی و مکتب معتزلی اهميت فوق العاده‌ای دارد. درست است که از آثار زيديان معتزلی يمن کتابهای کم و بيش زيادی و از سده های ششم تا هشتم قمری که در واقع مهمترين دورۀ کلام معتزلی يمن است در اختيار است منتهی تاکنون تنها تعداد محدودی از اين آثار به چاپ رسيده است. مطالعۀ اين کتاب می‌تواند پرتویی بر چگونگی دريافت و تفسير کلام معتزلی از سوی زيديان يمن بيافکند و ما را با بحثها و مناقشاتی که زيديان در تعامل با مکتب اعتزال که کم و بيش از اوائل سدۀ ششم قمری با آن آشنایی مستقيمی پیدا کردند آشنا کند. نکتۀ دومی که بايد در ارتباط با اهميت اين کتاب مطرح شود آن است که اين اثر که متعلق به سدۀ هفتم قمری است، برخلاف آثار و نوشته‌های کلامی نخستين نسلهای زيديانی که در سدۀ ششم قمری با مکتب بهشمی معتزلی يعنی مکتب ابوهاشم جبايی و قاضی عبدالجبّار همدانی آشنایی يافتند نگاهی کم و بيش انتقادی به اين مکتب دارد و بيشتر درصدد است تا بر اهميت تعاليم امامان زيدی از ميان اهل بيت تأکيد کند. نکتۀ جالب توجه اين است که در راستای اين هدف، نويسندۀ کتاب از آشناييش با مکتب معارض با مکتب قاضی عبدالجبّار، يعنی مکتب ابوالحسين بصری (د. 436 ق) و محمود ابن‌الملاحمی (د. 536 ق) بهره می‌گيرد و گاه در مخالفت با مکتب سنّتی بهشميان، در کنار مکتب ابوالحسين می‌ایستد. به همين دليل اين اثر جنبۀ بحثی و چالشی جالب توجهی را در معارضۀ اين دو مکتب و تلاش نويسنده در ارائۀ مکتب کلامی متّبع در سنّت امامان اوليۀ زيدی به نمايش می‌گذارد. نگاهی به نمايه‌ای که در پايان اين کتاب قرار داده‌ايم و نام اشخاص و کتابهایی که در اين اثر از آنها ياد شده می‌تواند اهميت المحجة البيضاء را آشکارتر کند. آخرين نکته‌ای که در رابطه با اهميت اين اثر بايد متذکر شد آن است که اين کتاب کم و بيش در همان دورانی نوشته شده که در سنّت متکلمان اماميه و به‌ويژه به همت سديدالدين حمّصی (پايان سدۀ ششم قمری) انتقاد از مکتب کلامی شريف مرتضی که می‌دانيم به مکتب کلامی بهشمی دلبستگی داشت در محافل اماميۀ ايران و سپس حله (عراق) آغاز شد و در اين راستا سديدالدين حمّصی گرايش قوی به مکتب مخالف، يعنی مکتب ابوالحسين بصری و محمود ابن‌الملاحمی پيدا کرد. اين گرايش جديد کم و بيش در ميان دو مذهب امامی و زیدی همزمان آغاز شد و بنابراين المحجة اللبيضاء اثری کلامی است که ما را برای فهم درست‌تر مکتب واسطۀ سديد الدين حمصی ياری می‌کند، مکتبی که می‌دانيم بعداً به‌ويژه علامه حلی آن را پی گرفت و عميقاً در شماری از نوشته‌های کلامیش تحت تأثير آن بود. بدين ترتيب، چاپ نسخه‌برگردان اثر حاضر برای تعميق شناخت ما از دوره‌ای مهم و سرنوشت‌ساز از تحولات کلام اسلامی و شيعی اهميتی فوق‌العاده دارد. حسام‌الدين عبد‌الله بن زيد العنسی، المحجة البيضاء فی أصول الدين، مقدمه و فهارس: حسن انصاری و زابینه اشمیتکه، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب با همکاری مرکز ملی پژوهشهای علمی فرانسه، 488 صفحه، 1394.

دراین رساله، مولف از موضع دیدگاه کلامی زیدی به نقد نظریه امامت و مهدویت امامیه پرداخته و عمدتا روش نقلی و علم الحدیث را اتخاذ نموده است.