جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله نخست از این بحث می کنیم که پارادوکس اخبار از مجهول مطلق چه فرقی با پارادوکس هایی چون مجهول یا معدوم مطلق دارد و این پارادوکس چگونه با پارادوکس اخبار از معدوم مطلق هم ساختار است، سپس نشان خواهیم داد که هرچند راه حل تمایز حملین برای دفع شبهة معدوم یا مجهول مطلق کفایت می کند، اما نمی تواند شبهة اخبار را حل کند. درادامه راه حل دیگری را ارائه خواهیم کرد؛ با تحلیل مفهوم خبر و تمییز «خبردادن از مجهول مطلق» و «سخن گفتن دربارة آن» نشان خواهیم داد که «قابل اخبار نبودن مجهول مطلق» نه خبر ی از مجهول مطلق بلکه خبری از وضعیت معرفتی انسان می دهد؛ بنابراین پارادوکس اخبار از مجهول مطلق تناقضی را نتیجه نخواهد داد.

در حل پارادوکس معدوم مطلق (معدوم در ذهن و خارج) راه حل های گوناگونی مطرح شده است؛ راه حل هایی چون: اختلاف در مفهوم و مصداق و معادل های آن که رایج ترین پاسخ است؛ اختلاف در بتّی و غیر بتّی و معادل های آن و غیره. این نوشتار با اشاره به نقدپذیری این راه حل ها مدعی است راه حل درست همان شناخت پذیری عدم مطلق است. این راه حل گرچه مورد توجه شمار اندکی از اندیشمندان نیز بوده است نشان خواهیم داد راه حل این عدة قلیل، به دلیل توجه نکردن به تعریف دقیق و قوی معدوم مطلق شناخت ناپذیر و خبرناپذیر رایج، همگی خدشه پذیر هستند. اما خود، با جمع بندی و تلفیق قوی ترین تعریف معدوم مطلق رایج در فلسفة اسلامی در طی تاریخ، در دیدگاه برگزیده به چهار طریق شناخت پذیری معدوم مطلق را نشان خواهیم داد؛ از طریق: الف) اصل تناقض؛ ب) عدم بماهو عدم؛ ج) سالبه به انتفای موضوع؛ د) برهان خلف.

خونجی، پس از بیان نقیض موجهات بسیط و موجهات مرکب کلیه، از دو شیوة متفاوت برای استنتاج نقیض گزارة موجهة مرکب جزئیه استفاده کرده است. او در یک شیوه، نقیض گزارة موجهة جزئیه را گزارة کلیة مردده المحمول می داند و در شیوة دیگر نقیض این گزاره را گزارة منفصله ای تلقی می کند که موضوع یکی از طرفین آن به وسیلة محمول مشترک اجزای انفصال مقید شده است. ما در این مقاله پس از بیان مختصری دربارة چگونگی تناقض موجهات بسیط و گزاره های مرکب کلیه نزد خونجی، به چگونگی تناقض موجهات مرکب جزئیه نزد این منطق دان خواهیم پرداخت و نشان خواهیم داد که خونجی مبدع شیوة اول استنتاج نقیض این گزاره، و اولین منطق دانی است که گزارة مردده المحمول را کشف کرده است. هم چنین نشان خواهیم داد که خونجی شیوة دوم استنتاج نقیض گزارة موجهة مرکب جزئیه را وام دار کشّی بوده است و دومین منطق دانی است که از چنین روشی استفاده کرده است.

«اصل امتناع تناقض» زیربنایى ترین اصل معرفت بشرى است که انکار آن به انکار همه علوم و سقوط در سفسطه و شکاکیت مى انجامد. در این مقاله تلاش ما در جهت شناخت ماهیت تناقض و برخى وجوه کمترشناخته شده آن است که غفلت از آنها موجب وقوع در مغالطاتى پرشمار است. با تحلیل دقیق تناقض، به این نتیجه مى رسیم که حقیقت تناقض چیزى جز «اجتماع و ارتفاع نفى و اثبات متعلق به امر واحد» نیست و این امر به حکم بدیهى عقل، هم در جانبِ اجتماع و هم در جانبِ ارتفاع باطل است. هرچند اصل یادشده بدیهى است، به تناسب متعلق نفى و اثبات، ممکن است رسیدن به لازم نقیض، پیچیده شود و در نتیجه تشخیص تناقض، دشوار گردد. به طورکلى اصل امتناع تناقض به سه اصل دیگر متفرع مى گردد که هریک از آنها به حسب متعلقش در حوزه خاصى جریان مى یابد. گاه متعلق نفى و اثبات، اعیان موجودات است و گاه حیث حکایتگرى مفاهیم از مصادیق خود و گاه نیز صدق و کذب قضایا. ما این تناقض ها را به ترتیب تناقض اعیان، تناقض محمول ها و تناقض قضایا نامیده و احکام آنها را بررسى کرده ایم.

اعجاز قرآن در دانش علوم قرآن از جایگاه ویژه ای برخوردار است، چراکه بودن قرآن از سوی خدا، از رهگذر اعجاز آن اثبات می شود. یکی از وجوه اعجاز قرآن که از صدر اسلام تاکنون مورد توجّه دانشمندان بوده است، اعجاز آن در پیراستگی از اختلاف است. اثبات اعجاز قرآن در پیراستگی از اختلاف، بر پیش فرض ها و مقدّماتی استوار است. یکی از آن مقدّمات، پاسخگویی به شبهات و آیات موهِم اختلاف و تناقض است. لذا شناخت دقیق آرای خاورشناسان دربارة قرآن کریم و نقد علمی دیدگاه های آنان برای ما مسلمانان ضرورتی انکارناپذیر است. روش تحقیق در این پژوهش، مطالعة کتابخانه ای و رویکرد آن، توصیفی، تحلیلی و انتقادی است. باید گفت صرف نظر از انگیزة مستشرقان از ادّعای وجود اختلاف در آیات قرآن، یکی از عللی که موجب توهّم اختلاف و تناقض در میان آیات قرآن شده، در نظر نگرفتن قواعد صحیح در تفسیر آیات و بی توجّهی به شرایط تناقض است. از این رو، در نظر نگرفتن مبانی و قواعد صحیح در تفسیر آیات قرآن و در نظر نگرفتن شرایط تناقض، از جملة عوامل اصلی ایدة آنان است. لذا چون آنان تصوّر درستی از تعریف تناقض ندارند، هر آیه ای را که با آیة دیگر به نوعی متفاوت باشد، مصداق تناقض دانسته اند، درحالی که زمانی می توان ادّعا کرد میان دو آیه تناقض وجود دارد که اختلاف آن دو به گونه ای باشد که همواره از صدق هر یک، کذب دیگری و از کذب هر یک، صدق دیگری لازم آید. در این مقاله بیان شده که هیچ یک از شبهات آنها مبتنی بر دلیل علمی و منطقی نیست و تنها بر اساس پیش فرضهای نادرست است.

متناقض‌نمایی در علم بلاغت، بیانی ظاهراً متناقض با خود یا مهمل است که میان دو امر متضاد را جمع کرده باشد؛ اما در اصل دارای حقیقتی باشد که از راه تأویل بتوان به آن دست یافت. یکی از ویژگی‌های ادبی شعر شاملو «پارادوکس» است که شاعر به وسیله‌ی آن توانسته تأثیر کلام خود را دو چندان کند. این ویژگی سبکی شاملو، در دفاتر مختلف شعری وی جلوه‌های متفاوتی دارد. با توجه به اهمیت متناقض‌نمایی و تضاد در آثار احمد شاملو، در این پژوهش برآنیم تا پس از بیان کلیات،اهداف و پیشینه‌ی پژوهشی این موضوع، در فصل دوم مختصری درباره‌ی تعریف و زیبایی‌شناسی آرایه‌ی تضاد و متناقض‌نمایی و احوال و آثار شاملو، سپس در فصل سوم به تجزیه و تحلیل اشعار شاملو بپردازیم. تضاد در شعر شاملو، در سه سطح دیده می-شود: 1- تقابل در سطح کلمه 2- تقابل در سطح کلام 3- تقابل در سطح موضوع. از میان این سه، تضاد در سطح کلام از ارزش زیبایی‌شناختی بیشتری برخوردار است. متناقض‌نمایی در اشعار شاملو بر دو نوع است: کلامی و محتوایی. که هر کدام به شاخه‌های دیگری قابل تقسیم است. متناقض‌نماهای کلامی بر دو گونه هستند: 1- عبارات متناقض‌نما 2- تصاویر متناقض‌نما (اکسی مورون). متناقض‌نماهای محتوایی نیز به پنج دسته تقسیم‌بندی می‌شوند: 1- تناقض فکری 2- تناقض در سبک 3- تناقض در نوع ادبی 4- تناقض در فرم 5- تناقض ساختاری. از میان انواع تناقض در شعر شاملو سهم تناقض فکری از همه بیشتر است. متناقض‌نمایی چه در کلام و چه در محتوا، به یک اندازه در زیبایی شعر شاملو تأثیر‌گذار است. در واقع شاملو از هر دو حوزه به بهترین نحوه در شعر خود سود جسته است؛ اما در آن دسته از اشعاری که شاملو به بیان مسائل اجتماعی می-پردازد، تناقض محتوایی بیشتر دیده می‌شود و بالعکس در تغزلات وی تناقض کلامی بسامد بالاتری دارد.

یکی از مباحث بسیار مهم، جذاب، و دشوار کلام جدید و نیز فلسفۀ دین، مسألۀ ارتباط علم و دین است. این مسأله ماهیتی میان رشته‌ای دارد و برای حل آن باید داده‌ها و اطلاعاتی از بسیاری از دانش-ها را در نظر گرفت. شاید بتوان شروع برخورد علم و دین را از داستان گالیله و نظریۀ خورشید مرکزی که در مقابل نظریۀ زمین مرکزی قرار گرفت، دانست. اما می‌توان بسیاری از منازعاتی را که در طول قرون بعد میان دین و علم درگرفت نزاع بر سر حد و مرز؛ یعنی اختلاف نظر دربارۀ قلمرو واقعی علم و دین تلقی کرد. به عنوان مثال، بحث دربارۀ خلقت و تکامل بیش از صد سال، یکی از داغترین منازعات در این عرصه بوده است. و یا نظریۀ روانکاوی فرویدی مدعی است که زندگی دینی در آرزو اندیشی و سرکوب امیال ریشه دارد و با طرح این ادعا مشروعیت و حقانیت این نحوه از زندگی را در معرض تردید قرار می‌دهد. نظریۀ نسبیت انیشتین تلقی ما را از فضا، زمان و علیت اساساً تغییر می‌دهد و به این ترتیب ما را وا می‌دارد که در خصوص نحوۀ ارتباط خداوند با جهان مجدداً تأمل کنیم. به نظر می‌رسد که پیشرفتهای تکنولوژیک در عرصۀ کامپیوتر و هوش مصنوعی شأن و منزلت منحصر به فرد انسان هوشمند را به مخاطره می‌افکند. و اکتشافی که در مورد مولکولهای DNA صورت گرفته عنقریب است که راز حیات را در اختیار دانشمندان قرار دهد بنابراین حل شایستۀ این قبیل منازعات منوط به آن است که از رابطۀ میان کار و بار علم و دین درکی درست و جامع حاصل کنیم. ارائه تفاسیر گوناگون از علم جدید و پیدایش برداشت‌های جدید از دین و متون دینی یکی از دستاوردهای مهم این بحث بوده است. این پرسش مهم در این زمینه مطرح شد که علم را تا کجا می-توان پذیرفت و دین را تا کجا می‌توان تأویل کرد؟ آیا علم محدودیتهای مرزی دارد ویا بستر آن به-گونه‌ای وسیع است که توانسته پاسخگوی تمام سؤالات اساسی بشر بوده باشد؟ در تحقیق حاضر به دیدگاه محمد تقي جعفری يكي از انديشمندان معاصر در رابطۀ میان علم و دین خواهیم پرداخت و این مسئله را بررسی خواهیم کرد که علامه از بین نظرات مختلف در باب رابطۀ علم و دین کدام نظر را برمی‌گزیند؟ آیا دقیقاً به همان دیدگاه برگزیده قائل است یا تنها شباهتهایی با آن دیدگاه خواهد داشت؟ آیا علامه می‌تواند پاسخ‌گوی همۀ چالش‌های نظر برگزیده باشد؟ بدین جهت بهتر دانستیم تا ابتدا نگاهی به پیشینۀ مسئلۀ علم و دین داشته و سپس دیدگاههای متفاوت را با عنوان انواع رویارویی‌ها مطرح کنیم. سپس در بخشی مجزا به رابطۀ علم و دین از نگاه جعفري خواهیم پرداخت در پایان به این نتیجه خواهیم رسید که علامه به رابطۀ همگرایی بین علم و دین قائل هستند که البته در ابتدا با تعریف صحیح از علم و دین بشر را به شناخت صحیح این دو تشویق می‌کند سپس با اشاره به محدودیت‌های علم به اثبات تعاون بین علم و دین می‌پردازد. دروهلۀ دوم با اشاره به حیات معقول؛ به عنوان حیات حقیقی انسان، اذعان دارد که علم و دین و فلسفه (به معنای حکمت) از ارکان اساسی حیات معقول بوده و یک انسان برای رسیدن به حیات معقول باید این سه رکن را در خود داشته و با همگرایی و تعاون آنها در خود به حیات معقول که همان حیات طیبۀ ذکر شده در قرآن است نائل شود.

«الحاشیة علی تهذیب المنطق للتفتازانی»، تالیف عبدالله بن شهاب الدین یزدی (متوفی ۹۸۱ ق)، از حواشی عربی بر کتاب «تهذیب المنطق و الکلام» تفتازانی است. «تهذيب المنطق و الكلام»، رساله‌ اى است مشهور از تفتازانى در منطق و كلام به زبان عربى كه تفتازانى آن را در 789ق، به پايان رسانده است. اين رساله با همه فشردگى و اختصار، از متون معتبر در حوزه‌ هاى آموزشى قديم بوده و بر آن شرح‌ ها و حواشى فراوان نوشته شده است. شرح ملا عبدالله نیز شرحی نسبتا مفصل و از مشهورترین حواشی تهذیب است.

«تهذیب المنطق و الکلام»، رساله‌ ای در منطق و کلام تألیف سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی، متکلم و منطقی و فقیه و ادیب سده هشتم به زبان عربی می‌ باشد. تهذیب المنطق و الکلام تقریباً یک دوره کامل و مختصر در منطق و کلام، و درسنامه‌ ای است که نثر آن حاکی از توان ادبی و چیره دستی تفتازانی در بیان آموزشی مطالب است. تفتازانی در آراستن مباحث این اثر و ساده و خلاصه نوشتن آن کوشیده است. وی در مقدمه تهذیب المنطق می گوید که این رساله را برای آموزش و آگاهی و راهنمایی جویندگان علم، بویژه پسر خود، نگاشته و آن را از حشو و زوائد و تکرار مهذب کرده است. تهذیب المنطق و کلام، شامل دو قسمت است: یکی منطق، مشهور به تهذیب المنطق و دیگری کلام، مشهور به تهذیب الکلام که از هر یک از آن دو به طور مستقل استفاده شده است.

مهمترین مبحث منطق، استدلال است که در کتب منطقی تحت عنوان حجت مورد بحث قرار می­ گیرد. قدما حجت را به سه دسته قیاس، استقراء و تمثیل تقسیم می‌کردند. در مورد اقسام و نوع تقسیم‌بندی حجت اشکالاتی مطرح شده است. از طرفی علاوه بر نظریه‌ قیاس که بی‌شک شاهکار ارسطو است یکی دیگر از کارهای مهم ارسطو در حوزه منطق بحث «عکس»، «تناقض» و «تضاد» است. البته در ارغنون این مباحث به طور پراکنده مطرح شده‌اند. ابن‌سینا نسبت‌هایی را به نسبت‌های مورد نظر ارسطو افزود و با دریافت همانندی همه این مباحث، در آثار منطقی خود همه‌ آن‌ها را در کنار هم آورد. پس از ابن­ سینا منطقیان به پیروی از او همه این نسبت‌ها را تحت عنوان «احکام قضایا» مطرح کردند. همین مبحث در کتاب‌های جدید منطق سنتی تحت عنوان «استدلال مباشر» آمده است. این عنوان حاکی از آن است که این منطق‌دانان «احکام قضایا» را از جنس حجت و استدلال می‌دانند. در این مقاله، از این نظر دفاع شده است و با فرض استدلال بودن عکس و امثال آن تقسیمی از حجت مطرح گردیده که جایگاه این استدلال‌ها در آن مشخص شده و اشکالات تقسیم پیشین را هم نداشته باشد.