جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اثبات وجود مبدأ هستی از اصیل ترین دغدغه های فلسفی تفکر بشری بوده است و یکی از مهم ترین مباحث فلسفی به شمار می رود. از نظر امام علی (ع) سرلوحۀ دین شناخت خداوند است؛ زیرا سایر مبانی اعتقادی انسان بر بنای شناخت توحیدی او استوار می گردد و اگر انسان در این مسئله شناخت درستی داشته باشد، می تواند در سایر مراحل کمالی گام های درست و محکمی در مسیر سعادت غایی بردارد. امام علی (ع) که خود عالی ترین مرتبۀ شناخت را نسبت به خدای متعال داشته اند، در این مسئله کلمات گران بهائی را برای ما به یادگار گذاشته است. در این نوشتار سعی بر این است تا براهین اثبات وجود خداوند را از منظر امام علی (ع) مورد بررسی قرار دهیم. ایشان در عباراتی ما را به توجه و تدبّر در مخلوقات و چگونگی ساختار وجودی آن ها رهنمون می شوند تا بتوانیم از نظم و هماهنگی و تغییر و حدوث آن ها پی به وجود خالقی عالم، دانا و حکیم ببریم که خود از حرکت و حدوث مبرّا باشد. هم چنین امام در براهین دیگری مثل برهان علیت و صدیقین و... وجود خداوند واجب الوجود، بسیط، مطلق و بی نیازی را معرفی می کنند که همۀ موجودات به او وابسته و نیازمند هستند.

در سال های اخیر تقریرهای متفاوتی از استدلال اخلاقی بر وجود خدا شکل گرفته است. یکی از این تقریرها، استدلال از طریق عینیت گرایی اخلاقیِ سی. اس. لوئیس است؛ لوئیس با توسل به احکام و قوانین اخلاقی متداول در حیات انسانی و با توجه به مجادلات اخلاقی، انتقادات اخلاقی، و عذرآوری انسان هنگام عمل نکردن به قوانین اخلاقی، که همه روزه برای انسان روی می دهد، وجود عینی ارزش ها و قوانین اخلاقی را اثبات می کند و سپس با توجه به تفاوت ماهیت قوانین اخلاقی و قوانین طبیعی، بنیان استدلال اخلاقی خویش را پایه گذاری می کند. لوئیس در جست وجوی مبنا و اساس این قوانین عینی اخلاقی، ذهنی عالی را به عنوان یگانه مبنای حقیقی احکام اخلاقی اثبات می کند. این مقاله به تقریر و تبیین استدلال اخلاقی لوئیس می پردازد و در پایان به نقد و بررسی آن خواهد پرداخت.

برخی،واقعیت ""فلسفۀ اسلامی""رابااین استدلال که تعقل وفلسفه،اختصاص به حوزۀ اسلامی ندارد،انکار کرده اند،لیک اگر با توجه به جوهرۀ عقلانی اسلام،رهیافتهای فلسفه ی شناخت انسان وجهان که درمتون ومنابع دینی طرح شده است،استخراج وتبیین شود،به عناصر اصلی فلسفۀ اسلامی دست یافته ایم؛وبه همین دلیل ،چنین جست وجوها وکاوشهایی،یکی از علایق عمده فیلسوفان مسلمان بوده است که در عین آنکه برای فلسفه ،ماهیتی عقلانی وفرااسلامی قایل اند باور به عقلانیت مبانی اندیشۀ دینی،آنان رابه کاوشهایی ازاین قبیل وامی داشت.خداشناسی فلسفی درکلام امام رضا(ع)،خرده تلاشی است که مبتنی براین باور وبه تأسی ازسیرۀ اندیشمندان صورت گرفته وبرخی از مهمترین رهیافتهای شناختی را در گفتارآن حضرت گزارش کرده است.برهان نظم،برهان وجوب وامکان،برهان حرکت،برهان حرکت جوهری،برهان فطرت،استدلال بریگانگی و وحدانیت خداوند،برهان نفی ترکیب(نفی ماهیت)،برهان نفی ماده ازحق تعالی،برهان بر وحدت وجود خداوند،برهان صرف الوجود،وحدت اطلاقی،عدم إکتناه ذات حق،اسم وصفات حق تعالی،رابطۀ خلق وخالق ازاین زمره اند.

از مهمترین ویژگی انسان قدرت شناخت اوست، و از برترین و مؤثرترین شناخت ها هستی شناسی است. انسانها در باور هستی شناسی و اعتقاد به خالق و مخلوق به چند دسته تقسیم می شوند. جمعی تباین وجود خالق با مخلوق را پذیرفته و گروهی تساوی همه موجودات با خالق را طرح نموده و عده ای وحدت خالق و نفی کثرات را ذکر کرده اند. در میان فلاسفه وحدت تشکیکی وجود برترین تفسیر وحدت و کثرت با مشی فلسفی است که بوسیله ملاصدرا به اثبات رسیده، لکن او در مراحل تکامل بینش، به وحدت وجود عرفانی قائل شده که در آن حقیقت وجود تنها و تنها حضرت حق است و کثرات ، ظهور و جلوات و نمود آن حقیقت اند، لذا مخلوقات نه عین حقیقت وجودند و نه مثل و نه مباین آن. برخی از قائلین به وحی از وحدت وجود عرفانی عینیت یا مثلیت خالق و مخلوق را فهمیده و سخت با آن به مخالفت و معارضه برخاسته اند، زیرا آن بینش را خلاف مکتب وحی و عقل پنداشته اند، این مقاله ابتداء تفسیری روشن از وحدت وجود عرفانی ارائه نموده و آنگاه مؤیدات آن را از آیات و روایات بررسی و به ایرادات پاسخ می گوید.

اهمّیت مسأله اصالت وجود بر کسی پوشیده نیست. همان طور که در بخش فایده این بحث خواهیم گفت، این موضوع در فلسفه، حکم سنگ زیربنای بسیاری از مسائل این علم را دارد که مقدار قابل توجّهی از غرض و فایده این علم با آن تأمین می شود.اگرچه بین فیلسوفان پس از حکیم ملاّصدرا کسی که طرفدار اصالت ماهیت باشد تقریباً یافت نمی شود; چنان که در بحث های آتی بدان خواهیم رسید، هنوز برداشت یک دست از اصالت وجود و تلقّی یکسان از این مسأله حاصل نشده است.بزرگانی چون استاد فرزانه، علاّمه مصباح یزدی معتقدند که پس از طرح اصالت وجود بوسیله ملاّصدرا لازم بود دسته بندی مجدّدی از مسائل فلسفی انجام گیرد و این کار تا به حال انجام نگرفته; به همین سبب، مباحثی چون بحث وجود کلّی طبیعی با این که بر تفکّر اصالت ماهیت مبتنی است، همچنان جای خود را بین مسائل فلسفی حفظ کرده است.از طرف دیگر، استاد ارجمند آقای فیّاضی عقیده دارد که در اصالت وجود صدرایی، «ماهیت» تحقّق عینی خود را از دست نداده; بلکه همدوش با «وجود» عینیت دارد و واقع عینی، در حقیقت هم مصداق وجود و هم مصداق ماهیت است و منظور از اعتباری بودن ماهیت آن طور که در کلمات ملاّصدرا مشاهده می شود، بر خلاف برداشت فیلسوفان پس ازمرحوم حاجی سبزواری به این طرف، ماهیت در حدّ ذات و مجزّا از وجود است; و گرنه ماهیت خارجی و موجود پس از جعل جاعل، امری عینی، و اسناد موجودیت به آن، اسناد «الی ما هو له» است; البتّه این نظریه، در فصل پایانی نوشته نقّادی خواهد شد; بنابراین، آرای این گونه در مسأله، بویژه اگر نظریه نزاع لفظی دانستن اختلاف اصالت وجودی ها و اصالت ماهیتی ها را هم در کنار این دو نظریه قرار دهیم، همه این مطلب را بیان می کند که این مسأله همچنان خواهان تحقیق بیشتر ومطالعه ای عمیق تر است. این رساله، در همین جهت نوشته شده است. ما در این رساله پس از ذکر مقدّمات مانند واژگان و تاریخچه و فایده بحث، اقوال در مسأله را برشمردیم و هم در قسمت اصالت ماهیت که فصل سوم این رساله را تشکیل می دهد، آرای عارفان درباره ممکنات را که به نوعی به اصالت ماهیت قائلند، در کنار کلمات فیلسوفان اصالت ماهوی مورد بحث قرار دادیم و ادلّه آن ها را طرح، سپس نقادی کردیم و هم در بخش اصالت وجود (فصل چهارم این رساله) کار را به همین نحو انجام دادیم; یعنی ابتدا نظر عارفان را در باب اصالت وجود که طرّاح اوّلیه آن بودند مورد بررسی و نقادی قرار دادیم; سپس اصالت وجود از دیدگاه فلسفی را با ذکر چند دلیل بر اثبات آن، و تفسیری که اخیراً یکی از فضلای حوزه علمیه قم، جناب آقای فیّاضی از اصالت وجود صدرایی ارائه کرده که مضمون آن، عینی دانستن ماهیت است، مطرح و ارزیابی کردیم. نویسنده این نوشتار، با اعتراف به اندک بودن بضاعت علمی خود، از نظریّات اصلاحی صاحب نظران و استادان محترم در این زمینه استقبال خواهد کرد.