جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تئوری مهبانگ یا انفجار بزرگ، نظریه‌ای جدید در کیهان‌شناسی است که در دهه‌‌های اخیر، خداشناسان علم مدار استنتاج‌های خداباورانه از آن داشته‌اند. مقاله حاضر به بررسی این نظریه علمی و نظریات علمی رقیب در برابر آن می‌پردازد و می‌کوشد تا میزان تأثیر این تئوری را بر روی براهین خداشناسی تبیین نماید. نگارنده، با پذیرفتن این اصل مسلم که همواره باید از استنتاج نتایج کلامی از نظریه‌های علمی جانب احتیاط را پیمود، معتقد است که پیشرفت‌های برق‌آسای علم فیزیک و کیهان‌شناسی در قرن بیستم، نگرش معنوی به جهان را تقویت نموده و این قرن به لحاظ پیوند گزاره‌های دینی با گزاره‌های علمی بسیار موفق بوده است.

در این نوشته نخست سه دیدگاه مختلف دربارة ارتباط فلسفه‌ورزی و دینداری مطرح می‌شود‌: عدم تداخل این دو، تداخل ناسازگارانه آنها، و تداخل سازگارانه آنها. سپس به خدمات متقابل این دو به یکدیگر، که البته فقط در چهارچوب دیدگاه سوم قابل طرح است، پرداخته می‌شود، و از میان آن خدمات، شش خدمت مورد بحث واقع می‌شوند : سه خدمت دین‌داری به فلسفه‌ورزی، و سه خدمت فلسفه‌ورزی به دینداری. سه خدمت دینداری به فلسفه‌ورزی عبارتند از اینکه دینداری‌: نقش تکمیل‌گری برای فلسفه‌ورزی دارد؛ زمینه‌ساز فلسفه‌ورزی است؛ و نقاط ضعف فلسفه‌ورزی را آشکار می‌کند و سه خدمت فلسفه‌ورزی به دینداری عبارتند از اینکه فلسفه‌ورزی : به عقلانی سازی دین کمک می‌کند؛ زمینه‌ساز دینداری است؛ و آزاداندیشی دینی را توسعه و تعمیق می­دهد.

منطق فازی را اولین بار در سال 1965، پروفسور لطفی­زاده در مقاله­ای با عنوان « مجموعه‌های فازی» مطرح کرد که می­توان آن را نخستین قدم در راه رسیدن به نگرش فازی در عرصه­ معارف بشری دانست. منطق فازی با نگاهی خاکستری به جهان واقعیت، در پی آن است که حقایق خارجی را بطور کامل و آنگونه که هست به تصویر بکشد. جنبه‌های معرفتی، فلسفی این نگرش که اساساً خاستگاهی فنی، مهندسی دارد بیشتر پس از موفقیت‌های چشمگیر در عرصه تولیدات صنعتی، مورد توجه قرار گرفت. برخی و شاید همه­ نظریه­پردازان فازی معتقدند که مبانی معرفتی منطق فازی را می­بایست در تفکرات سوفسطایی یونان جستجو نمود و فازی در واقع ادامه­ همان جریان است. آنان این تفکر را بر اصولی بنا می­کنند که نگاه معرفت­شناسانه آن را برنمی­تابد. این نظریه‌پردازان محصولات فراوان و چشمگیر فازی را وام­دار چنین اصولی می­دانند. این نوشتار با تبیین این مبانی، با نگاهی معرفت­شناختی به نقد و بررسی آن می­پردازد و درباره این مسأله بحث می­کند که آیا اساسا منطق فازی _ همانگونه که این نظریه­پردازان ادعا می‌کنند _ بر پایه­ چنین اصولی شکل می­گیرد ؟

در مقدمه مقاله پس از بحث واژه شناسی به ظهورمدرنیته و عوامل دخیل در پیدایش تفکر مدرن مختصرأ اشاره خواهد شد. در این باره به دیدگاه رایج درباره عامل اصلی پیدایش دوره مدرن یعنی اندیشه دکارت اشاره می‌شود. درادامه به چالش‌های مدرنیته با مسیحیت بویژه آیین کاتولیک اشاره خواهد شد. همچنین به سیر تاریخی واکنش‌های آیین کاتولیک به مدرنیته پرداخته می‌شود و گفته خواهد شد که چرا الهیات جدید نتوانست در بستر آیین کاتولیک رشد و نمو کند. در پایان به دیدگاه‌های یکی از الهی دانان کاتولیک(که می‌توان او را الهی دان جدید در الهیات کاتولیک دانست) یعنی‌هانس کونگ پرداخته می‌شود.

علم خدا یکی از مباحث کلیدی در فلسفة اسلامی محسوب می‌شود و آرای متنوّعی را فلاسفه و اهل نظر در این خصوص مطرح کرده‌اند. یکی از این آرای کثیر، نظر شیخ اشراق در این زمینه است. او از یک سو واجب تعالی را عین نور و ظهور بی نهایت معرّفی می‌کند و علم را همان ظهور می‌داند و از سوی دیگر حقیقت واجب تعالی را «صرف الوجود» و «کلّ الوجود» و «غنیّ مطلق» و «بی‌نهایت» و «معطی همة اشیاء و واجد حقایق آنها» می‌داند. بنابراین می‌توان گفت که او نیز مطابق نظام فلسفی خویش به علم مطلق و پیشین واجب تعالی معتقد بوده و بر مبنای مکتب فلسفی خویش به اثبات آن نیز همّت گماشته است. پس اشکالی تحت عنوان نفی علم پیشین و تفصیلی خداوند به اشیاء، متوجّه او و نظام فلسفی‌اش نمی‌شود. مضاف بر آن، شیخ اشراق علم خدا را به وجودهای عینی همة اشیاء اعمّ از مجرّدات و مادیّات علم حضوری مبتنی بر قهر و تسلّط اشراقی می‌داند و هیچ موجود و ذرّه‌ای را از این علم و بصر خداوند، پنهان و مستور نمی‌داند. بنابراین همة موجودات ممکن پس از ایجاد نیز مشمول علم حضوری و بصر فراگیر حقّ تعالی هستند. تشریح نظر شیخ اشراق در ساحتهای فوق و گزارش اشکالات متاخّرین بر نظر او و نقد آن اشکالات برپایة نظام فلسفی حکمه الاشراق، وظیفه ای است که این مقاله عهده‌دار انجامش است.

دلیل افتراض یکی از پرکاربردترین روش‌های منطق سنّتی است که منطق‌دانان مسلمان درباره‌ی ساختار و چیستی آن هم‌رای نیستند. از یک سوی، سهروردی و فخر رازی آن را گونه‌ای از قیاس شکل سوم به شمار آورده‌اند، و از سوی دیگر، خواجه نصیر، نه تنها آن را قیاس شکل سوم نمی‌داند، بلکه یک‌سره آن را از قلمرو قیاس بیرون کرده است. نگارنده در این جستار، پس از گزارش دیدگاه این سه منطق‌دان، به سنجش رأی خواجه نصیر پرداخته است.

در سه دهة اخیر بحث از روشها و رویکردها در مطالعات اسلامی، در پی طرح این مباحث درمطالعات تاریخ ادیان در محافل دین­شناسی بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در مطالعة اسلام، دو رویکرد اساسی رامی توان سراغ گرفت: رویکرد الهیاتی و رویکرد تاریخی. در این مقاله کوشیده ایم به کار گیری این رویکردها را در دو اثر مهم باموضوع گزارش قرآنی از عیسی علیه­السلام (با نظر به تصویرکلی مسیحیت و مسیحیان در قرآن) بررسی کنیم. در اهمیت این موضوع باید گفت این گزارش از سویی، مبنا و هستة شناخت مسلمانان از مسیحیت و مسیحیان است و از سوی دیگر، از همان نخستین مواجهة مسیحیان و عالمان مسیحی در سده‌های نخست هجری تاکنون این موضوع قرآنی از جمله مهمترین و در عین حال مناقشه­آمیزترین مباحث به شمار می­آید.در تبیین رویکردهاومسائل روش شناسی، آثار دو محقق تاثیرگذار در این حوزه، یعنی ریچارد بل و جفری پاریندر ،بررسی شده و به مقایسه پیش فرضها،مبانی روشی و نتایج حاصل از این پژوهشها پرداخته شده است.همچنین با مشخص کردن سنت تحقیقی هر یک از این دو پژوهش، و طرح نکات اصلی و مفاهیم اساسی مورد نظر آنها ،بیشتر بر جایگاه و کارکرد خاص متن مقدس در مواجهه با این سنتهای تحقیقی تاکید شده است.

فیض کاشانی یکی از معدود عالمان شیعی است که با داشتن دیدگاهی مبتنی بر حدیث در فقه (اخباریگری)، بینش فلسفی با گرایش به حکمت متعالیه و عرفان و تصوّف دارد. این مقاله پس از بررسی مکتب فلسفی او، به پاسخ این سؤال می‌پردازد که چگونه فیض میان اخباریگری و حکمت متعالیه و عرفان و تصوّف جمع کرده است. آیا او شخصیتی چند وجهی است یا به گونه‌ای میان رشته‌ای بین حکمت و عرفان و اخباریگری عمل کرده و از هر یک از آنها در تبیین دیگری بهره برده است و یا به وحدت میان برهان و قرآن و عرفان معتقد است و در این فرض، آیا دیدگاه او با نظریه صدرا در این مسأله متفاوت است یا خیر؟

حزن از شروع پیدایش، همانند دیگر مباحث عرفانی، تحولاتی را پشت سر گذاشت. عامل اولیة شروع حزن و اندوه،‌ آیاتی از قرآن کریم و احادیثی از پیامبر (ص) است که مسلمانان را از عذاب آخرت بیم می‌دهد. با تأثر از این آیات و احادیث، عده‌ای غرق در ترس و خوف، با نگاهی به نقائص اعمال خود، در حزن و اندوه فرو رفتند. حزن در ابتدا، عکس‌العمل روحی و روانی این عده از اصحاب پیامبر (ص) بود که به بکائین مشهور ‌شدند؛ ولی در طی قرن اول هجری، به سبب بحران‌های سیاسی و اجتماعی بیشتر مورد توجه قرار گرفت و به عنوان یک میراث معنوی، از زاهدان اولیه به عرفان و تصوف اسلامی رسید. بعد از این که حزن وارد حلقه‌های بحث صوفیان شد، مراتبی برای آن قائل شدند و علاوه بر خوف، از قبض و هیبت نیز به عنوان عوامل ایجاد آن نام برده شد و در برابر آن، بحث دربارة رجا، بسط و انس هم رونق گرفت.

یکی از مسائل مهم فلسفی، که سابقه آن به دوره یونان باز‌می‌گردد، مسأله نظر و عمل و نسبت آن دو با یکدیگر است. این مسأله تحت عنوان "حیات نظری" و "حیات عملی" در یونان و سپس در قرون وسطی مطرح شد. متفکران مسیحی معمولأ با استناد به داستانی در انجیل لوقا درباره دو خواهر به نام‌های مریم و مرتاه به عنوان مظاهر نظر و عمل، این موضوع را تفسیر کرده‌اند. در این نوشتار دو گونه تفسیر، یکی تفسیر کلامی- فلسفی توماس آکوئینی و دیگری تفسیر عرفانی صاحب کتاب ابر ندانستن، شرح داده ‌می‌شود و در انتها به‌طور خلاصه این بحث در قرون وسطی و در دوره جدید مقایسه می‌گردد