جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش‌های خاورشناسان دربارۀ الکافی الکلینی در سده معاصر هر چند دوره‌های متنوع با رویکردهای متعدد را تجربه کرده است؛ ولی تحلیل روند و برایند این جریان حدیث‌پژوهی نوآمد در بازشناسی حدیث شیعه گویای این مهم است که این جریان هنوز در گام نخستین خود در شناخت و ارزیابی الکافی الکلینی قرار دارد و تا رسیدن به پژوهش‌های فاخر و ممتاز در تحلیل و نقد این کتاب حدیثی شیعه فاصله زیادی دارد؛ بنابراین تا کنون تک‌نگاری جامع، فاخر و برتری از سوی خاورشناسان در الکافی‌پژوهی ارائه نشده است و تعداد خاورشناسانی که به پژوهش درباره الکافی کلینی پرداخته‌اند، چندان فراوان نیستند. این مهم خود نتیجه علل و زمینه‌های مختلفی است که از جمله مهم‌ترین آنها توجه دیرهنگام غرب در آشنایی درست و عمیق با مذهب شیعه و اسلام شیعی است که در فراوانی و کیفیت محتوایی پژوهش‌های شیعه‌شناسی ایشان و به طور خاص پژوهش درباره جوامع حدیثی شیعه از جمله الکافی کلینی اثر نهاده است. پژوهش‌های سده معاصر خاورشناسان درباره الکافی کلینی به سه دوره تاریخی متمایز از همدیگر تفکیک‌پذیر است: دورۀ فقر و بحران آگاهی، دورۀ درنگ در مضامین برگزیده، دورۀ تحول در رویکرد و مسئله. پژوهش‌های خاورشناسان درباره الکافی کلینی به دو رویکرد انتقادی و ناهمدلانه و رویکرد خنثی و محض تقسیم‌پذیر است. شخصیت‌هایی چون ویلفرد مادلونگ، آندره نیومن، رابرت گلیو، تمیمه دائو و... از جمله مهم‌ترین خاورشناسانی هستند که درباره الکافی کلینی پژوهش‌هایی را در قالب مدخل دایرة المعارفی، مقاله مستقل و جستاری از کتاب منتشر کرده‌اند. تحلیل مضامین اصلی این پژوهش‌ها مسئله اصلی پژوهه حاضر است.

کتاب آداب‌الحرب و الشجاعة، تألیف محمّد بن منصور بن سعید (ملقّب به مبارکشاه و معروف به فخر مدبّر)، از آثار مهمّ قرن هفتم هجری است که جدا از ارزش زبانی، به لحاظ تاریخی و اجتماعی نیز جایگاهی ویژه دارد. مطالب و مندرجاتِ کتاب ـ چنان‌که از نام آن برمی‌آید ـ بیشتر به شیوه‌های نبرد، آرایشِ سپاه و تعبیۀ جنگی، اوصاف و کاربردِ جنگ‌افزارها، عرض دادنِ لشکر و آداب و ترتیبِ آن، اختیار کردنِ زمینِ مَصاف، آیین پادشاهی، فرستادنِ رسول و ارسالِ تُحَف، و مسائلی از این دست مربوط می‌شود. مؤلّف پندهایی نیز برای پادشاه و لشکرکش و رعیت ذکر کرده است. آگاهی‌هایی که آداب‌الحرب دربارۀ رنگ و شکل، عیب و علّتِ اسبان و معالجات امراضِ این حیوان به دست می‌دهد، مغتنم است و از خلال آن می‌توان مدخل‌های تازه به فرهنگ‌های لغت زبان فارسی افزود یا تعاریفِ مدخل‌های موجود را تکمیل کرد. قریب به شصت سال پیش، احمد سهیلی خوانساری به تصحیح این اثر همّت گماشت و حاصل کار خود را در 1346ش انتشار داد. در این مقاله مروری بر چند واژه از این کتاب داشته‌ایم.

از آغاز سدۀ بیست‌ویکم میلادی و به‌ویژه طی یک دهۀ اخیر، توجه پژوهشگران تاریخ بیش از پیش به اهمیت مطالعات باستان‌شناختی برای بازشناسی و بازنمایی تصویری دقیق‌تر از تاریخ تحولات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و دینی عربستان در سده‌‌های پایانی دوران باستان، که درنهایت به ظهور اسلام انجامید، جلب شده است. نتایج پژوهش‌های تازه که همچنان به‌طور فزاینده‌ای روبرو ‌شدند، اثر شایانی بر شناخت عمیق‌تر از خاستگاه و بستر تاریخی نزول قرآن دارند و درک ما را از تحول بنیادینی که اسلام در این دورۀ تاریخی پدید آورده به ‌طرز چشمگیری ارتقا می‌دهند. با این وجود تنوع موضوعات، تعدد پژوهش‌های انجام‌شده و چشم‌اندازهای متفاوت و گاه متعارض مشارکت‌کنندگان در این حوزه آن قدر زیاد است که ارزیابی دستاوردهای جدید برای مخاطبان کمتر آشنا چندان آسان نیست. مقالۀ پیش رو، مروری است انتقادی بر یکی از تازه‌ترین مشارکت‌ها در این حوزه که سال گذشتۀ میلادی به بازار نشر علمی پیوسته است. والنتینا گراسو در تک‌نگاری خود با عنوان عربستان پیش از اسلام: جوامع، سیاست، گرایش‌های دینی و هویت‌ها در باستان متأخر با تکیه بر منابع کتیبه‌ای، باستان‌شناختی و ادبی تصویری جامع از عربستان پیش از اسلام در بازۀ زمانی قرن سوم تا هفتم میلادی به دست می‌دهد. احمد الجلاد، محقق جوان و پرکار در این حوزه کوشیده است با تکیه بر دانش گستردۀ خود مطالب کتاب را دقیق و موشکافانه بررسی کند و در خلال ارائۀ خلاصه‌ای کوتاه از فصل‌های کتاب، کاستی‌های روش‌شناختی در این پژوهش را آشکار سازد، ناآگاهی یا غفلت‌های نویسنده در مراجعه به منابع اساسی و ادبیات موضوع را یادآور شود و ساده‌سازی‌ها یا بدفهمی‌های او را اصلاح کند. ارزیابی نهایی الجلاد از کتاب گراسو چنین است: این کتاب می‌توانست مقدمه‌ای خوشخوان برای مخاطبان ناآشنا با مطالعات پیچیده و روزافزون در موضوع تاریخ عربستان پیش از اسلام و آغاز اسلام باشد، اگر بهتر بر منابع دست اول استوار می‌شد و از ارجاع گسترده‌تر و اخلاقی‌تر به ادبیات موضوع بهره‌مند بود. اما خوانندگان همچنان ناگزیرند به کتاب‌ها و مقالات پیشین مراجعه کنند تا در جریان آخرین تطورات، نظریه‌ها و دیدگاه‌های محققان این حوزه قرار گیرند.

چکیده: مقالۀ پیش‌رو در‌واقع ادامۀ یادداشت‌های پیشین با همین عنوان می‌باشد؛ البته در این شماره شواهد مورد مطالعه عمدتاً با محوریت ترجمۀ جناب پیروز سیار تدوین شده و در چهار محور ارائه می‌گردد که عبارت‌اند از: 1. اهمیت پاورقی‌ها؛ 2. جای خالی تفاسیر یهودی در انبوه پاورقی‌ها؛ 3. به‌گزینی در ترجمه؛ 4. برخی ملاحظات. به این ترتیب محور دوم برای اولین بار در اینجا مطرح می‌شود.

نزهةالمجالس جمال خلیل شروانی، یکی از منابع مهم تاریخ رباعی فارسی و دربردارندۀ 4139 رباعی از 300 شاعر از قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم هجری است. تنها نسخۀ کتاب به خط اسماعیل بن اسفندیار ابهری در 731 ق کتابت شده است. این دستنویس به شمارۀ 1667 جزء مجموعۀ علی امیری جارالله در استانبول نگه‌داری می‌شود. دکتر محمدامین ریاحی کتاب را بر اساس دستنویس مذکور، تصحیح و در سال 1366 منتشر کرد. تصحیح نزهةالمجالس، یکی از بزرگ‌ترین کارهای علمی آن محقّق یگانه بود. مقدمه، نمایه‌های کتاب، تعلیقات و توضیحات رباعیات بسیار سودمند و پُرمایه است. متأسفانه تک‌نسخۀ نزهةالمجالس ایرادهایی دارد که خواه ناخواه به متن چاپی هم انتقال یافته است. با پیدا‌شدن دو دستنویس با اهمیت که در پیوند با نزهةالمجالس شکل گرفته‌اند، گشایشی در نقد و بررسی و تصحیح مجدّد نزهةالمجالس پدید آمده است: یکی خلاصةالاشعار فی‌الرباعیات ابوالمجد تبریزی که در 721 قمری تدوین و کتابت شده، دیگری سفینۀ رباعیات کتابخانۀ دانشگاه استانبول که نسخه‌ای ناقص از نزهةالمجالس محسوب می‌شود. این دو منبع، در برطرف‌کردن اغلاط کتابتی و بسامان آوردن عناوین شاعران نزهةالمجالس، منبعی کارگشاست. در مقالۀ حاضر، پیشنهادهایی برای تصحیح نزهةالمجالس بر اساس دو منبع مذکور و قراین و شواهد دیگر ارائه شده است.

دنیز ماسون، مسیحی کاتولیک و از قرآن‌پژوهان معاصر فرانسوی است که برای دست‌یابی به رمزوراز قرابت‌ها و خطوط فکری گاه متوازی و گاه متباین قرآن و سنت‌های یهودی و مسیحی، در کنار سایر آثار خود، به خلق اثری با عنوان «قرآن و مقایسه آن با متون مقدس یهودی و مسیحی» مبادرت ورزیده است. وی در عین اذعان به وجود درون‌مایه‌های بسیار مشترک اعتقادی بین سه دین یهودیت، مسیحیت و اسلام، در خلال مباحث کتاب خود، به‌ویژه در بحث تثلیث، هر از چند گاهی مسلمانان را متهم به نفهمیدن صحیح آموزه‌های قرآن و کتاب مقدس می‌کند. ادلۀ ماسون در وحیانی جلوه دادن آموزۀ تثلیث، آیات عهدین و گفتار آبا کلیسا است. نگارنده نیز با روش توصیفی - تحلیلی و با استمداد از رهیافت درون و برون‌دینی به نقد مدعیات وی مبادرت ورزیده است. مسئلۀ اصلی نوشتار پیش‌رو جستجو از ادلۀ قرآنی و عقلی در نقد و بررسی مدعیات وی است. ادلۀ عقلی مورد بحث نیز در عموم موارد برآمده از آموزه‌های ژرف و عمیق قرآن کریم است. نتایج پژوهش حاضر بیانگر این حقیقت است‌ که ادعای ماسون در باب چندوچون چیستی و ماهیت تثلیث و نیز خردگریز بودن آن، نادرست بوده، قابل نقد و اشکال فراوان است. نوشتار حاضر می‌کوشد، افزون بر ادلۀ قرآنی، با ادلۀ متعدد عقلی اثبات کند که اتفاقاً عقل این آموزه را در هیچ‌یک از اَشکال مُتصوَّر آن برنمی‌تابد و در ستیز کامل با آن است. روش گردآوری اطلاعات و داده‌ها در این پژوهش کتابخانه‌ای بوده است.

مقاله پیش‌رو، به بررسی دیدگاه الکساندر دی.کنیش (Alexander D. Knysh)، نویسنده مقاله «تصوف و قرآن» در دائرة‌المعارف قرآن لایدن درباره روش تفسیری غزالی و ابن‌عربی می‌پردازد. کنیش با استناد به ظاهر برخی از متون غزالی، تفسیر یا تأویل از نگاه وی را همانند تعبیر و تأویل خواب و رؤیا دانسته است. این نظریه، از نظریه برخی از فیلسوفان متقدم همچون ابن‌سینا سرچشمه می‌گیرد که تفسیر قرآن را رمزگشایی از باطن و حقیقت آن دانسته‌اند. همچنین ‌کنیش، ابن‌عربی را به بیان‌ نکردن روش تفسیری و پیروی نکردن از منطق متعارف فهم متن و نیز به خدمت گرفتن قرآن در جهت اثبات نظریه وحدت وجود متهم کرده است. نگارنده با استناد به آثار غزالی و ابن‌عربی و با روش تبیینی - تحلیلی، به این نتیجه رسیده است که غزالی نیز همچون اهل معرفت، تأویل را به معنای عبور از ظاهر به باطن کلام دانسته و به ابقاء ظواهر آیات معتقد است، نه اینکه ظاهر فقط درحد رمزگشایی از باطن باشد. همچنین ‌تفاسیر ابن‌عربی روش‌مند بوده و او در تفسیر و تأویل آیات قرآنی، از هر دو روش علمی و شهودی بهره برده و در لابه‌لای تفاسیر خود، به مبانی و ملاک‌های تفسیر عرفانی اشاره کرده و نیز با کشف و شهود، به نظریه وحدت وجود رسیده و پس از تبیین فلسفی آن و بیان فروعات و لوازمش، از آن در تفسیر آیات متشابه و رفع تناقضات ظاهری قرآن بهره جسته و تفاوت آشکاری است بین مستند‌سازی و تفسیر به رأی.

وقف قرآن از سوی بانوان شیعه و سنی در سده‌های کهن اسلامی امری متداول بوده است که نمونه‌های متعدد آن را در کتابخانۀ آستان قدس رضوی می‌توان یافت. امیرتی بنت ابی العباس الحمرائی یکی از بانوان (احتمالاً) شیعه در سدۀ پنجم هجری است که نسخه‌ای سی پاره از قرآن به خط کوفی ایرانی را بر حرم امام رضا علیه السلام وقف کرده است. این مقاله پس از مروری بر تاریخچۀ این اثر و واقف آن، به توصیف جزییات و ویژگی‌های متنی و هنری این نسخه از قرآن می‌پردازد و نشان می‌دهد که پاره‌هایی از این اثر وقفی در گذشته از حرم امام رضا علیه السلام خارج شده و اکنون به کتابخانۀ ملی فرانسه (به شمارۀ Arabe 7263)، حرم امام حسین علیه السلام، و کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران (به شمارۀ 4631) راه یافته‌اند، یا در حراج‌های مختلف اروپایی به فروش رسیده‌اند.

آکادمیای غرب، به‌ویژه از دوران روشنگری، با کنار گذاشتن دین از حوزه‌های علمی و تصمیم‌گیری‌های کلان، همواره دیدگاهی منفی دربارۀ کارآمدی دین در نظریه‌پردازی و نیز ورود عملی به حوزه سیاست داشته است. به‌تبع آن، مستشرقان نیز با اظهارنظر در این باره براساس منابع اسلامی که یکی از مهم‌ترین آنها قرآن کریم است، شبهاتی را مطرح کرده‌اند که عبارتند از: 1. نبودن ارائه الگوی حکمرانی در قرآن؛ 2. وامداری قرآن به الگوهای ناکارآمد پیشین؛ 3. زمان‌مندی احکام سیاسی قرآن؛ 4. ایده‌آلیستی و غیرقابل اجرا بودن رویکرد سیاسی قرآن؛ 5. ناکارآمدی الگوی سیاسی قرآن به‌عنوان تجربه‌ای ناموفق. با توجه به اهمیت این بحث و نیز نفوذ این افکار در میان نواندیشان مسلمان، این نوشتار با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و به روش توصیفی ـ تحلیلی عهده‌دار نقد و بررسی این نظریات شده است. نتایج پژوهش گویای آن است که با توجه به اشارات فراوان قرآن کریم به مباحث سیاسی و حکومتی، اصالت قرآن کریم به‌عنوان وحی مستقل الهی، جاودانگی احکام قرآنی، عملگرابودن احکام سیاسی قرآن و قابلیت اجرای آن، و نیز وجود الگوهای موفق قرآن‌محور در حکومت‌های اسلامی در طول تاریخ، هیچ‌یک از نظریات فوق قابل دفاع نیست و اصول کلی حکمرانی دینی متخذ از قرآن به‌عنوان الگوی برتر سیاسی، امروزه نیز باید مورد توجه جدی قرار گیرد

در شمارۀ 199 مجلۀ وزین «آینۀ پژوهش» مقاله‌ای از آقای علی زاهدپور در نقد ترجمۀ قرآن استاد کوشا به چاپ رسید؛ پس از انتشار مقالۀ ایشان، نقدی از جانب نگارنده بر مقالۀ ایشان در شمارۀ 201 مجلۀ «آینه پژوهش» درج شد و در شمارۀ 203 همان مجله نیز از قرآن‌پژوه ارجمند جناب دکتر نادعلی عاشوری تَلوکی مقاله‌ای با عنوان «تأمّلی در مقالۀ بررسی و نقد ترجمۀ قرآن کریم حجت‌الاسلام والمسلمین محمّدعلی کوشا» در نقد مقالۀ جناب زاهدپور انتشار یافت که حاوی نکات بسیار حائز اهمیت در آداب و شیوۀ نگارش نقد در حوزۀ ترجمۀ قرآن بود. اما در پی انتشار این دو نقد، در شمارۀ 204 مجله، مقاله‌ای با عنوان «نگاهی دوباره به ترجمۀ قرآن حجت‌الاسلام کوشا و دو دفاعیه آن» از جناب آقای علی زاهدپور به چاپ رسید که در آن ایشان تلاش نموده بود به نوعی به دو نقدی که بر مقالۀ قبلی ایشان نگاشته شد پاسخ دهند و در بخشی دیگر از مقالۀ خویش به نقد مواردی دیگر نیز از ترجمۀ قرآن استاد کوشا پرداخته بودند. مقاله حاضر پاسخی دوباره است بر نقد و مقاله دوم جناب علی زاهد.