جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در فضاى نسبتا آزاد سال‌هاى اولیه دهه بیست انتشار آثار و مقالات ضد دینى افزایش یافت و جامعه مذهبى را با سیل پرسشها و شبهات جدید روبرو کرد و اندیشمندان مذهبى را به تامل واداشت. در این زمان کسروى مشهورترین سردمدار جریان ضدمذهبى محسوب مى‌شد. وى به خصوص در دو کتاب شیعیگرى و در پیرامون اسلام که در سال 1323 منتشر شدند اسلام و تشیع را به نقد کشید. نوشته‌هاى کسروى واکنشهاى شدیدى را در پى داشت و سرانجام به قتل او منجر شد. در کنار وى على اکبر حکمى‌زاده با انتشار جزوه‌اى کوچک به نام اسرار هزارساله موجى از پاسخگویى در میان نیروهاى مذهبى را به دنبال آورد. حکمى زاده در این کتاب نقدهاى خود را به صورت سوال منتشر کرده و از علما خواسته بود به این سوالات پاسخ دهند.[1] کسروى و حکمى‌زاده لبه تیز حملات خود را متوجه علما و جایگاه آنان در مذهب شیعه کردند و از جمله مساله ولایت فقیه و عدم مشروعیت حکومت در عصر غیبت و حقوق سیاسى فقها در عصر غیبت را به نقد کشیدند. این در حالى بود که در این زمان در حوزه‌ها این تفکر تقریبا فراموش شده بود و علما و مراجع وقت با تاسى به آیت الله حایرى از حقوق سیاسى فقها سخنى به میان نمى‌آوردند. اما پرسشها و تردیدهایى که از سوى کسروى و حکمى‌زاده مطرح شد علما را واداشت در مورد ماهیت حکومت اسلامى و نقش فقها به تامل جدى بپردازند. بنابراین موج پاسخگویى به کسروى به تدوین رساله‌هایى منجر شد که در آنها از حکومت اسلامى سخن به میان مى‌آمد و در این رساله‌ها بود که ظاهرا براى اولین بار به طور مشخص از این مفهوم استفاده مى‌شد. بدین ترتیب اولین رساله‌هاى اسلام سیاسى در ایران عمدتا در پى پاسخگویى به کسروى و حکمى‌زاده تدوین شدند. در اینجا گزارشى اجمالى از این رساله‌ها را ارائه خواهیم کرد.

در شامگاه پنج‌شنبه بیست و پنج اسفند ماه 1384 در میانه‌ى جاده‌ى زابل ـ زاهدان، در محلى به نام تاسوکى، فاجعه تروریستى دلخراشى رخ داد که در آن بیست و دو تن از مسافران عبورى، در حالى که دست‌ها و چشمان آنها بسته شده بود، توسط گروه موسوم به جندالله، در حالى که این گروه لباس نیروى انتظامى را به تن داشتند و ایست بازرسى ساختگى برقرار کرده بودند، به فیض شهادت نایل آمدند. هفت تن مجروح گشته و هفت تن نیز به گروگان گرفته شدند که ستوان یکم پاسدار محمد شاهبازى در ایامى که در اسارت گروه مذکور بود به شهادت رسید و شش تن دیگر نیز به تدریج و در طى دویست روز آزاد شدند. آنها در برابر آزادى گروگان‌ها خواستار آزادى پنج نفر زندانى بودند، در اینجا قسمت دوم خاطرات رضا لک‌زایى، یکى از گروگان‌هاى این واقعه را مى‌خوانید.

شاید چندان مرسوم نباشد که چند متن به شکل یک­جا مورد نقد قرار گیرند. در این مقاله، به این دلیل، چند متن با هم مورد بررسی قرار می­گیرند که گویا مبانی نویسندگان آنها از یک جهت، و نقدهای وارد به آنها از جهت دیگر مشابه هم هستند؛ هرچند موضوع متن­ها و مباحث آنها به ظاهر، تفاوت دارد. تشابه متن­هایی که مورد بررسی قرار می­گیرد، در مقایسه برخی علوم مدرن با متفکران سنت اسلامی است. مدعای مشترک این متون، این است که آن علوم و روش­شناسی­هایی که مدرن به نظر می­رسند، در سنت خود ما سابقه داشته است: «آن­چه خود داشت ز بیگانه تمنا می­کرد». در این ارتباط، مقدمه­هایی که بر کتاب روش در علوم اجتماعی: رویکردی رئالیستی[i] نوشته شده، و بخشی از مطالب کتاب جامعه‌شناسی معرفت: جستاری در تبیین رابطه ساخت و کنش اجتماعی و معرفت‌های بشری،[ii] مورد بررسی و نقد قرار می­گیرد. [i]. آندرو سایر، روش در علوم اجتماعی: رویکردی رئالیستی، ترجمه عماد افروغ (تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1385). [ii]. عبدالرضا علیزاده (و دیگران)، جامعه‌شناسی معرفت: جستاری در تبیین رابطه ساخت و کنش اجتماعی و معرفت‌های بشری، زیر نظر: دکتر محمد توکل (قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1383).

حوزه کهن علوم اسلامی شیعه، علی­رغم تنگناها و فشارهای حاکمان جائر، انحطاط شرایط اجتماعی و تحجّر جاهلان، شاهد جریانی خلاّق، نواندیش و انتقادی در درون خود بود؛ جریانی که از بستر فرهنگ و اندیشه خودی سر برآورد و در برابر استبداد و خودکامگی ­ایستاد. این جریان، ریشه­های خود را از روح تعالیم دینی و مکتب اهل بیت: اخذ کرد و با نگاه به شرایط اجتماعی و اقتضائات آن، حرکتی اصلاحی و نواندیشانه­ را شروع نمود که هنوز به حرکت بالنده خود ادامه می­دهد. این نهضت علمی و اجتماعی، شباهتی به جریان­های روشنفکرانه ندارد. روشنفکری، واژه­ای غیر بومی است، که بیانگر مدل یا مدل­هایی است که تجربه تاریخی آن، مملوّ از خطرها و آفات است؛ از این­رو اطلاق آن بر جریان اصلاحی و نواندیشی حوزوی، بسیار تأمل برانگیز است. نوشتار حاضر در صدد است با نگاهی جامعه شناختی، به بازشناسی ویژگی­ها و شاخص­های جریان اصلاحی و نواندیشی حوزوی بپردازد. تقلیدگریزی، حقیقت­طلبی و واقع­گرایی، توجه به مقتضیات زمان و مکان و بهره­گیری از روش­های مختلف معرفتی، بخشی از اصول روشی آن است.

بحث و بررسی پژوهشگران و تحلیلگران مسائل سیاسی در خصوص جریان‌های مختلف اسلام‌گرا در دهه‌های اخیر و خصوصاً به دنبال پیروزی انقلاب اسلامی، همواره رو به افزایش بوده است، اما حادثة یازده سپتامبر 2001 در آمریکا، نقطة عطفی در این مطالعات و جهت‌گیری‌های آن محسوب می‌شود. به اعتقاد بسیاری از محققان، از این مقطع به بعد، کلیشه‌ها و برچسب‌های ستیزه‌جویانه از اسلام و مسلمانان در دنیای غرب به شدت افزایش یافته، تا جایی که بسیاری مدعی شده‌اند که اسلام و مسلمانان، مظهر تروریسم و اعمال خشونت‌آمیز در دنیای مدرن هستند. متأسفانه موج عظیمی از تبلیغات و نوشته‌های سطحی و ژورنالیستی رسانه‌های غربی در چند سال اخیر، به بهانة اقدامات گروه‌های رادیکال و تندرویی چون القاعده، مسلمانان را مخالف تکثر، تنوع، تجدد، مذاکره، گفت‌وگو و سازش معرفی کرده و اعلام جنگ علیه تروریسم را به معنای جنگ علیه اسلام دانسته‌اند. در چنین فضایی، لزوم برنامه‌ریزی گسترده برای مقابله با تهدید اسلام‌گرایان یا خطر سبز[1] مورد تأکید قرار گرفت. در این میان، معدود افراد محققی نیز وجود داشته‌اند که در مراکز تحقیقاتی دانشگاهی، به بررسی عمیق ابعاد موضوع «اسلام و خشونت» پرداخته و تلاش کرده‌اند که به تحلیل ریشه‌های حوادث دهه اخیر در جهان اسلام و برخوردهای متفاوت مسلمانان با غرب بپردازند.

حضرت امام; با تأثیرپذیری از مشرب فلسفی حکمت متعالیه، در تقابل با دو نظام سرمایه‌داری و کمونیستی توانستند نظامی را که عهده‌دار سعادت فردی و اجتماعی است، تحقق بخشند. با همین مبنا، حکومت اسلامی را تئوریزه کنند، و با حضور عینی مردم بر آن، جامة عمل بپوشانند. این حرکت بزرگ به نوع برداشت امام خمینی; از انسان کامل در عرصه سیاست و حکومت بر مبنای مشرب فکری حکمت متعالیه مربوط می‌شود. هدف پژوهش حاضر، کاوش در این موضوع است. در این راستا این سؤالات مطرح شده است که نگاه امام خمینی; به مفهوم انسان کامل و ابعاد آن در عرصه سیاست و حکومت چیست، و چگونه توانست با برجسته‌ ساختن همین مبنا در مقابله و تحدی با دیگر مکاتب مادی و معنوی، نظامی را تأسیس و رهبری کند که عهده‌دار حفظ و گسترش کرامت انسان و جامعه باشد. برای پاسخ به این سؤال و تحلیل و تبیین جامع ویژگی‌های انسان کامل، ابتدا خاستگاه و پایه اصلی بحث، یعنی معرفت شناسی و هستی شناسی در حکمت متعالیه ـ که همان چارچوب نظام فکری حضرت امام است ـ بیان شده است. در ادامه‌، جایگاه انسان‌شناسی در حکمت متعالیه و سیر تکامل انسان در این مکتب بررسی گردیده است.

این مقاله به بررسی اندیشه سیاسی ابن رشد می­پردازد. متفکری که او را پل انتقال علوم اسلامی به اروپا و جهان مسیحیت برشمرده­اند. وی در قرطبۀ اندلس (595 – 520) در خاندان با سابقه بنورشد دیده به جهان گشود. پدر و پدر بزرگش، جملگی از امامان جمعه و جماعت، قاضی و مدرس بودند؛ همین زمینه سبب شد که او به فراگیری علوم دینی روی آورد. ابن رشد، در موقعیت­های گوناگون علمی – فرهنگی قرار گرفت. از جمله حضور در شورای آموزشی مراکش که باعث آشنایی و ارتباط وی با ابن طفیل گشت. وی با جدّ و جهد فراوان، کمر همت به تصحیح و پیرایش آثار، از جمله آثار ارسطو، بست. در عین حال فرصتی نیکو حاصل گردید که تاملات و آراءِ سیاسی­اش را ذیل آن آثار ساماندهی نماید. در مجموع ابن رشد را متفکری نقاد، احیاء­گر مکتب مشاء، شارح کبیر آثار ارسطو، فیلسوف، متکلم و فقیه که آثار بسیاری به یادگار گذاشته گفته­اند. این مقاله با بحث از مفاهیم، بنیادهای معرفتی، هستی شناسی و انسان شناسی آغاز می­گردد. سپس نیم نگاهی به منابع اندیشه و نسبت دین و سیاست دارد و در ادامه به بحث جایگاه فرد و اجتماع، حکومت و انواع آن و در خاتمه حقوق و وظایف متقابل حاکم و اتباع می­پردازد.

جریان روشنفکری دینی ایران که اشخاص و خطوط فکری متنوع و متکثری، آن را راهبری می‌کنند، نیاز به واکاوی، تحلیل و بررسی این اهداف و مقایسه آنها با اهداف و رویکردهای روشنفکری حوزوی اهمیت بالایی دارد. در این مقاله تلاش می‌شود ضمن ارائه گزارشی اجمالی از رویکردهای اندیشه‌ای مهم‌ترین جریانات روشنفکری دینی در دهه‌های پس از انقلاب اسلامی به بررسی انگیزه‌ها و چشم‌اندازهای فکری آنها پرداخته شود تا با تحلیل و بررسی دغدغه‌های این جریانات تا حدودی، مسئله‌بندی روشنفکری دینی در کشور، مورد بازخوانی مجدد قرار گیرد. این نوشتار پس از بیان و تعریف مفهوم روشنفکری، به بررسی مهم‌ترین دیدگاه‌های روشنفکری دینی در کشور با توجه به زمینه‌های پیش گفته خواهد پرداخت تا ضمن بیان دیدگاه‌ها به مشکلات آنها در کامیابی به اهداف مورد نظر اشاره شود. محور مباحث در جریانات روشنفکری دینی در سمت و سوی روشنفکران دینی غیر حوزوی، متمرکز بر اندیشه‌های آقایان سروش و ملکیان و نگاه کلی بحث در بخش روشنفکری حوزوی، ناظر به جریان کلی نواندیشی و تحول‌خواهی در حوزه‌های علمیه است.

از آغاز مسيحيت، برخورد دوگانه‌اي نسبت به فلسفه وجود داشت و حتي در خود انجيل‌ها هم اين دوگانگي ديده مي‌شود. مسيحيت در درجه اول، يک دين است و آموزه‌هاي آن، درباره رستگاري و عشق به خداوند است و به‌صورت يک نظام نظري انتزاعي به سبک نظام‌هاي فلسفي يوناني درنمي‌آيد. درحالي‌که ادعاي سنت فلسفي يونان، دانش عقلاني متکي بر منطق استدلالي است. اين مقاله با پذيرش اين مسئله که تصوري عقلاني از ايمان، زمينه مشترکي براي بسياري از فلاسفه قرون وسطي بوده است، درصدد بررسي اين مهم است که چگونه معرفت متافيزيکي بشر که از راه وحي بدان رسيده، با معرفت طبيعي که از راه حواس و عقل بدان دست‌يافته، مرتبط مي‌شود.

در تفکر دینى و فلسفى اسلام بین «هست و نیست»ها و «باید و نباید»ها رابطه مستقیم وجود دارد. هر آنچه وجود دارد، «خیر» است و هر آنچه خیر شد، «بایسته»اى را در پى دارد و هر آنچه وجود ندارد، «خیریّتى» نداشته و «بایسته‌اى» بر آن مترتّب نمى‌شود. بنابراین شکى نیست که ماهیّت هر نوع رفتار سیاسى ـ اجتماعى پیامبر 9 ناشى از نوع نگرشى است که پیامبر 9 از انسان و ماهیت و هستى او دارد. این مقاله در بیان مبانى نظرى انسان شناسانه سیره سیاسى پیامبر 9 مى‌باشد تا نشان دهد سیره سیاسى پیامبر 9 به ملاحظه ماهیت و سرشت انسان، به دنبال احیاى کرامت ذاتى انسان است و به ملاحظه جایگاه وجودى او که از سوى خداوند به عنوان جانشین خدا در زمین تعیین شده، به دنبال رساندن انسان به کرامت ارزشى و ویژه‌اى است که خداوند به چنین انسانى افاضه کرده است. سیره سیاسى پیامبر از یک نگرش «ماهیت شناسانه» از انسان که معرّف دو بُعدى بودن انسان است و نگرش «وجود شناسانه» که معرّف جایگاه وجودى انسان نزد خداوند و در عالم هستى است، برخوردار بوده و در تلاش است انسان را با چنین ماهیتى به جایگاه عبودیت خدا و خلیفة‌اللهى برساند. نکته شایان ذکر این‌که نوع نگرش انسان‌شناسانه پیامبر 9 موجب آن است که سیره سیاسى و حکومتى وى ناظر به دگرگونى دایمى و تحول انسان از نقص به کمال تا حدّ خلیفة‌اللهى باشد.