جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫در اين تحقيق رويکردي تطبيقي از آراي استاد مطهّري و الوين پلانتينجا درباره عدل الهي، و ماهيت و ويژگي‌هاي آن صورت گرفته و ديدگاه‌هاي برخي فيلسوفان غرب و متکلّمان مسلمان، مانندِ اشاعره در اين زمينه بيان شده و وجود شرور در عالَم هستي و نسبت آن با عدل خداوند از منظر کلامي و فلسفي تجزيه و تحليل گرديده است. نويسنده نخست با تبيين مفهوم عدل در لغت و اصطلاح، اقسام عدل را از منظر استاد مطهّري بيان کرده، آن گاه نسبت بين جبر و اختيار و حکمت و عدل و شر با عدل الهي را بررسيده و ديدگاه اشاعره و عدليه (اماميه و معتزله) را در اين باره جست جو کرده است. وي در ادامه چند ديدگاه مهم درباره عدل الهي را از منظر فلاسفه‌ي غرب، مانندِ آگوستين و ايرنائوس و ديدگاه عدل الهي پويشي و نيز نظريه الوين پلانتينجا را در زمينه عدل الهي مطرح و به شبهه هاي وي در اين زمينه پاسخ گفته است. مهم‌ترين شبهه الوين پلانتينجا در خصوص عدل الهي، وجود شرور و بلاياي متعدّد در جهان هستي است، که از منظر شبهه کنندگان، شرور به منزله قرينه‌اي بر نفي عقلانيت باورهاي ديني محسوب مي‌شود. آن گاه از ديدگاه پلانتينجا درباره ارتباط جبر و اختيار با عدل الهي، سخن رفته، که شبهه هاي جبريان و مطلق گرايان توّسط وي مطرح گرديده است. نگارنده در بخشي ديگر ديدگاه شهيد مطهّري را درباره عدل الهي و پاسخ ايشان به شبهه هاي مربوط به آن، مانندِ شبهه شرور و وجود تبعيض‌هاي فراوان بين انسان‌ها را به طور مفصّل باز مي‌گويد. به همين منظور نويسنده به عدمي و نسبي بودن شر و توجيه شرور موجود در عالَم هستي، از منظر استاد اشاره کرده و برهان هاي وي براي تفسير وجود شر، از جمله: برهان هاي حکمت، زيبايي شناختي و تکامل را تبيين مي‌کند. وي همچنين پاسخ شهيد مطهّري در وجود اقسام تبعيض‌ها در نهاد عالَم را بيان کرده و نام تبعيض را تفاوت نهاده، و آن ها را بر اساس حکمت الهي تفسير کرده است. نظريه ((امر بين‌الامرين)) براي پاسخ به شبهه هاي مربوط به جبر و اختيار، پايان بخش اين فصل از تحقيق محسوب مي‌شود. در فصل چهارم مقايسه‌اي بين ديدگاه‌هاي الوين پلانتينجا و شهيد مطهّري در زمينه دفاع از عدل الهي صورت گرفته و ويژگي‌هاي تفکرات هر يک از اين دو انديش مند اسلامي و غربي و چالش‌هايي را که هر يک به عنوان شبهه هاي مربوط به عدل خداوند به آن به صورت جداگانه پرداخته شده است.

‫تساهل و تسامح به معناي سهل‌انگاري و بي‌توجهي، بلکه به‌معناي آسان گرفتن و تحمل نظر مخالف است، و معمولا بر يکي از سه مبناي معرفت‌شناختي، هستي‌شناختي يا انسان‌شناختي استوار است. دين اسلام، تساهل را نه در همه عرصه‌ها مي‌پذيرد، و نه به‌طور کلي آن را نفي مي‌کند. علامه طباطبايي نسبت به تمدن غرب برخوردي عالمانه دارد، نه چنان است که مرعوب باشد و نه يکسره همه دستاوردهاي آنان را نفي مي‌کند، او تمدن غرب را تمدني غيرديني مي‌داند که نمي‌توان در آن بدون تغييرهاي بنيادين، احکام اسلام را اجرا نمود. علامه، شريعت را غير قابل تغيير دانسته، و در باب شريعت به هيچ روي قايل به تساهل نيست، و معتقد است که احکام اسلامي هم در وضع و هم در اظهار و اجراي خود توأم با نوعي مدارا و نرمي بوده است. به نظر او اسلام، آزادي عقيده را به‌رسميت نمي‌شناسد، اما اجازه اظهار عقيده را مي‌دهد. از ديدگاه او آزادي و تساهل محدودند، و کيفيت و اندازه اين حدود با رجوع به سنت‌هاي مشترک و مألوف هر جامعه فهم مي‌شود. شهيد مطهري به مباحث تساهل کمتر پرداخته است. او تساهل به‌معناي تحمل ديگران و آسان بودن شريعت را مي‌پذيرد، اما تساهل به‌معناي سهل‌انگاري و سازش‌کاري در امر دين را رد مي‌کند. او تأکيد مي‌کند که دعوت اسلام به جهان‌منشي و اخذ حکمت حتي از کافر نشانه تساهل در اسلام است. او بين فکر و عقيده تفاوت قايل بود، و به آزادي فکر معتقد است. از نظر وي انسان‌ها بايد در سايه تفکر به انتخاب و گزينش دست بزنند. عقل در ديدگاه شهيد مطهري از اعتبار بيشتري برخوردار است، و راه سعادت و خوشبختي در قرآن بيان شده، و در صورت تعارض حکم عقلي با نص احکام اسلام، اين حکم عقل است که بايد مقدم داشته شود، و مجتهد با استفاده از ابزار عقل و درک شرايط مي‌تواند برخي احکام را تغير داده و به تأخير بياندازد.

‫رابطه بايد و هست، از مباحث کليدي فلسفه اخلاق است، که به نحوه ارتباط ميان گزاره‌هاي اخلاقي و حقايق عيني، مي‌پردازد. ديويد هيوم براي اولين بار به مسأله چگونگي استنتاج بايدها و احکام اخلاقي از حقايق خارجي و هست‌ها اشاره نموده است. هدف از اين پژوهش نيز پاسخ به اين مسأله و مسايل مربوط به آن، بر اساس آرا و ديدگاه‌هاي علامه طباطبايي، شهيد مطهري و استاد مصباح مي‌باشد. براي اين منظور، ابتدا بايد موضع خود را در باب مفاهيم و انشائات اخلاقي روشن نماييم. هيوم معتقد بود که مفاهيم اخلاقي، همچون خوبي، عدالت، فضيلت و رذيلت، عيني نيستند، به‌همين دليل ميان بايد و هست، ارتباطي وجود ندارد. از نظر هيوم قوه فهم و عقل انسان، دو کار انجام مي‌دهد، يکي اکتشاف و استنباط امر واقع و ديگري کشف روابط و نسبت‌هاي ميان امور و مقايسه ميان آن‌ها؛ اما مفاهيم اخلاقي در هيچ‌يک از اين دو دسته جاي نمي‌گيرد. علامه طباطبايي، استاد مطهري و استاد مصباح يزدي، مفاهيم اخلاقي را اعتباري مي‌دانند، اما مقصودشان متفاوت است. علامه و مطهري، مفاهيم را اموري جعلي و قراردادي مي‌دانند، و مصباح يزدي آن‌ها را از معقولات ثانيه مي‌داند. از نظر علامه، تمامي علوم بر پايه نظام عالم عيني است، فقط علوم نظري مستقيما از خارج اخذ مي‌شوند، و علوم عملي بر اساس نيازهاي فردي و اجتماعي شکل مي‌گيرند. شهيد مطهري نيزهمين عقيده را دارد، با اين تفاوت که احکام اخلاقي را برخاسته از من علوي مي‌داند. اما از نظر مصباح يزدي، مفاهيم اخلاقي، منتزع از روابط واقعي و عيني ميان اشيا است. هر سه، مفاهيم اخلاقي را در راستاي نيازهاي واقعي انسان و رسيدن به کمال و سعادت وي، که امري عيني است، مي‌دانند؛ اگرچه در روش تبيين آن با يکديگر اختلاف دارند. با اين‌که ديدگاه‌هاي علامه و مطهري قابل دفاع است، اما اتقان ديدگاه مصباح يزدي بيشتر است؛ بنابراين قول مختار ما، ديدگاه استاد مصباح است.

ماهيت مفاهيم «عقل» و «دين»، و از همه مهم‌تر، رابطه بين آنها همواره از مهم‌ترين مباحث قابل توجه و مناقشه در بين متکلمان و نظريه‌پردازان حوزه‌هاي مطالعاتي، به‌ويژه معرفت‌شناسي و علم کلام بوده است. آراء متفاوت و گاه متناقض در اين زمينه شبهات و ابهامات بسياري را موجب شده است. انديشه‌هاي شهيد مطهري به عنوان يکي از قابل استنادترين الگوها در زمينۀ ارتباط عقل و دين، همواره مطمح‌نظر بوده است. ازاين‌رو، با نظر به اهميت اين موضوع، پژوهش پيش‌رو با هدف شناخت نسبت عقل و دين با يکديگر از نظر ايشان صورت گرفته است. براي گردآوري داده‌ها، از روش اسنادي و ابزار فيش‌برداري استفاده شده است. نتايج نشان مي‌دهد که در نظر شهيد مطهري، عقل و دين علاوه بر سازگاري، مکمّل يکديگر نيز هستند. در واقع، انسان با هيچ‌کدام از دو مقولۀ مذکور، به‌تنهايي قادر به وصول تکامل و سعادت واقعي نيست و اين مهم تنها در صورت همراهي عقل با دين قابل تحقق است. با وجود اين، دين نسبت به عقل از تقدم برخوردار است؛ زيرا دين پرورانندۀ عقل است.

این مقاله مساله معنا و ارکان تشکیل دهنده ی آن را با عنایت ویژه به آثار و دیدگاه های آیت الله مرتضی مطهری مورد بررسی قرار می دهد. مطابق این پژوهش هسته اساسی معنا برخاسته از اراده و علم گوینده حکیم است. ساختار زبان که گفتار و متن در آن قرار می گیرد نیز به نوبه خود اقتضائات ظرفیت هایی ویژه در باروری به معنا دارد. نقش اساسی خواننده در این میان از منظر قوانین زبان شناختی صرف نظر از بعد روان شناختی - کشف و باز تولید معناست نه جعل معنا.

یکی از مهم ترین دستورات اسلام در حوزه رابطه با انسان های دیگر، تعیین ضابطه برای رابطه مسلمان با غیرمسلمان است. مقاله حاضر کوشیده است تا با روش توصیفی، چگونگی رابطه مسلمان با غیرمسلمان را با استناد به آثار شهید مطهری بیان کند و به این نتیجه رسیده که مشی اسلام در تعیین ضابطه برای رابطه مسلمان با غیرمسلمان، بر اساس اعتدال و میانه روی است، به گونه ای که نه دستور کلی قطع رابطه صادر کرده و نه اجازه هرگونه رابطه ای را داده است. اسلام برای حفظ دین افراد، مصلحت مسلمانان و عزت و استقلال جامعه اسلامی، روابطی مانند ازدواج، دوستی، کمک و احسان، تعلیم و تعلم، تعامل فرهنگی، تجاری، و همزیستی با غیرمسلمانان را محدود کرده و برای حضور غیرمسلمان در قلمرو حکومت اسلامی و تصدی مناصب و پستهای حساس، سخت گیری کرده است و تسلط و ولایت غیرمسلمان بر مسلمان را به هیچ وجه نمی پذیرد.

در این مقاله بخش قابل توجهی از دیدگاه های شهید مطهری در باب خداشناسی مورد توجه، تجزیه و تحلیل قرارگرفته است. موضوعاتی از قبیل، الف: حدود توانایی عقل در باب خداشناسی؛ ادلّه اثبات وجود خدا و ج: ادّله اثبات یگانگی خدا. نوشتار با رویکرد تحلیلی و بررسی آثار شهید علامه مطهری، به موضوع خداشناسی پرداخته است، این مقال صرفاً به توصیف، تبیین و تحلیل دیدگاه های علامه شهید نپرداخته، بلکه همراه آن نقد و بررسی نیز صورت داده است.

با وجود تحقیقات و کاوش های بسیار درباره شخصیت علمی شهید مطهری، هنوز ابعاد قرآن پژوهی استاد، به خوبی شناسانده نشده است. رساله حاضر، حاصل جستجو در آثار استاد، جهت ارائه و تحلیل برخی اندیشه های علوم قرآنی و تفسیری معظم له است. استاد مطهری، در باب ماهیت وحی، بر پایه نگاهی فیلسوفانه، معتقدند: روح قدسی پیامبر، در قوس صعود با رویکرد به عالم غیب، حقائقی را دریافت می کند و در قوس نزول، آن حقائق، با تنزل در مراتب وجود پیامبر، به صورت امری حسی در می آید. مشخصه های وحی پیامبران از منظر استاد عبارتند از: دریافت باطنی، فراگیری از معلمی غیر بشری، توجه آگاهانه به منبع غیبی و ادارک واسطه وحی. موضوع اعجاز قرآن، مفصل ترین بحث علوم قرآنی آن شهید عزیز است. دلالت معجزه به نظر ایشان دلالت عقلی و استدلالی چونان دلالت حدوث حادث بر علت و از نوع دلالت برهانی نه اقناعی می باشد. استاد بر اساس تأملات دقیق فلسفی و با استشهاد به آیات و روایات، علت ایجاد کننده معجزه را نفس پیامبر، به اذن خداوند می دانند. معظم له، در مورد ابعاد اعجاز قرآن، تک منظری را مردود دانسته و با بهره گیری از آیات قرآن به وجوه مختلفی از اعجاز معتقدند از این رو در آثار ایشان، دست کم، پنج وجه اعجاز، قابل استفاده است که در برخی از آن ها بیان استاد، ابتکاری است. ایشان در پاسخ تفصیلی به برخی مستشرقان و روشنفکران مسلمان که در قرآن را تنها معجزه پیامبر، معرفی کرده اند؛ چنین ادعائی را برخلاف صریح قرآن مبنی بر نقل معجزات دیگر پیامبر دانسته و نسبت به آیات مورد استدلال آنان، معتقدند این قبیل آیات بیان گر بهانه جوئی یا سود طلبی برخی تقاضا کنندگان معجزه می باشد. استاد پس از تعریف محکم و متشابه، حکمت وجود متشابهات قرآن را در ساختار مفاهیم معارفی آن بیان کرده اند؛ با این توضیح که چنان مفاهیمی با الفاظ بشری که برای موضوعات مادی وضع شده اند به طور کامل، قابل بیان نیستند از این رو قرآن از زبان تمثیل و نمادین، بهره برده است. معظم له، نسخ را به لغو دستور اول و صدور دستوری به جای آن، معرفی کرده اند. حکمت نسخ را نیز از مجموع بیانات ایشان چنین می توان برداشت کرد: گاهی مصالح و مفاسدی که در سلسله علل احکامند به جهت مقتضیات زمان، محدود به وقتی معین می شوند؛ شارع نیز با علم قبلی به آن اقتضاءات، حکمی را موقتاً تشریع می کند ولی با انقضای آن شرائط، زمان حکم نیز به انجام می رسد و حکمی متناسب با شرائط جدید اعلام می شود. استاد در مورد تعداد آیات ناسخ و منسوخ، از افراط در تکثیر موارد و تفریط در انکار آن، پرهیز کرده اند. و اما در خصوص مبانی تفسیر، از آثار استاد مبانی زیر به دست می آید: 1- برخلاف دیدگاه اخباریان، تفسیر قرآن، ممکن و جائز است. 2- بنا به ادله قطعی و تاریخی و برخی آیات، قرآن از تحریف، مصون مانده است. 3- زبان قرآن، ترکیبی و چند ساحتی است از این رو در عین کاربرد زبان عرفی، از زبان نمادین نیز بهره برده است. 4- قرآن کتاب هدایت است و جامعیت آن نیز در همین راستا، تعین می یابد. استاد در موضوع قواعد تفسیر، ضمن توجه دادن به قواعد ادبیات عرب، بر اعتبار قرائنی چونان: سیاق، فضای نزول، آیات دیگر و روایات تکیه کرده، و در بطن نو تأویل قرآن به بیانات روائی، اکتفا نموده اند. در مورد روش تفسیر استاد مطهری نیز شاید بتوان شیوه جامع نگر و فراگیر را روش غالب بر تفسیر ایشان دانست که به هدف انعکاس همه جنبه های تفسیر هم چون تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر قرآن به روایات، عقل گرائی در تفسیر، تحقیقات واژه شناسی، رعایت اعتدال در تفسیر علمی و طرح مباحث اجتماعی، به روشنگری در تبیین آیات پرداخته اند.

لباس، یکی از مظاهر پراهمیت تمدن بشر و یک عمل اجتماعی معنادار است. این مقاله با هدف بیان معیارهای اسلامی پوشش از دیدگاه شهید مطهری و با روش توصیفی تحلیلی، به این نتیجه دست یافته است که لباس موهبتی الهی برای کرامت دادن به انسان است و اسلام با دستور به پوشش، بشر را به سوی تمدن سوق داده است. هرچند از منظر اسلام، شکل و قالب خاصی برای لباس تعیین نشده است، ولی معیارهایی برای آن وضع شده که با عنوان «سبک پوشش اسلامی» مورد بررسی قرار گرفته است. این معیارها براساس فطرت انسان، به منظور غنا بخشیدن به تمدن بشری، حفظ نیرومندی و استقلال جامعه اسلامی و استحکام نظام خانوادگی وضع شده است. آراستگی، در نظر داشتن روحیه اجتماعی مانند ایثار و همدردی و همرنگی، حفظ عزت نفس، رعایت نظم و نظافت، و حفظ حرمت و کرامت انسانی از بایسته های پوشش اسلامی است. همچنین تقلید از بیگانگان و تشبه به آنها، پوشیدن لباس شهرت، تشبه به جنس مخالف، اسراف، و... در سبک پوشش اسلامی جایگاهی ندارند و مورد نهی واقع شده اند.