جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صافى در شرح كافى اثر ملّا خليل بن غازى القزوينى مى‌باشد كه شرحى بركتاب كافى شيخ كلينى در قرن 11 ق به زبان فارسى و در دو جلد در سال 1064ق به درخواست شاه عباس دوم صفوى مى‌باشد. كتاب را در عرض مدّت بيست سال در 34 جلد به اتمام رسانيده و تاريخ اتمام مجلّد اوّل محرّم 1066ق و اتمام جلد آخر كه شرح روضه‌ى كافى است، 1084ق مى‌باشد. علت تسميه صافى: تسميه اين شرح به نام «صافى» هر چند كه در طليعه گفتار مصنّف در جزء اوّل آن، چندان صريح و واضح نمى‌باشد، لكن در ابتداى شرح قسم فروع از كافى، مصنّف به اين عنوان تصريح كرده و از اين شرح به عنوان «صافى شرح كافى» ياد نموده است. مرحوم آقا بزرگ تهرانى نيز در سه موضع از الذريعة، از اين شرح به نام «صافى» نام برده و به ترجمه آن پرداخته است. و همچنين در ساير كتاب تراجم و فهارس نيز به همين عنوان، نام برده شده است؛ و به همين دليل بوده كه در چاپ حجرى اين كتاب هم كه در لكهنو سال 1323 منتشر شده، به همين عنوان، نامگذارى شده است، هر چند كه در برخى از نسخه اين شرح، با عنوان «صافى گنجينه شا» يا مطلق «گنجينه شا» از آن نام برده‌اند، كه از آن جمله است نسخه موجود در مدرسه گلپايگانى به شماره (/86 26) كه به خطّ جعفر بن غازى مى‌باشد؛ وى در پايان نسخه از اين شرح به عنوان «گنجينه شا» ياد كرده است و گويا منشأ اشتباه وى، تعبير مصنّف در ابتداى جزء اوّل اين شرح بوده كه خطبه خود را با عبارت «فتح صافى گنجينه شا شرح كافى...» شروع كرده است. ساختار كتاب: كتاب با يادداشتى از دبير كنگره بين المللى شيخ، آقاى مهدى مهريزى آغاز مى‌گردد و بعد از آن محقق كتاب طى 80 صفحه در 11 فصل به بررسى زندگى، افكار و آثار مؤلف و هم چنين به بررسى نسخه خطى صافى و تحرير مختلف آن و روش تصحيح اين اثر پرداخته است. كه بعد از اين مطالب شرح كتاب كافى با آوردن تمام متن كافى به همراه سلسله سند آن توسط شارح محترم آغاز مى‌گردد. شارح در اين كتاب با آوردن كلمه‌ى اصل در ابتداى متن كافى و كلمه‌ى شرح در ابتداى توضيحات خود، به اين كتاب سامان داده است. از آنجا كه، ملاخليل، نماينده افكار خاصى مى‌باشد، در صافى، همچون ساير آثارش، گاه به تندى با مجتهدان و فلاسفه برخورد كرده و قلمش از انصاف خارج شده و نسبت ناروايى به آنها مى‌دهد. به يقين چاپ اين اثر به معناى دفاع از اين‌گونه سخنان و افكار نيست، بلكه تنها به نمايش گذاشتن انديشه شخصيتى است كه در عصر خود، تأثيرگذار بوده و همواره آراء او مورد نقد و بررسى انديشمندان و عالمان ديگر بوده و هست. ملا خليل به شرح تمام كافى پرداخته است و اما اكنون به عنوان نمونه، به چاپ بخشى از شرح اصول كافى اقدام شده تا در زمانى ديگر به تصحيح و چاپ ادامه آن پرداخته شود و طبق برآورد ابتدايى، چاپ تمام صافى افزون بر 30 جلد خواهد شد. ويژگى صافى بر ساير شروح: گرچه در شرح كل يا بخشى از كافى، عالمان آثار متعددى را خلق كرده‌اند. اما دو ويژگى «صافى» را از ساير شروح ممتاز ساخته است: اول: «صافى» اولين و يا به تعبير دقيق تر، تنها اثرى است كه به زبان فارسى به شرح احاديث كافى پرداخته است. و تاكنون اثر ديگرى به زبان فارسى در شرح كافى يافت نشده است، گرچه چندين ترجمه از بخش اصول و روضه كافى وجود دارد. دوم: شارح به شرح اصول و روضه كافى اكتفا نكرده، بلكه تمام سه بخش كافى را شرح نموده است. اكثر شرح ها، حاشيه ها و تعليقه‌هاى كافى به بررسى بخش اصول كافى پرداخته‌اند و بخشى از آنها حتى تمام اصول كافى را نيز در بر نمى‌گيرد. و تنها يك يا چند كتاب از اصول كافى را شامل است. و يا تنها به روضه كافى پرداخته‌اند و يا بخشى از فروع كافى را شرح كرده‌اند. و غير از «صافى» تنها يك شرح كامل بر كافى وجود دارد كه آن هم «مرآة العقول» علّامه محمّد باقر مجلسى است. و اين مسأله، خود اهميت «صافى» را دو چندان مى‌كند. به جهت همين دو ويژگى است كه «صافى» يكى از پُر نسخه ترين آثار در زمينه شرح حديث است و حتى تعداد نسخه خطى آن از مرآة العقول نيز به مراتب بيشتر است. تاكنون قريب به پانصد دست نويس از آن در ايران شناسايى شده است كه در بين آن نسخه سلطنتى و تزيينى بسيارى نيز وجود دارد، در حالى كه از مرآة العقول حداكثر 70 نسخه خطى در ايران شناسايى شده است. بر اين شرح، حاشيه اى توسّط شارح، مولى محمّد باقر بن غازى قزوينى نگاشته شده است كه صاحب ذريعه و صاحب كتاب أعيان الشيعه از آن ياد كرده‌اند. روش تحقيق: محقق، اصل را بر نسخه مسجد اعظم گذاشته، و تنها در مواردى كه قرائت نسخه مشكل بود و يا احساس خلل و مشكلى در متن نموده به نسخه‌هاى ديگر مراجعه شده و در برخى از موارد به اختلاف نسخه ها در هامش كتاب اشاره كرده است. چون نثر صافى مربوط به قرن يازدهم هجرى است و بلكه در مقايسه با فارسى آن زمان نيز، از اغلاق و ابهام و سنگينى بيشترى برخوردار است، در ويرايش و علامت‌گذارى آن سعى فراوان شد تا با گذاشتن علامت ويرايشى و اعراب گذارى، فهم مطلب براى خوانندگان آسان شود و به اين جهت برخى از عبارت مؤلّف مكرر مورد مطالعه قرار گرفته و براى يافتن متن آسان‌تر، به نسخه ديگر مراجعه شده تا حتّى الامكان، متن ارائه شده از اشكال كمترى برخوردار باشد. تخريج احاديث و نقل قول‌ها، مقابله احاديثِ كافى با كافىِ مطبوع و گزارش اختلاف موجود بين متن كافى در صافى و متن آن در كافى مطبوع و توضيح برخى از عبارات مشكل مؤلّف به اختصار در پانوشت و برخى ديگر از كار فنى و شكلى، از ديگر زحماتى است كه در تصحيح اين اثر به انجام رسيده است.

الشافى فى شرح الكافى اثر ملّا خليل بن الغازى القزوينى (م 1098 ق) به زبان عربى است. كه توسط آقاى محمد حسين درايتى تحقيق شده است. دو شرح فارسى و عربى به نام‍: الصافى فى شرح الاصول الكافى و الشافى فى شرح الاصول الكافى، از مؤلف موجود مى باشد. شرح فارسى آن در سال 1332 ق، در هند به چاپ رسيده است؛ ولى شرح عربى آن تاكنون مخطوط بوده است. انگيزه تألیف: از آن جايى كه ملّا خليل قزوينى، مسلك اخبارى داشته، انگيزه خود را در تأليف اين كتاب، وجود اشكالاتى در برخى از شروح الكافى مى‌داند كه به زعم وى، منشأ آن، ورود برخى آراى فلاسفه و معتزله به حوزه علوم حديث است. به همين جهت، وى تلاش مى‌كند كه با اعتماد به دسته‌اى از آيات قرآن و بدون بهره‌گيرى از استدلال عقلى، به تفسير معانى حديث و برخى متشابهات آيات بپردازد. ويژگى، روش و ساختار كتاب: شرح با مقدمه‌اى از دبير كنگره بين المللى شيخ كلينى و سپس محقق، در مورد شخصيت و آثار شارح و زندگانى وى آغاز، و در ادامه متن كتاب الكافى شرح مى گردد. از ويژگى اين شرح، تفسير آيات قرآن كريم و روايات اهل بيت عليهم السلام است، كه شارح توانسته، به نتايجى در خصوص اثبات امامت امير المؤمنين (ع) و ائمّه معصوم عليهم السلام نائل شود همچنين در اين كتاب، به شرح و توضيح لغات غريبه، ضبط صحيح اسما، اماكن، روات و... پرداخته شده و شناسايى برخى رجال سلسله سند و نسخه‌شناسى اى بر كتاب انجام گرفته است. به عقيده او برخى از شروح اصول الكافى، مشتمل بر اشكالاتى است كه منشأ آن، ورود برخى از آراى فلاسفه و معتزله و نيز برخى اجتهادات مخالفان در جوامع اوّليه روايى اصحاب اماميه (اصول حديثى) بوده است. هر گرو در حلّ مشكلات و تفسير مبهمات، بدون اعتماد به محكمات، صرفاً به آراى شخصى خود استناد و اعتماد كرده‌اند، و هر طايفه، خود را امام و مقتداى خويش قرار داده‌اند. از اين رو، وى در اين شرح، تلاش دارد بدون بهره گيرى از آراى ظنّى و استدلالات عقلى، بلكه با اعتماد به محكمات آيات، به تفسير و شرح برخى متشابهات بپردازد. در اين رهگذر نيز، به نتايج جالبى در خصوص اثبات امامت امير المؤمنين على عليه السلام و اولاد طاهرينش دست يافته است كه مى‌توان آن را ويژگى بارز اين شرح دانست. چنانچه گفته شد از ويژگى اين شرح را مى‌توان به تفسير نمون آيات و روايات اشاره كرد. مؤلّف در تفسير آيات قرآن از شيوه كلامى، بهره گرفته است، به طورى كه روش او در خصوص تفسير آيات متشابه قرآنى، دو گونه است: يا به شكل ابداء احتمالات گوناگون و غير متناقض با يكديگر است كه ممكن است از يك آيه اراده شود؛ زيرا به عقيده شارح، قرآن، داراى ظاهر و باطن است و باطن قرآن، بطون كثيره‌اى دارد، چنانچه در حديث آمده است: «قرآن، حمّال ذو وجوه» يا تفسير آيه متشابه، از طريق نقل و روايت، با حذف منقول عنه است. به گفته شارح، از ميان احتمالات مختلفى كه در تفسير يك آيه يا روايت بيان مى‌شود، احتمالى كه ابتدا مطرح مى‌شود، نسبت به احتمال لاحق، از اولويت و وجاهت بيشترى برخوردار است و هر گاه، احتمال لاحق، با عبارت: «و يحتمل» و «و يمكن» آغاز شده باشد، نشانگر آن است كه تفاوت ميان معناى سابق و لاحق، چشمگير و قابل توجه است؛ ولى هر گاه، احتمال لاحق، با «أو» آغاز شود، تفاوت ميان دو معنا و احتمالْ اندك است. هرگاه احتمال لاحق، با «إمّا» يا به صورت احتمالات متعدّد مانند: احتمال اوّل و دوم و... ذكر شود، تفاوت ميان احتمالات، بسيار اندك است. نسخ كتاب: شايان ذكر است كه نسخه گوناگونى از اين كتاب، در دسترس است كه در اين تحقيق، از دو نسخه معتبر استفاده شده است: نسخه‌اى كه دو بار در حضور شارح، با نسخه او سماع و مقابله شده و داراى حواشى بسيار عالمانه‌اى از برخى شاگردان شارح است، و نسخه اهدايى شارح، به دارنده كتاب.

در شماره 16 بهار 1387 مجله پژوهش دينی، مقاله مذکور به قلم برادر فاضل، دکتر جعفر نکونام چاپ گرديده و حاصل مقاله ايشان اين است که مراد از فتنه عذاب اخروی و آيات متشابه منحصر به آيات قيامت و تاويل اين آيات تحقق خارجی آن هاست. و راسخان در علم عبارت از مومنان به کتاب آسمانی و زائغان عبارت از مشرکان مکه است. نوشته حاضر حاصل بررسی اين است که مراد از فتنه، عذاب آخرت و متشابه منحصر در آيات قيامت و تاويل، تحقق خارجی آنها نيست و زائغان هم مشرکان مکه نيستند بلکه منافقان و برخی از اهل کتاب و دانشمندان سوء و خلفا جور می باشند.

الحاشية على اصول الكافى، حاوى حواشى ملاّ محمد امين استرآبادى (متوفى 1036ق)، به زبان عربى، بر كتاب شريف اصول كافى كلينى(ره) است. نويسنده، علاوه بر حاشيه مزبور، شرحى نيز بر اصول كافى دارد كه از آن با نام «تعليقات» ياد شده است. حاشيه استرآبادى با خطبه شيخ كلينى آغاز و به «باب الدعابة و الضحك» از كتاب العشرة خاتمه يافته است. در هر قسمت، پس از لفظ«قوله»، بخشى از عبارت كافى ذكر شده و در مورد آن توضيح داده شده است. از مطلبى كه در پايان كتاب، به‌عنوان شرح جمله «عن واضحة» نقل شده، استفاده مى‌شود كه اين حاشيه، تا نيمى از كتاب ايمان و كفرِ اصول كافى است، زيرا اين جمله، در حديث شماره 5 و 21 باب الذنوب كتاب ايمان و كفر آمده است. مولى محمد امين استرآبادى، از علماى بزرگ اخبارى است كه افكارش همواره مورد بحث بوده و برخى او را تأييد و برخى نقد كرده‌اند. غالب علما به طريقه او راضى نبوده‌اند؛ چرا كه او سبب تقسيم شيعه به دو دسته اخبارى و اصولى بوده است و اولين كسى است كه باب طعن بر مجتهدين را باز نموده است. وى به صحت جميع احاديث كتب اربعه و اصولاً صحّت غالب احاديث امامى قائل است. او معتقد است كه منابع كتب اربعه، اصولى است كه اصحاب ائمه(ع) آنها را مدون ساخته و به مضامين آنها عمل مى‌كردند. وى هم‌چنين تقيسم حديث را به اقسام چهارگانه صحيح، حسن، موثق و ضعيف باطل دانسته و با تكيه بر اينكه اين روش، نزد متقدمان اماميه معمول نبوده، آن را به شدت رد كرده است. كتاب، با مقدمه تحقيقى ارزش‌مندى به قلم على فاضلى آغاز شده است. در ابتداى آن مطالب بزرگانى چون صاحب مدارك، مجلسى اول، فاضل تونى و بسيارى ديگر در حق نويسنده آمده است، سپس مشايخ، شاگردان و راويان از او، از منابعى همچون رياض العلماء، اعيان الشيعة، طبقات أعلام الشيعة و امل الآمل ذكر شده است. تأليفات اين شخصيت به همراه توضيحات و گاه نسخ موجود از آنها و حواشى و رديه‌هايى كه بر آثار استرآبادى نوشته شده و نيز استرآبادى و تأثيرات فكرى او، خانواده و فرزندانش، محل وفات و دفن او، از ديگر مطالب اين تحقيق است. بخش ديگرى از اين مقدمه تحقيقى، به «جامع الحواشى» مولى خليل بن غازى قزوينى و مشايخ و تلاميذ و ديدگاه‌هاى او اختصاص دارد. دليل ذكر اين بخش به آن جهت است كه مولى خليل قزوينى، حاشيه استرآبادى را در سال 1057ق، از حاشيه نسخه مؤلف گردآورى كرده است. آخرين بخش مقدمه، ذكر نسخه‌هاى مورد استفاده كتاب است. متن اثر، مشتمل بر تعليقاتى است كه گاه در حدّ توضيح كوتاه لفظى و عبارتى و گاه نيز نسبتاً مفصّل است. چهار نسخه از كتاب، موجود است كه محقق، بيشتر بر دو نسخه كتاب‌خانه آیت‌الله مرعشى نجفى اعتماد كرده است. اختلاف نسخ و برخى توضيحات در پاورقى كتاب آمده است.

یکی از مسائل مهم در تفسیر شریف لاهیجی، استفاده او از روایات مربوط به اختلاف قرائات است. در این مقاله ضمن ارائه شرح حال مختصری از مفسر، اقسام این قرائات بیان شده و سپس برای هر قسم شواهدی ذکر گردیده است. این مقام تنها به توصیف این قرائات می پردازد و داوری آن به خوانندگان احاله شده است.

دیری است که متکلمان مسلمان در خصوص تعلق اراده خداوند به افعال انسان به منازعه برخاسته اند و این نزاع در کاوش های تفسیری نیز به ظهور رسیده است. در این میان، رویکرد دو مکتب اشعری و شیعی در نگاه دو مفسر، «فخر رازی» و «طبرسی» نسبت به موضوع یادشده در خور تامل است. از نظر فخر رازی، خداوند خالق همه کائنات و از جمله اعمال انسان و تحقق بخش همه آن هاست و بی آن که فرقی بین اعمال خوب یا بد انسان باشد، همه آن ها مشمول قضا و اراده الاهی واقع شده اند. اما طبرسی تعلق اراده خدا به شرور (و از جمله اعمال ناپسند انسان) را مطلقا نفی می کند. جای این پرسش است که آیا اختلاف پدیدآمده لفظی است یا واقعی، اگر به فرض، مراد اشاعره از تعلق اراده خدا به کفر و ایمان، اراده تکوینی باشد و مراد طبرسی از عدم تعلق اراده خدا به کفر، اراده تشریعی، کلام هر دو در جای خود صحیح خواهد بود. این مقاله، ضمن بحثی کلامی ـ قرآنی، به تبیین و تحلیل دیدگاه های دو مفسر پرداخته است.

شواهد متقن نقلی و عقلی، دین را برخوردار از سطوح مختلف ظاهری و باطنی معرفی می‌کند؛ و پیامبر و به تبع وی، دیگر پیشوایان معصوم، این دین را به میزان فهم و درک افراد عرضه می‌دارند. بدین ترتیب، زمینه بهره‌مندی افراد مختلف از آن به فراخور استعدادشان فراهم می‌آید. روشن است که همگان به همه سطوح دین دسترسی ندارند و تنها افراد خاصی بنا بر ظرفیت وجودی‌شان شایستگی ارتباط با همه این سطوح را پیدا می‌کنند. پیش‌تر و بیش‌تر از همه، آورنده دین و مفسر واقعی آن، حضرت ختمی مرتبت(ص) با همه سطوح ظاهری و باطنی آن مرتبط است و در مرحله بعد کسانی که ساختار وجودی‌شان همانند او است و باب و میراث‌دار علم او هستند، از ویژگی یادشده برخوردارند. دسته دیگر، کسانی‌اند که هرچند همانند دسته دوم نیستند، در این زمینه با آنان مشابهت دارند و از قابلیت‌های خاصی برای ارتباط و پیوند با ساحت‌های باطنی دین برخوردارند. تعدادی از آن‌ها در زمان حضور پیشوایان معصوم و از طریق آنان به این ساحت ها راه یافته‌اند و احیاناً خود واسطه اتصال و پیوند دیگران به آن پیشوایان و ساحت‌های دین شده‌اند. حال، اینان چه کسانی‌اند و چه ویژگی‌هایی دارند؟ این نوشتار با توصیف شخصیتی و تحلیل داده‌های تاریخی نشان ‌می‌دهد که آنان دسته‌ای از اصحاب و یاران معنوی پیشوایان معصوم بوده‌اند که از تیزبینی و خوش‌فهمی خاص و ظرفیت درونی ویژه‌ای برای فراگیری علوم و معارف باطنی دین برخوردار بوده‌اند و آن پیشوایان، برای این امر ایشان را برگزیده بودند. به ایشان اصطلاحاً اصحاب سرّ گفته می‌شود.

خداوندی را سپاس که درگاهش باز، رحمتش دراز و عفوش خطا‌پوش است، یگانه و بی همتاست. با آنکه مفهوم امید بخش توحید در منظر برخی از ادیان ابراهیمی تفاوت دارد، در تقسیم‌بندی ادیان، گاهی آن‌ها را بر اساس پایه و بنیاد، ادیان توحیدی می‌خوانند. توحید و یگانه‌پرستی نیز در آیین سیک اصل و اساس این آیین را می‌سازد، و نه تنها از توحید تقریبا به مفهوم ناب آن، به‌گونه‌ای که در اسلام مطرح است یاد می‌کند، بلکه در برخی موارد صریحا با توحید تثلیثی هندویی و مسیحی مخالفت می‌ورزد. ( Singh Jagraj,2009,p.13 ) حال چرا آیین سیک، که در شمار یکی از ادیان زنده جهان است و از بنیادی‌ترین ویژگی‌هایش توحیدگرایی است، در زمره ادیان توحیدی قرار نگرفته است؟ مطابق آموزه‌های این آیین، تصور درست از خداوند در وحدت مطلق او تحقق می‌یابد. حال می‌توان آن را در ردیف ادیان توحیدی قرار داد؟ در نوشتار حاضر توحید در آیین سیک با توحید در اسلام، و قلمرو هر یک مورد مطالعه و بررسی تطبیقی قرار می‌گیرد.

از روش های بیان افعال خداوند در قرآن، تعلیل نمودن هر یک از آن ها به اسماء و صفات الهی است. وعد و وعید به عنوان فعلی از افعال خداوند، نیز از این امر مستثنا نیست. بنابر آیات قرآن اسماء و صفات خداوند در صدور وعد و وعید نسبت به انسان نقش اساسی دارد، گاهی این امر مستقیماً صورت می گیرد، یعنی به همراه وعد و وعید اسم یا صفتی از پروردگار بیان می گردد و گاهی از مضمون آیاتِ وعد و وعید، مفهوم صفات الهی در بیان مفسران آمده است. این پژوهش در پی دست یابی به این پرسش است که آیا مضامین وعد و وعید از مجرای صفات پروردگار دارای مراتب معنایی متفاوتی در انسان ها است؟ این مقاله درصدد است که یک یا دو اسم خاص را در مراتب مختلف وعد و وعید مربوط به انسان ها بررسی کند، به عنوان مثال: ارتباط دو اسم «غفور، رحیم» در مراتب گوناگون انسانی برای رسیدن به کمال نقش مهمی دارد، زیرا هر کدام از آنان بهره متفاوتی از این دو اسم می برند. از این رو، نام های دیگر خداوند نظیر: خالق، فاطر، رازق، مصور و... نمی توانند جانشین این دو اسم گردند، چون معنای بسط و کمال وجود در واژه رحمت به طور کامل وجود دارد. بنابراین، پیامبران بهره بالاتری از این دو اسم نسبت به دیگران دارند (اعراف/23). در مرتبه بعد، مومنان و مجاهدانی هستند که به رحمت الهی امیدوارند و خداوند نیز لغزش های احـتمالی آنـها را می بخشاید و آنها را غریق رحمت و مغفرت خویش می گرداند (بقره/2/218). در مرتبه دیگر، گنه کارانی که متنبه شده و به سوی خدا توبه کردند نیز از رحمت و مغفرت او به میزان ظرفیت خویش برخوردار می شوند (آل عمران/86-89). در مرتبه دیگر، رحمت الهی در مورد گنه کارانی که در گناه خویش باقی ماندند به گونه ای است که فرصت توبه برای آنان باقی مانده است و دچار عذاب استیصال نمی شوند (کهف/57و58).