جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

باور به وساطت مقربان برای وصول به رستگاری که از آن به «شفاعت» یاد می‌شود، از مؤلفه‌های مهم فرجام‌شناسی اسلامی و برخی دیگر از ادیان از جمله آیین بودا (شاخه مهایانه) است. به دلیل تفاوت در مبانی فکری این دو مکتب دربارۀ اصل مسئله رستگاری، اوصاف شخص واسط (شفیع/ بُدهیسَتّوَه) و شرایط تحقق وساطت راه متفاوتی از یکدیگر دارند. این پژوهش با هدف ارزیابی و مقایسه مسئله «شفاعت» در تشیّع و «بُدهیسَتّوَه‌گی» در مکتب مهایانه با روش توصیفی - تحلیلی، ضمن تبیین دیدگاه این دو مکتب در این‌باره، وجوه اشتراک و افتراق آنها را برشمرده است. نتیجه اصلی تحقیق آن است که در مهایانه، بُدهیسَتّوه‌گی راه اصلی نجات است؛ ولی شفاعت در مکتب شیعه نقش مکمل در رستگاری را ایفا می‌کند و نقش عمده در نجات، ایمان و عمل صالح خود فرد است.

آیین مهر یکی از مذاهب دیرینه و شناخته‌شدۀ ایران باستان است. آثار و شواهد برجای‌ماندۀ این آیین، گستردگی از شرق تا غرب قلمرو آن را نشان می‌دهد؛ از این‌رو در دو سده پسین، همواره مورد توجه پژوهشگران حوزه‌های مختلف علمی قرار گرفته است. نبود منابع مستند و شواهد تجربی قاطع موجب شده است پژوهشگران فرضیه‌های متفاوتی در زمینه زادگاه آیین مهر و شیوۀ انتقال آن به دیگر مناطق ارائه دهند که هرکدام نیازمند تأمل و بررسی فراوان است. نوشتار حاضر همه فرضیه‌های ارائه‌شدۀ پژوهشگران این حوزه، افزون بر شواهد ابتدایی موجود و در ارتباط با آیین مهر را بررسی می‌کند. موارد نام‌برده برای دست‌یابی به پاسخی روشن و یافتن خانه بدوی مهرپرستی نقش بسزایی دارد. مشخص‌شدن زادگاه این آیین می‌تواند سرچشمۀ نخستین مهرپرستی یا میترائیسم غربی را آشکار کند که بی‌ارتباط با گونه شرقی آن نیست. در این مسیر با سه گروه از شواهد یا مدارک شامل گواهی‌های تاریخی، شواهد باستان‌شناختی و نظریه‌ها روبرو هستیم. با بررسی و تکیه بر آنها می‌توان منشأ آیین مهر را به اقوام هندواروپایی ساکن در شرق باستان نسبت داد که پس از آمیختن با فرهنگ پارسی به‌ صورت یک بریکولاژ مذهبی به سمت غرب روانه شده، در مسیر خود فرهنگ‌های مختلف را اکتساب کرده و سرانجام به شکل میترائیسم شناخته‌شده غربی در امپراتوری روم به حیات خود ادامه داده است.

از منظر سروش، وحی از سنخ رؤیا و در نتیجه جزو پایین‌ترین مراتب تجربه‌های دینی است. در واقع وحی رؤیایی محصول ذهن و ضمیر خلاّق و کشّاف رسول اکرم(ص) است و ایشان در زمینة وحی نقش فاعلیت و کاشفیت را ایفا می‌کند. بنابراین پیامبر(ص) نه تابع خداوند، بلکه تابع کشف خویش است. در نتیجه، یگانه مؤلف قرآن حضرت محمد(ص) و رؤیای اوست. سروش دیدگاه «رؤیای رسولانه» را دارای پیشینه‌ای تاریخی می‌داند و معتقد است: برخی اندیشمندان بزرگ اسلامی از مبدعان این نظریه هستند. ایشان با ذکر برخی از عبارات اهل معرفت، آن را ناظر به محوریت پیامبر(ص) در فرایند وحی و نقش فاعلی ایشان در تولید و شکل‌گیری قرآن می‌داند. این مقاله با روش «توصیفی ـ تحلیلی» به نقد دیدگاه سروش در باب رؤیاهای رسولانه پرداخته و با بررسی عبارات مذکور در کتب اهل معرفت، پرده از تفسیرهای ناروا و مغالطات آشکار سروش برداشته است. برخلاف برداشت‌های سروش، از منظر عرفا، نه تنها معانی، بلکه حروف، الفاظ، ترکیب کلمات، نظم آیات و هر آنچه «قرآن» نامیده می‌شود، نازل‌شده از سوی خداست، نه ثمرة نفس نبی، و این افراد به‌صراحت وحی را از جانب خدا و مربوط به فضای بیداری می‌دانند.

بررسی مفهوم «ایمان» در سیر تاریخی آرای متکلمان امامیه پرده از این حقیقت برمی‌دارد که تمایل و بینش متکلمان نسبت به دو مقولة «نص» یا «عقل»، در تعریف آنان از «ایمان» سهم بسزایی داشته است. از این ‌روی نوشتار پیش‌رو کوشیده است سیر تحول مفهوم «ایمان» را در آرای متکلمان امامیه با بهره‌گیری از منابع و مستندات کتابخانه‌ای و به شیوة «تحلیلی ـ توصیفی» بررسی کند. یافته‌ها نشان می‌دهد متکلمان نص‌گرا ماهیت «ایمان» را مرکب از اجزا و مؤلفه‌های گوناگون شناختی، عاطفی و عملکردی معرفی می‌کنند و این به ارتباط مفهومی و التزامی میان «ایمان» و «عمل» می‌انجامد. این در حالی است که متکلمان عقل‌گرای شیعه ماهیت ایمان را تک‌جزئی و تنها برخوردار از مؤلفة شناختی ـ عاطفی معرفی می‌کنند که گاه آن را در ارتباطی وجودی ـ و نه مفهومی و التزامی ـ با عمل دانسته و گاه بر نبود چنین ارتباطی اذعان داشته‌اند.

آیین شیواپرستی یکی از شاخه‌های دین هندوست که پیشینۀ آن در این سرزمین به دوران کهن بازمی‌گردد. این آیین در سده‌های میانه توسط شوریدگان و مجذوبانی معروف به «ناینمار»، در مناطق جنوبی هند به رشد و توسعۀ قابل توجهی دست یافت؛ از این‌رو این دوره نقطۀ عطفی برای آیین شیواپرستی به شمار می‌آید. ریشۀ بسیاری از مفاهیم اساسی الهیاتی و فلسفی تفکر شیوایی را می‌توان در سروده‌های فراوان برجای‌مانده از «ناینمار»ها یافت؛ از جمله این مباحث، الوهیّت و رویکرد آنان به خداوند است. مفهوم الوهیّت و بسیاری از مسائل ذیل آن در دین هندو (با وجود پژوهش‌هایی که در این حوزه انجام شده است) هنوز چندان شناخته‌شده نیست. بنابراین جستجو در سروده‌های این قدّیسان و دیدگاه‌های آنان به مسائلی چون مفهوم خدا، وجوه تشبیهی و تنزیهی خداوند، توحید، قدیم‌بودن خداوند، فیض و عنایت پروردگار، موضوعی قابل توجه و درخور بررسی است و هدف اصلی این نوشتار نیز می‌باشد. در این رهگذر با تحلیل سروده‌های این قدّیسان، به مباحث مطرح‌شدۀ فوق پرداخته خواهد شد.

از اصلی‌ترین آموزه‌های بودا، «اَن‌آتّا» یا «نه ـ خود» است که می‌توان گفت مهم‌ترین پروتستِ وی به نظام فکری هندوست. درواقع از این منظر، هیچ «خودِ» مستقلی وجود ندارد و «خود» از «پنج توده» تشکیل شده است؛ از این‌رو ماهیت شخص، مبتنی بر این واقعیت است که آنچه به صورت یک « فرد» ظاهر می‌شود، ترکیبی همیشه متغیر یا در حال تغییر از پنج اسکانداست. بنابراین از منظر بودا آنچه باید مطالعه شود، خودِ وجود نیست، بلکه نمودها یا پدیده‌هایی است که آن را دربر گرفته‌اند. این شیوه از «خود» را «خودِ فرایندی» نیز نامیده‌اند؛ یعنی خودی که از سلسله‌ای فرایندِ مستمر و متداخل ساخته شده است که تفاوت هستی‌شناختی در برابر دیگر فرایندها که در تغییر دائمی هستند، ندارد. همچنین در تعریفی دیگر از این نظریه و با توجه به آموزه «راه میانه»، «نه ـ خود» چیزی بین کرانه‌های هستی و نیستی است که نه «هست مطلق» و نه «نیست» را می‌توان بر آن اطلاق کرد. بنابراین می‌توان این‌طور بیان کرد که بودا نه به سلب حقیقی خود، بلکه به نوعی دیگر از «وجود»، یعنی به وجودِ «نه - خود» قائل بوده است. در این تحقیق کوشیده شده است به روش توصیفی - تحلیلی و با رجوع به سخنان منسوب به خود بودا در سه سبد و نه تحلیل‌های مکاتیب بعدیِ بودایی، مفهوم «نه - خود» تبیین و تحلیل گردد.

توماس مرتن یکی از معروف‌ترین الهی‌دانان قرن بیستم در آیین مسیحیت، عمدۀ شهرت خویش را مدیون آثار منتشرشده‌اش در باب گفتگوی بینادینی میان مسیحیت و سایر ادیان به‌ویژه ادیان شرقی است. وی کوشید گفتگویی را با تکیه بر نقاط مشترک و تشابهات میان مسیحیت با ادیان کهن پایه‌گذاری کند. از میان تمامی عرفان‌های شرقی، توجه مرتن به آیین بودایی – به‌ویژه ذن - بیشتر از بقیه بود. نوشته‌های مرتن به همراه آثار متفکران ذن مانند سوزوکی و آلان واتس باب‌های جدی آشنایی سنت مسیحی با مکتب ذن و آیین بودایی بوده‌اند. آیین بودایی به‌ویژه ذن که توسط سوزوکی ارائه شده است، برای مرتن به‌مثابۀ سرچشمه‌ای غنی در طرح مواجهه و گفتگو با انجیل و آموزه‌های مسیحیت نوین است؛ به نظر می‌رسید سوزوکی مکتب ذن را در جایگاه آیینی ارائه می‌کند که به طور تصادفی با تاریخ و تعالیمِ بودایی مرتبط شده است؛ اما مرتن در بسیاری موارد دریافت آن آموزه عمیقاً از دل سنت بودایی سر برآورده است؛ چراکه چارچوبی همراه با مراقبه در ذهن و بینشی وسیع به وجود خواهد آورد.

شناسایی برخی کنش‌ها در جایگاه مناسک در یک بافت، از مهم‌ترین مسائل در دین‌پژوهی به‌مثابه حوزه‌ای میان‌رشته‌ای است؛ از این‌رو هدف نوشتار حاضر، بررسی چگونگی تمایز مناسک از کنش عادی با استفاده از رویکردی بدیع و برگرفته از چند رشته است. رویکرد موردنظر تلفیقی از مفاهیم مناسک، بدن‌مندی، فضامندی، حافظه و نیّت‌مندی است که آنها را ذیل روند مناسکی‌شدن به‌مثابه امری برای تمایز مناسک از غیرمناسک قرار می‌دهیم. در جستار حاضر با تحلیل مفاهیم و نظریه‌ها به ‌صورت ‌مرحله‌ای، فاتحیتِ برخی کنش‌ها در شناساندنِ خود در جایگاه مناسک را بررسی می‌کنیم. بررسی‌ها نشان می‌دهد از خلال مناسکی‌شدن تلفیقی، فضایی مناسکی تولید شده است که در آن برخی کنش‌ها توسط بدنِ مناسک‌گزاران معنادار می‌شود و از عملی عادی به کنشی مناسکی تبدیل می‌شوند. در پایان نیز نتیجه می‌گیریم یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌های تمایز مناسک از غیرمناسک و شکل‌گیری مناسک فاتح، تربیت بدنی مناسک‌گزاران از طریق موقعیت‌های مقطعی مناسکی برای حجیت‌بخشی به مناسک ابداعی است.

بطلان یا عدم نفوذ اعمال حقوقی مثل تصرفات (خریدوفروش و ...) صغیر ممیز در اموال خودش، مسئله‌ای قابل تأمل و درخور بحث در فقه شیعه و اهل سنت است. گروهی تصرفات او را در برخی موارد جایز می‌دانند؛ درحالی‌که گروهی دیگر، صغیر ممیز را مسلوب‌العباره و تصرفاتش را باطل و مردود می‌دانند. با توجه به نص صریح آیه و روایات و نیز تحقق‌نیافتن اجماع مورد ادعای طرفداران بطلان، نمی‌توان به طور مطلق حکم به مسلوب‌العباره‌بودن کودکان کرد. در این نوشتار برای قول به صحّت معاملات کودکان، به آیه «ابتلاء» استدلال کرده‌ایم. با توجه به ادله موجود، متفاهم از آیه، کفایت رشد در دادوستد کودکان است و بلوغ تنها طریق و اماره‌ای برای رشد است و موضوعیت ندارد؛ پس نیازی نیست کودکان برای تصرفات حقوقی خود بالغ باشند. همچنین مبنای حجر صغیر ممیز، تنها حمایت از اوست. می‌توان این حجر را با ضمیمه‌کردن اجازه ولیّ او برطرف کرد و تصرفاتش را جایز دانست. در این مقاله، صحّت معاملات صغیر ممیز در فقه فریقین تقویت می‌گردد

بررسی جستار وطن‌دوستی و سنجش اندازه وابستگی و پیوستگی هر یک از شاعران زبان فارسی به زادگاه و دیارشان می‌تواند موضوع ده‌ها پژوهش ادبی و اجتماعی باشد. سعدی و حافظ، دو سخنور بزرگ پارسی، بارها در ابیاتی دل‌انگیز از موطن خود با شیفتگی و شور بسیار نام برده‌اند و اشتیاقشان را به شیراز نشان داده‌اند. مولانا هرچند به خاک توجه و اهتمامی ندارد، به‌ گونه‌ای دیگر و با آفرینش آثار نفیس معنوی به زبان فارسی، دلبستگی‌اش را به خراسان آشکار کرده است. در این نوشتار برای نخستین بار در پژوهشی واکاوانه و سنجشی، میهن‌خواهی در اشعار سعدی و حافظ و دلبستگی ایشان به زادگاهشان شیراز بررسی می‌شود و در این‌باره با مولانا قیاس شده‌اند؛ سپس ربط و نسبت وطن خاکی و وطن اصلی (عرفانی) در اندیشه و شعر ایشان بررسی شده است. پی‌جویی ماجرای وطن‌خواهی در سرودهای این سه چامه‌سرای بزرگ زبان فارسی، بازخوانی قصه زندگانی ایشان در پیوند با وطن و استقصاء در مسئله وطن در دو جانب وطن خاکی و موطن عرفانی (نشیمن علوی) با روش واکاوی‌سنجشی، رسالت این پژوهش است که درصدد است با بررسی ژرفانگر به نگرشی تازه و برایندی دقیق برسد.