جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توماس مرتن یکی از معروف‌ترین الهی‌دانان قرن بیستم در آیین مسیحیت، عمدۀ شهرت خویش را مدیون آثار منتشرشده‌اش در باب گفتگوی بینادینی میان مسیحیت و سایر ادیان به‌ویژه ادیان شرقی است. وی کوشید گفتگویی را با تکیه بر نقاط مشترک و تشابهات میان مسیحیت با ادیان کهن پایه‌گذاری کند. از میان تمامی عرفان‌های شرقی، توجه مرتن به آیین بودایی – به‌ویژه ذن - بیشتر از بقیه بود. نوشته‌های مرتن به همراه آثار متفکران ذن مانند سوزوکی و آلان واتس باب‌های جدی آشنایی سنت مسیحی با مکتب ذن و آیین بودایی بوده‌اند. آیین بودایی به‌ویژه ذن که توسط سوزوکی ارائه شده است، برای مرتن به‌مثابۀ سرچشمه‌ای غنی در طرح مواجهه و گفتگو با انجیل و آموزه‌های مسیحیت نوین است؛ به نظر می‌رسید سوزوکی مکتب ذن را در جایگاه آیینی ارائه می‌کند که به طور تصادفی با تاریخ و تعالیمِ بودایی مرتبط شده است؛ اما مرتن در بسیاری موارد دریافت آن آموزه عمیقاً از دل سنت بودایی سر برآورده است؛ چراکه چارچوبی همراه با مراقبه در ذهن و بینشی وسیع به وجود خواهد آورد.

از اصلی‌ترین آموزه‌های بودا، «اَن‌آتّا» یا «نه ـ خود» است که می‌توان گفت مهم‌ترین پروتستِ وی به نظام فکری هندوست. درواقع از این منظر، هیچ «خودِ» مستقلی وجود ندارد و «خود» از «پنج توده» تشکیل شده است؛ از این‌رو ماهیت شخص، مبتنی بر این واقعیت است که آنچه به صورت یک « فرد» ظاهر می‌شود، ترکیبی همیشه متغیر یا در حال تغییر از پنج اسکانداست. بنابراین از منظر بودا آنچه باید مطالعه شود، خودِ وجود نیست، بلکه نمودها یا پدیده‌هایی است که آن را دربر گرفته‌اند. این شیوه از «خود» را «خودِ فرایندی» نیز نامیده‌اند؛ یعنی خودی که از سلسله‌ای فرایندِ مستمر و متداخل ساخته شده است که تفاوت هستی‌شناختی در برابر دیگر فرایندها که در تغییر دائمی هستند، ندارد. همچنین در تعریفی دیگر از این نظریه و با توجه به آموزه «راه میانه»، «نه ـ خود» چیزی بین کرانه‌های هستی و نیستی است که نه «هست مطلق» و نه «نیست» را می‌توان بر آن اطلاق کرد. بنابراین می‌توان این‌طور بیان کرد که بودا نه به سلب حقیقی خود، بلکه به نوعی دیگر از «وجود»، یعنی به وجودِ «نه - خود» قائل بوده است. در این تحقیق کوشیده شده است به روش توصیفی - تحلیلی و با رجوع به سخنان منسوب به خود بودا در سه سبد و نه تحلیل‌های مکاتیب بعدیِ بودایی، مفهوم «نه - خود» تبیین و تحلیل گردد.

با توجه به اهمیت تشکیل حکومت و تعیین حاکم بر اساس شریعت اسلام، فقیهان برای حاکم اسلامی شرایط و ویژگی‌هایی را بیان کرده‌اند که بسیاری از آنها مورد اتفاق است و اختلاف چندانی در آن وجود ندارد. در اﻳﻦ میان ﺷﺮط ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺮای ﺣﺎﻛﻢ از دیرباز یکی از مفاهیم مهم ﻣﺸﺘﺮک ﻓﻘﻪ اﻣﺎمیه و اﻫﻞ ﺳﻨﺖ بوده است و تأثیر زیادی در مشروعیت حاکم اسلامی دارد. پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی، شیوۀ مواجهۀ نظری و عملی فقیهان با حاکم جائر در روزگاران مختلف را بررسی می‌کند. بدیهی است با تطبیق و تقریب نظرات مشهور فقیهان امامیه و اهل سنت، رسیدن به فهم مشترک از مفهوم عدالت و لزوم شرطیت آن برای حاکم اسلامی و مقابله با حاکم جور در صورت وجود شرایط، امکان‌پذیر است. وجه جامع مشترک مفهوم عدالت در نظرات فقیهان امامیه و اهل سنت، ملکه‌ای نفسانی است که شخص را ملازم با تقوا و مروت قرار می‌دهد. هرچند برخی از فقیهان اهل سنت برای جلوگیری از هرج‌و‌مرج اطاعت از حاکم جور را واجب می‌دانند؛ ولی شرط‌بودن عدالت برای حاکم مورد وفاق جمیع فقیهان امامیه، ائمه مذاهب اربعه و مشهور فقیهان اهل سنت است

تکفیر مسلمانان مهم‌ترین معضل دینی و اجتماعی است که جامعه اسلامی از صدر اسلام تا کنون به آن مبتلا بوده است و بسیاری از عالمان کوشیده‌اند راهکارهایی برای خروج از این مشکل ارائه کنند. محمد غزالی عالم برجسته قرن پنجم نیز با نگارش کتاب فیصل التفرقه بین الاسلام و الزندقه در این مسیر گام گذاشته است. هدف این مقاله، تحلیل و روشن‌کردن ابعاد نظریه‌پردازی غزالی برای برون‌رفت از معضل تکفیر است. این نوشتار، به این پرسش اصلی می‌پردازد که ایده‌های غزالی برای حل مشکل تکفیر چیست؟ این مقاله با روش کتابخانه‌ای و با توصیف و تحلیل محتوای این کتاب، به دسته‌بندی و نقد ایده‌ها و راهکارهای غزالی و تأثیرگذاری آنها در بازداری از تکفیر می‌پردازد. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد غزالی در این کتاب با ارائه و تبیین قانون تأویل، به تبیین تفاوت مقام «اختلاف در دین» با «مخالفت با دین» می‌پردازد و اظهارنظرهای اجتهادی را که به تکذیب سخن پیامبر (ص) نمی‌انجامد، موجب تَعلُّق عنوان کفر نمی‌داند. بر این اساس غزالی اگرچه بعضی از مذاهب اسلامی را خطاکار یا بدعت‌گذار می‌داند، آنان را در دایره و حدود دین اسلام می‌داند و با تکفیر آنها مقابله می‌کند. البته غزالی در این کتاب بر موضع خود در برابر تکفیر فلاسفه تأکید می‌کند و سخنان آنان را تکذیب سخن پیامبر (ص) می‌داند. غزالی در ظاهر جایگاه عقل را مقدم بر نقل می‌داند و برای حفظ شأن حکم عقل، قانون تأویل را تبیین می‌کند؛ ولی او در جایگاه یک عالم منتسب به مکتب کلامی اشعری در ماده قیاس برهانی، نقل را اصالت می‌دهد و هر قیاسی را که این ماده نقلی در آن نباشد، غیربرهانی می‌داند. این موضوع مهم‌ترین عامل مواجهه تکفیری او با فلاسفه است.

شناسایی برخی کنش‌ها در جایگاه مناسک در یک بافت، از مهم‌ترین مسائل در دین‌پژوهی به‌مثابه حوزه‌ای میان‌رشته‌ای است؛ از این‌رو هدف نوشتار حاضر، بررسی چگونگی تمایز مناسک از کنش عادی با استفاده از رویکردی بدیع و برگرفته از چند رشته است. رویکرد موردنظر تلفیقی از مفاهیم مناسک، بدن‌مندی، فضامندی، حافظه و نیّت‌مندی است که آنها را ذیل روند مناسکی‌شدن به‌مثابه امری برای تمایز مناسک از غیرمناسک قرار می‌دهیم. در جستار حاضر با تحلیل مفاهیم و نظریه‌ها به ‌صورت ‌مرحله‌ای، فاتحیتِ برخی کنش‌ها در شناساندنِ خود در جایگاه مناسک را بررسی می‌کنیم. بررسی‌ها نشان می‌دهد از خلال مناسکی‌شدن تلفیقی، فضایی مناسکی تولید شده است که در آن برخی کنش‌ها توسط بدنِ مناسک‌گزاران معنادار می‌شود و از عملی عادی به کنشی مناسکی تبدیل می‌شوند. در پایان نیز نتیجه می‌گیریم یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌های تمایز مناسک از غیرمناسک و شکل‌گیری مناسک فاتح، تربیت بدنی مناسک‌گزاران از طریق موقعیت‌های مقطعی مناسکی برای حجیت‌بخشی به مناسک ابداعی است.

شیعیان عمان کلیتی واحد نیستند؛ برخی بلوچ، برخی خوجه، برخی بحرینی و شماری نیز عرب عمانی هستند. در هر کدام از این گروه‌ها شخصیت، هویت و تفکر جمعی خاصی ‌مشاهده می‌شود که همین امر سطوح متفاوتی از ادغام در جامعه میزبان را برای آنها رقم زده است؛ به این معنا که هرگونه تلاشی برای تقریب و نزدیک‌کردن مناسبات شیعیان عمان با دیگر مذاهب در گام اول مستلزم بر تمرکز خود شیعیان برای حذف مانع و چالش‌های موجود بین آنهاست. محدودیت‌های قانونی و ساختاری و استفاده حکومت از آنها برای مقابله با تحرکات و فعالیت‌های جدید، چالشی دیگر در این‌باره است. افزون بر آن هرگونه تلاش برای ساماندهی شیعیان عمان، ممکن است حساسیت حکومت عمان را برانگیزد که روابط حسنه‌ای با جمهوری اسلامی دارد. این پژوهش با استفاده از دو روش مطالعۀ کتابخانه‌ای و مصاحبه با یکی از کارشناسان ارشد مسائل عمان، به بررسی بیشتر جوانب حضور شیعیان در جامعه عمان می‌پردازد و رابطه آنها را با اباضیه بررسی می‌کند که بیشتر جامعه عمان را تشکیل می‌دهند، نظام حکومتی عمان را در اختیار دارند و اشتراک‌های بسیاری نیز با شیعیان دارند. این نوشتار اباضیه عمان را گزینه مناسب تقریب و دارای قابلیت‌های لازم برای دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی در نظر می‌گیرد.

شیوۀ مواجهه با عناصر ثابت و متغیّر، از موضوعات اصلی گونه‌شناسی اسلام سنّتی است. با قبول این انگاره که احکام شرعی تابع مصلحت و مفسده نفس‌الامری‌اند و نقش انکار‌نشدنی شرایط زمانی - مکانی در تبدّل قلمرو عناصر ثابت و متغیّر وجود دارد، این مسئلۀ فرعی پیش می‌آید که دامنه احکام ثابت و متغیّر در طیف‌های اسلام سنّتی تا کجاست؟ و چه مرزی میان احکام ثابت و متغیّر وجود دارد؟ آیا قلمروهای متفاوتی برای عناصر ثابت و متغیّر در این گفتمان ترسیم‌شدنی است؟ آیا می‌توان حدود و ثغور مشخصی را برای این عناصر ترسیم کرد؟ و دامنه تغییر در ثوابت در چه حوزه‌هایی است؟ پژوهش پیش‌رو ضمن تمرکز بر ارزیابی حدیث نبوی «حَلاَلُ مُحَمَّدٍ حَلاَلٌ أَبَداً إِلَى یوْمِ اَلْقِیامَةِ» و تحلیل آثار مترتب بر این حدیث، بر آن است که شیوۀ مواجهه طیف‌های سه‌گانه سنّتی را با روش توصیفی - تحلیلی بررسی کند و روش‌شناسی آنها را تبیین نماید. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد طیف محافظه‌کار سنّتی به فربهی عناصر ثابت و نحافت عناصر متغیّر ملتزم هستند و طیف مقاصدی سنّتی، با نگاه جامع‌الاطراف به عناصر متغیّر به قلمرو نحیف عناصر ثابت و توسعه دایره متغیّرات التزام دارند؛ از این‌رو از ارائه راه‌حل‌های جدید برای کنش فعّالانه به چالش‌های پیش‌روی اسلام و مدرنیته بهره می‌برند.

از مباحث مهم در باب اثبات خداباوری تکیه بر ادلۀ یقین‌آور و اطمینان‌بخش است. دلیل نظم به سبب درک آسان‌تر برای عموم بشر و داشتن قابلیتی بالا برای رساندن مخاطب به مقصود، مورد اهتمامِ بیشتر خداباوران بوده است. این نوشتار با روشی «تحلیلی» درصدد ارائۀ نگاهی جامع به برهان «نظم» بوده تا با کنار هم قرار دادن سه رویکرد عقلی، نقلی و تجربی نشان دهد که این دلیلْ جامعیت لازم برای اثبات خدای متعال و دست‌کم برخی از مهم‌ترین اوصاف کمالی وی (مانند علم، حکمت و قدرت مطلق) را دارد. حتی می‌توان گفت: استفادۀ منابع دینی از شگفتی‌های عالم، بالاتر از حد یک دلیل بوده و به‌مثابۀ یک فرایند باورساز، به «نظم و طراحیِ شگفت‌انگیز عالم» عنایت داشته است، فرایندی که وسوسه‌های ممکن دربارۀ برهان یا دلیل نظم را کنار می‌زند و تا حدی پیش می‌رود که افراد مؤمن با دیدن و شنیدن این شگفتی‌ها به‌واقع پی به خدای «لا شریک له» با تمام اوصاف کمالی می‌برند.

آیین شیواپرستی یکی از شاخه‌های دین هندوست که پیشینۀ آن در این سرزمین به دوران کهن بازمی‌گردد. این آیین در سده‌های میانه توسط شوریدگان و مجذوبانی معروف به «ناینمار»، در مناطق جنوبی هند به رشد و توسعۀ قابل توجهی دست یافت؛ از این‌رو این دوره نقطۀ عطفی برای آیین شیواپرستی به شمار می‌آید. ریشۀ بسیاری از مفاهیم اساسی الهیاتی و فلسفی تفکر شیوایی را می‌توان در سروده‌های فراوان برجای‌مانده از «ناینمار»ها یافت؛ از جمله این مباحث، الوهیّت و رویکرد آنان به خداوند است. مفهوم الوهیّت و بسیاری از مسائل ذیل آن در دین هندو (با وجود پژوهش‌هایی که در این حوزه انجام شده است) هنوز چندان شناخته‌شده نیست. بنابراین جستجو در سروده‌های این قدّیسان و دیدگاه‌های آنان به مسائلی چون مفهوم خدا، وجوه تشبیهی و تنزیهی خداوند، توحید، قدیم‌بودن خداوند، فیض و عنایت پروردگار، موضوعی قابل توجه و درخور بررسی است و هدف اصلی این نوشتار نیز می‌باشد. در این رهگذر با تحلیل سروده‌های این قدّیسان، به مباحث مطرح‌شدۀ فوق پرداخته خواهد شد.

بررسی مفهوم «ایمان» در سیر تاریخی آرای متکلمان امامیه پرده از این حقیقت برمی‌دارد که تمایل و بینش متکلمان نسبت به دو مقولة «نص» یا «عقل»، در تعریف آنان از «ایمان» سهم بسزایی داشته است. از این ‌روی نوشتار پیش‌رو کوشیده است سیر تحول مفهوم «ایمان» را در آرای متکلمان امامیه با بهره‌گیری از منابع و مستندات کتابخانه‌ای و به شیوة «تحلیلی ـ توصیفی» بررسی کند. یافته‌ها نشان می‌دهد متکلمان نص‌گرا ماهیت «ایمان» را مرکب از اجزا و مؤلفه‌های گوناگون شناختی، عاطفی و عملکردی معرفی می‌کنند و این به ارتباط مفهومی و التزامی میان «ایمان» و «عمل» می‌انجامد. این در حالی است که متکلمان عقل‌گرای شیعه ماهیت ایمان را تک‌جزئی و تنها برخوردار از مؤلفة شناختی ـ عاطفی معرفی می‌کنند که گاه آن را در ارتباطی وجودی ـ و نه مفهومی و التزامی ـ با عمل دانسته و گاه بر نبود چنین ارتباطی اذعان داشته‌اند.