جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آنچه نگارنده در این رساله آورده است ، بیان عقیده و نظر فیلسوف جهان اسلام و احیاء کننده فلسفه اسلامی، صدرالمتالهین شیرازی در بحث اجساد و حشر ارواح است .

در این نوشته ما قدیمی‌ترین نسخه که بسال 1261 ه نگارش یافته را بعنوان نسخه اصل اتنخاب نموده و بقیه نسخه‌ها را بعنوان نسخه بدل استفاده نموده و اختلافات را در پاورقی ذکر کرده‌ایم. در مورد حواشی نیز اختلاف در حد عدم تطبیق در شماره صفحات است و علت این بوده که هر کدام از چهار نفر که حاشیه نوشته‌اند یک نسخه واحد را در اختیار نداشته‌اند لذا طبق نسخه خود شماره‌گذاری نموده‌اند، که در تطبیق قابل شناخت بود و مشکلی نداشت . در این نوشته ضمن تصحیح متن کتاب که خطی می‌باشد به تصحیح حواشی نیز پرداخته شده که بسیار بد خط همراه با افتادگی و ناخوانا بود، که با تطبیق نسخه‌ها مشکلی در مطالعه آن نمی‌ماند. در ترجمه نیز سعی گردیده عین کلمات و عبارات حکیم سبزواری بدون کم و کاست ترجمه شود تا بیشتر مورد استفاده علاقمندان باشد. اضافات مترجم در میان علامت پرانتز() قرار گرفته است . چون این متن از عصر حکیم سبزواری در حوزه‌های علمیه و خارج ازآن بعنوان کتاب درسی مورد استفاده بوده و می‌باشد و واژه‌های فلسفی و کلامی آن که دارای بار معنایی ویژه‌ای هستند، نیاز به شرح مفصل دارد . اما در اینجا به توضیحات کوتاهی اکتفا شده است . از طرفی چون متن این کتاب بعنوان شرحی بر اشعار خود آن حکیم می‌باشد، در مواردی نکات ادبی و صرف و نحوی نیز بیان شده که ربطی به متن ندارد اما در مطالعه و ترجمه یاری گرند، لذا از ترجمه عین آن کلمات صرفنظر شد و مقصود حکیم در ترجمه رعایت شد. بطور مثال مبتدا و خبر را در شعر معین نموده که نقل آن در ترجمه زائد است اما رعایت آن لازم می‌باشد.

خلاصه آنچه که این پایان‌نامه به دنبال آن است بدین قرار است : در بخش اول آن سعی شده است که گوشه‌ای از شخصیت والا و بلند مرتبه سرباز گمنام اسلام، مولی‌الموحدین و نیز کتاب ارجمند و مقدس نهج‌البلاغه از زبان صاحبنظران مختلف اعم از مسلمان و غیرمسلمان برشته تحریر کشیده شود، هرچند که شناخت و معرفت شخصیت آن ابرمرد تاریخ به جهت اتصال به عالم قدس‌الهی غیرممکن و محال می‌نماید. در بخش دوم به اثبات صانع مقدس از طرق گوناگون (فطرت ، حدوث و خلق عالم، قصد و عنایت ، فسخ عزائم و نقص همم) پرداخته شده است . اگرچه کتاب نهج‌البلاغه کتاب جامعی است و در راستای موضوع خاصی نیست و همانطور که از عنوان آن پیداست مولف و گردآورنده آن سعی نموده که تنها خطب و رسائل و کلمات قصار آن حضرت را که از جنبه ادبی و بلاغی نظر وی را جلب کرده گردآورد، لذا مسائل و موضوعات نهج‌البلاغه متفاوت بوده و مطلب خاصی را دنبال نمی‌کند. بنابراین در این قسمت برهان‌هایی را که در رابطه با اثبات باریتعالی بکار رفته، به آن اشاره شده و پیرامون آنها توضیحات مختصر داده شده است . در بخش سوم به این مطلب اشاره شد که اگرچه بر وجود اقدس خداوند، دلایل مختلف اقامه شده و چنانچه گفته‌اند الطرق الی الله بعدد انفاس الخلائق اما عقول را بر ذات و کنه او راهی نیست و عقل و فهم بشری عاجز و قاصر از آن است که وجود حضرتش را تحدید نماید و از آنجا که وجود مقدس او از هر جهت وجودی بی‌حد و نهایت و از هر نظر علی‌الاطلاق است ، موجود مقید و محدودی همچون انسان و یا ملائکه مقرب را به ذات او راهی نبوده و هرگز کنه وجود او را درک نخواهد کرد. در بخش دیگر به توحید و وحدانیت حضرت حق پرداخته و ضمن بیان یکتایی خداوند صفات ثبوتیه و سلبیه‌ای را که در کتاب نهج‌البلاغه به آنها اشاره شد و نیز قرآن کریم در مواردی به آنها پرداخته، مورد بحث قرار گرفته است . ابتدا با بیان این مطلب که صفت غیر از موصوف است به بیان غیریت و دوگانگی آنها اشاره شده و سپس در مورد خداوند بحث شده و با نفی صفات از او به توحید صفاتی خداوند و اینکه ذات او با صفات ، عینیت داشته، اشاره شده و در مورد بعضی از صفات زیر بطور مختصر توضیحاتی داده شده است . در قسمت نبوات و ولایات ، به نبوت عامه و خاصه اشاره شده و ویژگی و اختصاصات نبی و نیز وضع اجتماعی زمان ظهور، ذکر شده و به بیان فلسفه و فایده نبوت پرداخته و اینکه رسالت تنها وظیفه پیامبران است و تنها پیامبران هستند که می‌توانند واسطه میان خداوند و انسانها باشند. در بخش پایانی به اهمیت و ضرورت معاد و بازگشت به آخرت اشاره و آنگاه به خصوصیات بهشت و جهنم پرداخته و مقایسه‌ای اجمالی میان دنیا و آخرت صورت گرفته است و در آخر مراتب و درجات بهشت و رضوان الهی گفته شده و اینکه جایگاه و سرانجام اهل طاعت و معصیت بهشت و جهنم خواهد بود.

در زمینه عقادی و کلام اسلامی، کتابهای زیادی به رشته تحریر درآمده است . یکی از آنها "تجریدالاعتقاد" اثر حکیم و متکلم بزرگ شیعه، خواجه نصیرالدین طوسی است که جامع‌ترین و دقیق‌ترین کتاب در علم کلام و موافق مذهب امامیه است و علمای بزرگ شیعه و سنی، شرحهای بسیاری به زبان فارسی و عربی به آن زده‌اند. در این رساله دو شرح از شرحهای معتبر این کتاب برگزیده بین نظرات مصنفان آن دو کتاب (علامه‌حلی و مقدس‌اردبیلی) مقایسه و تطبیق صورت پذیرفته است تا وجوده تشابه و اختلاف تحلیل ایشان از نظرات محقق طوسی در دو مبحث صفات خدا و معاد روشن گردد و همچنین بررسی شود آیا مواردی از کلام محقق طوسی که در این دو کتاب نیامده، مورد پذیرش مصنفان آنها واقع شده است یا نه؟ این رساله از یک مقدمه و سه فصل تشکیل گردیده است . به این ترتیب که در مقدمه، هدف این تحقیق و خلاصه نکاتی که در این رساله مورد بررسی قرار گرفته، بیان شده است . در فصل اول برای آشنایی بیشتر، خلاصه‌ای از شرح حال این سه متکلم و ویژگیهای سه اثر مورد نظر ارائه شده است . فصل دوم شامل سه بخش است . بخش اول به بحث از اثبات وجود و وحدانیت حق تعالی و بخش دوم به بررسی صفات ثبوتیه ذات باری پرداخته است . بخش سوم نیز بر بحث از صفات سلبیه خداوند تبارک و تعالی می‌باشد که در این فصل کلام محقق طوسی مورد پذیرش علامه‌حلی و مقدس‌اردبیلی واقع شده است . بحث معاد و احوال آن در فصل سوم بررسی شده است که در این بحث مقدس‌اردبیلی در اکثر موارد بر جناب مصنف اشکال وارد کرده است . در دو فصل اخیر بعد از بیان کلام محقق طوسی، ابتدا نظر علامه‌حلی طور کامل ذکر گردیده، در نهایت آرا مقدس‌اردبیلی با آن تطبیق شده است .البته در مواردی که ایشان در شرح بر کلام محقق طوسی اتفاق نظر داشته‌اند یا شیوه بیان هر دو در یک مساله یکسان بوده، از ذکر نظر مقدس‌اردبیلی صرفنظر شده است . در نتیجه‌گیری، شیوه شرح هر یک و موارد تاییی و نقض ایشان از نظرات خواجه نصیرالدین طوسی ذکر گردیده است .

در بخش اول این رسالهء، به افلاطون و تبیین تناسخ وی پرداخته‌ایم و سپس در بخش دوم تناسخ و انواع آن را بیان و توسط ملاصدرا رد کرده‌ایم و در بخش سوم نظر ملاصدرا را در زمینهء معاد را بیان داشته‌ایم. در بخش اول به جریان وارد شدن تناسخ در فلسفهء افلاطون و رابطهء آن با مثل افلاطون پرداخته‌ایم و عنوان کرده‌ایم که تناسخ را افلاطون برای پاره‌ای از انسانها می‌داند. و البته فلاسفهء حقیقی از این گردونه نجات یافته و به عالم مثل می‌پیوندند. در بخش دوم تناسخ همهء انواع آن رد می‌شود و ملاصدرا یک معنای ابداعی از تناسخ غیر از معنای مصطلح آن را عنوان می‌کند که بر معاد منطبق است و قول افلاطون و قدما را به همین معنای صحیح حمل می‌کند. آنگاه در بخش پایانی به اقوال مسلمین در زمینهء معاد پرداخته و سپس رای ملاصدرا در این زمینه را مطرح کرده‌ام و آنگاه به چند جزء اساسی نظریهء وی در معاد مستقلا در فصلهای بعدی پرداخته‌ام. من جلمه ادعای ملاصدرا مبنی بر اینکه معادی که او مطرح کرده عینیت نفس و بدن دنیایی و اخروی هر شخص را اثبات کرده، و من خواهم گفت که ملاصدرا چنین نکرده و اصول چنین چیزی ممکن و معقول نیست . و نیز در تجرد خیال که از مبانی اساسی معاد جسمانی ملاصدرا است به آن نیز به عنوان فصل مستقلی در کنار آراء مشائین و مشرقیین در این زمینه پرداخته‌ام و بالاخره ارزیابی از معاد ملاصدرا و مقایسه آن به معادگرایی قرآنی و مقایسه معاد ملاصدرا با رای افلاطون در احوال نفوس مردگان.

«الأیضاح» نوشته محمد شاکر شرحی بر ایساغوجی نوشته مفضل‌ بن عمر‌ اثیرالدین ابهری در علم منطق می‌ باشد. این کتاب را که الرسالة الاثیریة فی المنطق نیز نامیده اند کتابی مقدماتی در منطق است که کارکرد آموزشی دارد. این‌ نوشته‌ در واقع‌ شرحی‌ است‌ بر آنچه‌ نزد ارسطو مفاهیم‌ کلی‌ (جنس‌، نوع‌، فصل‌، خاصه‌ و عرض‌) به‌ شمار می‌ روند و در منابع‌ عربی‌ منطق‌، و نیز در منابع‌ لاتینی‌ سده‌ های‌ میانه‌ «کلیات‌ خمس‌» نامیده‌ می‌ شوند. از سوی‌ دیگر ارسطو از مقولات‌ دهگانه‌ ای‌ یاد می‌ کند که‌ عبارتند از: چه‌ ای‌ (ما هو الشی‌ء)؛ چندی‌ (کم‌ّ)؛ چونی‌ (کیف‌)؛ اضافه‌ (نسبت‌)؛ مکان‌؛ زمان‌؛ وضع‌ (نهاد)؛ داشتن‌ (ملک‌)؛ کُنش‌ (فعل‌، یفعل‌)، واکنش‌ (انفعال‌، ینفعل‌). باید افزود ايساغوجی لفظی يونانی است به معنی كليات خمس كه جنس و نوع و فصل و عرض عام و عرض خاص گويند، و اين يكی از نه باب علم منطق است. كتاب در تمام منطق به طور مختصر بحث می كند ولی به نام «الايساغوجی» نام گذاری شده است و هم اکنون در کشورهای ترکیه، عراق و پاکستان از متون درسی به شمار می رود. ایساغوجی به معنای مدخل، مقدمه، درآمد و نام پرآوازه فرفوریوس (فیلسوف ‌نوافلاطونی‌، شاگرد افلوطین‌ و گردآورنده‌ و ویراستار آثار او است) و درباره کلیات خمس نیز هست.

ارغنون ارسطو حدود یازده قرن پس از پیدایش، به زبان عربی ترجمه شد که تحلیل و ارزیابی نخستین ترجمه های آن سبب می شود از یکسو با اهتمام مسلمین به میراث یونانی در سده های نخستین و از سوی دیگر با میزان صحت و دقت ترجمه ها آشنا شویم. عبدالرحمن بدوی نخستین ترجمه های عربی از مجموعه ارغنون ارسطو به علاوه ایساغوجی فرفوریوس را در یک مجموعه سه جلدی جمع آوری و تصحیح کرد. کتاب حاضر خلاصه ای از کتاب فوق بوده که شامل دو مقاله است: مقاله اول- بررسی نظریه القیاس. مقاله دوم- از انالوطیقا الاولی «و هو کتاب القیاس» است که شامل خصائص قیاس، النتائج الکاذبة، انواع الاستدلال الشبیهة بالقیاس است. در میان مطالعات انجام گرفته درباره منطق ارسطو، دو رویکرد را می­ توان از یکدیگر متمایز ساخت. در یک رویکرد، قیاس ارسطویی به عنوان یک دستگاه استنتاج طبیعی صورت بندی می شود. در رویکرد دوم، نظریه قیاس ارسطو با نگرش اصل موضوعی سامان می­ یابد.

«التلویحات اللوحیّة و العرشیّة» از کتاب های فلسفی و مهم شهاب الدین ابوالفتوح یحیی بن حبش سهروردی، به عربی است. بخش منطق کتاب سهروردی را علی اکبر فیاض با عنوان «منطق التلویحات» ترجمه کرده است. سهروردی در این کتاب اندیشه های مشائیان و چکیده اصول و قواعد فلسفه ارسطو را تبیین و تنقیح کرده است. به عقیده سهروردی هر کس که در علوم بحثی مهارت پیدا نکند، نمی تواند حکمة الاشراق را بخواند، پس شایسته است که قبل از ورود به حکمة الاشراق کتاب تلویحات را مطالعه کند. همچنین وی کتاب دیگر خود، المقاومات، را لواحقی بر تلویحات دانسته که نشان دهنده اهمیت تلویحات است. تلویحات مشتمل بر سه بخش است: علم اول (منطق)، علم ثانی (طبیعی)، و علم ثالث (الاهیات). بخش منطق دارای شش مَرصد و سی و هشت تلویح و سه مطلع و دو فصل و سه ضابط است. ظاهراً بخشِ منطق مطابق تبویب و عنوان بندی معمول کتاب های منطقی نیست. بخش طبیعیات تلویحات مشتمل بر چهار مرصد و شش مورد و بیست و دو تلویح است که هر یک از مرصدهای چهارگانه به یکی از مسائل مهم طبیعیات اختصاص دارد، بدین قرار: مرصد اول درباره حقیقت جسم و احوال و خواص آن، جهت، مکان، حرکت، زمان و احوال و لوازم آنها. مرصد دوم درباره اجسام بسیط و اقسام آنها و طبقات گوناگون عناصر؛ مرصد سوم درباره مزاج، ترکیب، آثار عُلوی و معادن؛ مرصد چهارم، که مهمترین قسمت طبیعیات است، درباره نفوس نباتی و حیوانی و انسانی، و قوا و حالات آنها. سهروردی در ادامه بحث نفسِ انسانی کوشیده است که تجرد نفس را اثبات کند. بخش سوم، حاوی یک مقدمه، چهار مورد، یک مرصاد و چهارده تلویح است. این بخش با تقسیم حکمت به نظری و عملی آغاز شده و در مراحل بعدی بیشتر به صورت پرسش و پاسخ های فلسفی است. در خلال این پرسش و پاسخ ها، مسائل گوناگون فلسفی مطرح شده و گاه اقوال ابن سینا نقل و بررسی گردیده است احتمالاً مهمترین اصل شناخت شناسی حکمت اشراقی در این بخشِ تلویحات آمده است. اما راه حل مشکل شناخت را سهروردی در این بخش به اختصار بیان کرده که عبارت است از شناخت مدرک از مدرک به علت پیدایی اضافه (نسبت) اشراقی در هنگام تلاقی موضوع مدرِک با مدرَک، و این به طور کلی مبیّن علم حضوری است که اشکال وارد بر نظریه مشائی اتحاد نفس با عقل فعال را برطرف می کند.

دکتر علي وردی در کتاب «منطق ابن خلدون» می خواهد منطق نوين ابن‌ خلدون را استخراج کند و نشان دهد که يکی از عوامل اصلی موفقيت و نوآوريی های ابن‌ خلدون در پرداختن به مسائل تاريخی و اجتماعی همين منطق خاص اوست. اصلی ترين انگيزه‌ نوشتن اين کتاب نيز همين مطلب است و دکتر وردی برای اثبات آن بحث‌ های زياد و شواهد فراوانی آورده است. او برای اين منظور حتی از جزئيات شخصيتی و رويدادهای زندگی ابن‌ خلدون نيز غافل نمانده است و مطالب بسيار مهم، جالب و جذابی در اين زمينه نقل می کند. سخن وردی در اين كتاب آن است كه تا قبل از ابن‏ ‌خلدون، بر اساس شيوه‌ ارسطویی، تأكيد بر «صورت» پديده‏‌ ها بود و نه «ماده» آن، و همين امر موجب در غلتيدن آدميان به عالم انتزاع و دور شدن از جزئيات زندگی شده بود. ابن‌ ‏خلدون اولين كسی بود كه جامعه‌ انسانی را به شيوه ‏ای واقعی مطالعه كرد. او حوادث تاريخی را مستقل از پديده‌‏ های اجتماعی بررسی نكرد. وردی محور نظريه‌ ابن ‌‏خلدون را نه عصبيت يا دولت، بلكه بَدويت و تمدن و تزاحم آنها مي‏ داند كه نوعی چرخه‌ اجتماعی پديد می ‏آورد که باعث تغيير مستمر جامعه‌ انسانی می ‏شود. وردی در اين كتاب تلاش كرده مروری بر جنبه ‏‌های مختلف حيات علمی و عملی ابن‌ ‏خلدون داشته باشد و منطق فكری او را استخراج كند. این کتاب در دوازده فصل نگاشته شده که عبارتند از: فصل اول- خصائص المنطق القدیم، فصل دوم- المنطق الارسطی فی الاسلام، فصل سوم- ابن خلدون و المنطق الارسطی، فصل چهارم- ابن خلدون و قوانین الفکر، فصل پنجم- ابن خلدون و منطق الفقها، فصل ششم- لغز الطفرة الخلدونیة، فصل هفتم- العوامل المتنوعة، فصل هشتم- زناد النظریة، فصل نهم- بین الکل و الاجزاء، فصل دهم، ابن خلدون و الفلسفة، فصل یازده- السلوک و النظریة، فصل دوازده- مصیر العلم الجدید، فصل دوازده- فی سبیل علم اجتماع عربی.

کتاب «فصل المقال فی‌ ما بین الحکمة و الشریعة من الاتصال» نوشته محمد بن احمد بن رشد است. وي در این کتاب بیان می‌ دارد که فلسفه و شریعت هر‌ دو ما را به حقیقت واحد راهبر می‌ شود. این کتاب در برگیرنده دفاعی برجسته از آزادی فلسفه است و فی نفسه دارای محتوایی است که نه تنها محققان اسلامی، بلکه دیگران نیز به آن علاقه نشان داده اند. آنچه كه محتوای رساله مزبور را تشكيل می‏ دهد عبارت است از: بحث رابطه حكمت و فلسفه و بيان ارتباط قوی بين روش قرآن در اثبات مسائل گوناگون و روش استقراء و عقل و بحث از اينكه رجوع به باطن آيات و روايات و تاويل آنها در چه جاهايی مجاز است و اهل تأويل چه كسانی هستند. این رساله، پرسش هایش را در شکلی اسلامی مطرح کرده و جواب می دهد. رساله ای است که نظرات ابن رشد را در باب موضوعات شرعی و اخلاقی بیان می کند که در اسلام دوره میانه چنین موضوعاتی معمولا بر اساس فرمان الهی مورد بحث قرار می گرفتند.