جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

غلو – که به معنای تجاوز از حد درباره کسی یا چیزی می باشد- یک جریان فکری انحرافی است که در تاریخ طولانی بشر و در میان ادیان و ملل مختلف (مصر، یونان، روم، هند، و یهود و نصاری و غیره ) همواره وجود داشته است. غلو در اسلام - به گزارش برخی منابع تاریخی- پس از درگذشت پیامبراسلام? و ادعای نمردن ایشان از سوی برخی از صحابه خود را نشان داد و پس از پیامبر در زمان حضرت علی(ع) و برخی از ائمه به حیات خود ادامه داد. غالیان در طول حیات امامان شیعه به گروهها و شاخه های مختلف تبدیل شدند و با قرار دادن خود در شمار شیعیان و با اباحی‌گری و بیان عقاید کفرآمیز و انتساب دروغین به اهل‌بیت علیهم السلام اعمال ناشایست خود را مشروعیت بخشیدند. اهل بیت علیهم السلام با حساسیت فوق العاده‌ای به مبارزه با این جریان انحرافی پرداختند و در مرحله اول ضمن سفارش به اعتدال و میانه روی و ارائه معیار، از هم‌نشینی با غالیان منع کرده عقاید باطل غلات را رد کردند و به بیان مبانی صحیح اعتقادی پرداختند. اما هدایت و نصایح اهل‌بیت علیهم السلام آنها را کار ساز نشد، لذااهل‌بیت علیهم السلام در مرحله بعد ضمن اعلام برائت از غلات و لعن و تکفیر آنها دستور قتل و تعقیب همه جانبه غلات را صادر کردند و با روشهای صحیح و منطقی خود توانستند از حریم اهل‌بیت علیهم السلام و اندیشه های ناب شیعه دفاع کنند.

قرآن و سنت رسول اکرم علیه صلی الله و آله مهمترین وسیله برای هدایت امت بشمار می‌رود. از طریق تبعیت از کتاب خدا و سنت صحیح می‌توان به هدایت رسید. سنت رسول خدا از طریق کسانی به دست ما رسیده است که با آنحضرت نشست و برخاست داشته و صحابه ایشان بشمار می‌روند. درباره عدالت یا عدم عدالت همه ی صحابه رسول خدا نظرات مختلفی وجود دارد . یکی از راههای روشن شدن این حقیقت ، بررسی احادیث کتاب "صحیح" اثر مسلم بن حجاج نیشابوری از زاویه ی عملکردها و مواضع صحابه و تامل در زوایای این گزارشهاست . با چنین نگرشی می‌توان دریافت که در میان صحابه رسول خدا صلوات الله و سلامه علیه و علی آله، افراد عادل و شایسته و صالح فراوانی به چشم می‌خورند که همگام با رسول خدا و در جهت اطاعت از اوامر و نواهی ایشان گام برمی‌داشتند. هم آنان که شایسته است مسلمانان آنان را بعنوان الگوی خویش برگزینند. اما در بین اصحاب آن حضرت افرادی نیز دیده می‌شوند که نه تنها مطیع خدا و رسول او نبودند بلکه گاه در مقابل ایشان به احکام الهی آن حضرت معترض بوده و یا حتی نقشه ی قتل آن رسول رحمت را در سر می‌پروراندند و در صدد عملی ساختن این نقشه ی شوم خود برآمدند که خواست و مشیت الهی حافظ جان رسول مهربانی‌ها بود. لذا اینان گرچه نام صحابی را دارند اما شایسته اقتدا نیستند. همچنین با کسانی بعنوان صحابه روبروییم که هرچند در زمان رسول خدا ظاهرا مخالفتی با اسلام و احکام حیات بخش آن نداشته‌اند اما پس از رحلت رسول خدا و فقدان آن حضرت در جامعه با احکام قرآن و سنت نبوی مخالفت ورزیدند. از آنجا که لازم است مسلمانان برای زندگی خویش به کسانی اقتدا کنند و آنان را به عنوان الگو و سرمشق خویش برگزینند چه نیکوتر که بهترین اسوه را رسول رحمت قرار دهند و نیز کسانی که قرآن کریم و سنت نبی اکرم را تنها ملاک شایسته برای شناخت صحت احکام خود بشمار می‌آورند. هم آنان که رسول گرامی اسلام به مسلمانان تاکید کردند که آنها راهبران و راهنمایان امت خواهند بود و در آیه تطهیر بر مبرا بودن آنان از هرگونه شرک و گناه و خطا تاکید ورزیدند.

پیامبرعظیم الشأن اسلام (ص) از پیامبران اولوالعزم و آخرین فرستاده الهی بوده ودر تمام دوران رسالتش پیوسته به فکر هدایت امت بودند. آن حضرت در این راه زحمات ومصیبتهای فراوانی را برای ساختن تمدن اسلامی بر پایه عدالت به جان تحمل نمودند؛ تا جائی که مورد آزار واذیت قوم خویش قرار گرفتند.با این حال آن بزرگوار هیچگاه درباره آنان زبان به نفرین نگشودند؛وپیوسته کلامشان هدایت آنان بود. بخشی از مأموریّت های آن حضرت در ابعاد تبلیغی، تربیتی، حقوقی، اقتصادی واعتقادی بوده و برخی دیگر در ابعاد دیگری تجلی کرده است. مأموریّت های کلی که با فرمان «قل» آغاز شده سیصدو بیست وهشتبار خطاب به رسول خدا در ابعاد مختلف و در سایر اشکال حدود دویست ونوزده بار بوده است.این مأموریّتها ابتدا در منطقه ام القری (مکه معظمه) به مدت سه سال به طور سری ادامه داشته،تا اینکه بعد از سه سال دعوت علنی برای دعوت خویشاوندان نزدیک شروع شد؛ وپس از آن دعوت عمومی در ابعاد مختلف ادامه داشت.پیاده کردن مفاد این مأموریّت ها در دوران رسالت پیامبر اسلام الگویی برای تمام بشریت،وهدایت آنان ودر نهایت معرفی دین اسلام به عنوان کامل ترین وآخرین ادیان آسمانی شده است؛که می تواند داعیه جهانی شدن را داشته باشد. پیامبر اسلام در مأموریّت هایشان در کنار قرآن عترت را به عنوان راهنمای آن معرفی فرمودند و برای جلوگیری از گمراهی مسلمانان تمسک به آن دو را گوشزد، و با تعیین جانشین حراست از جامعه نوپای اسلامی را مورد تأکید قرار دادند.

انسان‌ها ناگزیر از زندگی اجتماعی و تعامل با یکدیگر هستند و زندگی اجتماعی نیز همواره همراه با تفاوت ها و اختلافاتی است که اگر کنترل نشوند، ‌تکامل بشر را دچار اختلال و یا انحراف می کنند. ادیان الهی، که منطبق بر فطرت انسان می باشند، ‌از این نیاز بشر غفلت نکرده اند و در اسلام نیز، اصل مدارا یک راهکار دینی برای تسهیل روابط اجتماعی است، که از آیات قران مجید و روایات معصومین(ع) می توان اصولی را در مورد آن استخراج کرد که به برخی از آنها اشاره می شود: حق محور بودن مدارا، اصل بودن مدارا در روابط اجتماعی، رعایت حداقل‌های دینی در هر شرایطی، حق‌شناس، حق‌‌گرا و عاملِ به حق بودن مدارا کننده، توجه به عالم یا جاهل بودن مدارا شونده،‌ و نیز توجه به مومن یا مخالف بودن و‌ توان جسمی و مرتبه ایمانی او. همراه با بحث مدارا دو مفهوم خشونت و تولرانس نیز مطرح می‌شود، با تکیه بر اصول مدارا می توان مرز مدارا را از خشونت و تولرانس مشخص کرد. از دیدگاه اسلام، مادامی که می‌توان بدون خشونت و صلابت، عدالت را برقرار کرد، اصل با مدارا و رواداری است؛ در غیر این‌صورت نوبت به قاطعیت و شدت در برخورد می‌رسد. آن دسته از احکام اسلام مانند قصاص و جهاد و اعدام مرتد، که ظاهری خشونت‌آمیز دارند، در واقع آخرین راه برای برقراری عدالت در میان انسان‌‌ها هستند. تولرانس‌ نیز اساساً تعهدی نسبت به حقیقت ندارد، در صورتی که مدارا در اسلام ابزاری است برای تعمیق و گسترش حق.

«آیت الله معرفت» در «التفسیر الاثری الجامع» روشی جدید در تفسیر قرآن ارائه می دهد، ویتفسیر را زدودن ابهام از لفظ مشکل می داند و به طور کلی روش های تفسیری را به دو بخش اثری و اجتهادی تقسیم می کنند ، ایشان ، هم لفظ قرآن و هم معنای آن را وحیانی می داند ، قائل به امکان فهم قرآن وجو از تفسیر است ، به وجود بطن در قرآن کریم معتقد است و آن را بر خاسته از مولول های التزامی کلام ، از نوع لزوم غیر بیّن می داند ، معتقد به عدم تحریف قرآن بوده و برای سیاق نقش مهمی در دستیابی به مدالیل الفاظ و رسیدن به مراد واقعی کلام قائل است ، ظاهر قرآن را حجت می داند ، معتقد به حجیت قول پیامبر (ص) و اهل بیت(ع) در تفسیر بوده ، همچنین قول صحابه و تابعین را با وجود شرایطی معتبر می داند. آیت الله معرفت از روایات در تفسیر، بیشترین بهره را برده است اما اولین روشی که از آن استفاده نموده روش قرآن به قرآن است ، وی متقن ترین منبع برای تبیین و تفسیر قرآن را ، خود قرآن می داند ولی بارزترین روشی که در تفسیر آیات به کار می گیرد روش روایی است ، اما در کنار این روش از روش تفسیر اجتهادی که آن را متکی بر درایت و عقل می داند ، نیز استفاده نموده ، از جمله در نقد و بررسی روایات. گرایش‌هایی نیز در تفسیر وی به چشم می خورد از جمله اینکه ایشان مباحث متعدد فقهی و کلامی را پیش کشیده ، توضیح می‌دهد. وی تفسیر عرفانی را در نهایت ، پذیرفته و آن را از باب تداعی معانی می داند و گاهی نیز به تفسیر عرفانی آیات اشاره می نماید ، از لغت و ادبیات عرب نیز استفاده نموده، با نگرشی اعتدالی به تفسیر علمی از آن نیز بهره می گیرد ، همچنین مباحث تربیتی و اخلاقی را مطرح نموده از علوم قرآن و آراء سایر مفسران نیز استفاده می کند ، وی علاوه بر اسلوب ترتیبی که اسلوب غالب این تفسیر است ، گاهی به تفسیر موضوعی نیز می پردازد ، ایشان در بهره گیری از روایات ، آنها را بدون چون و چرا نمی پذیرد بلکه آنها را دارای آفاتی دانسته و مورد نقد و بررسی قرار می دهد و در این راه از مبانی نقدی چون عرضه روایات بر قرآن ، عرضه بر سنت قطعیه ، عرضه بر عقل و عرضه بر قطعیّات علمی و تاریخی و نیز از نقد سندی استفاده می کند ، در نهایت می توان گفت که روش کلی این تفسیر ، روایی- اجتهادی است.

مستشرقان از دیرباز تحت تأثیر مذهب حاکم در سرزمین پهناور اسلامی، گمان کردند عقائد مسلمانان را تنها از طریق مکتب خلفا می‌توان شناخت، غافل از آنکه، آیینه‌ای که در آن عقائد مسلمانان را به نظاره نشسته‌اند، قطعه کوچک از آیینه‌ای بسیار باعظمت است که با جانشینی جعلی خلیفه اول شکسته شد، و آنان اسلام حقیقی را در قطعه کوچکی جستجو می‌کنند، که در منعکس نمودن اسلام ناتوان است. پس ناخواسته و چه‌بسا به عمد در مسیری گام برداشتند که باید با لغزشها و چالشهای بسیاری دست‌وپنجه نرم نموده و سؤالهای بسیاری را بی‌جواب رها کنند. در چنین وضعیتی بعضی از مستشرقان به گمان باطل خویش، بهترین استفاده را نمودند، چرا که گم‏شده اصلی آنان چهره‌ای مشوش از اسلام بود. آنان تمام تلاش خود رابه کار می‌بستند تا اثبات کنند اسلام چیزی نیست جز، مجموعه‌ای ناقص از آئینهای یهود و مسیحیت، که بیشتر از چند دستور اخلاقی، نباید از آن انتظاری داشت.حال با توجه به پیشینه مطالعاتی مستشرقان و تحقیقات پردامنه آنان در معارف اسلامی، نمی‏توان گفت هر آنچه را که آنان مورد مطالعه قرار داده‌اند منابع اصیل معارف ناب اسلامی بوده است. لذا اگر مستشرقان از روی خطا مکتب خلفا را نماینده حقیقی عقائد مسلمانان دانسته و بر مبنای آن نظریه‌پردازی نموده‌اند، نمی-توان آنان را در بعضی از عقائد باطلشان مغرض و معاند دانست، چرا که خانه از پای بست ویران بوده است.لذا نویسنده با محدود کردن دامنه این تحقیق به شبهات مستشرقان پیرامون وحی، و بررسی تطبیقی و تحلیلی آنها با روایات صحیحین، به عنوان بنیادی‌ترین مرجع در سیره و سنت پیامبر9 نزد اهل سنت و مستشرقان، در پی یافتن جواب این سؤال بوده است که آیا سرآغاز تمامی شبهات مستشرقان به زوایای گوناگون معارف اسلامی، به عناد و غرض‌ورزی آنان، باز می‌گردد، یا در بعضی از موارد، زمینه آن را در آراء اهل سنت و کتب معتبرشان و در رأس آنها صحیحین، باید جستجو نمود؟چنین شبهاتی را می‌توان در ضمن چهار عنوان بررسی نمود:1)

شناخت معنای لغوی و فهم دقیق از مفردات آیات قرآن ، از مقدمات اصلیفهم قرآن و تفسیر آن می باشد که از صدر اسلام تا به حال مطالب و کتابهای فراوانی در این مورد نوشته شده است .اما می دانیم پیامبر اکرم (9) وامامان معصوم (:)اولین و موثق ترین مفسران قرآن هستند و آنان به طور ویژهو به مناسبتهایمختلف در مورد مفردات قرآن صحبت کرده اند، لذا مراجعه به منابع روایی که در توضیح و تفسیر مفردات آیات قرآن ؛ احادیثِ صادر شده از ناحیه معصومان (:) را گردآوری کرده اند، می تواند در فهم معنای آیات بسیار کارگشا بودهو روشن کننده تفسیر آیات باشد. در مرحله اول تحقیق تلاش شده است تا اقوال مهم و متفاوت لغویون از کتابهای لغت در مورد یک واژه ی قرآنی استخراج و جمع آوری گردد و در پایان این بخش از تحقیق؛ برای هر واژهیک جمع بندی با عنوان نتیجه ی بحث لغوی ذکر شده است .در مرحله دوم تحقیق ، اغلب روایاتی که در مورد یک واژه قرآنی از ناحیه معصومان (:) صادر شده گردآوری و بررسی شده و سپس با معانی مذکور در کتب لغت مقایسه گردیده و ماحصل بررسی 2 مرحله در بخش نتیجه گیری کلی بحث آمده استو در صورت عدم تطابق معنای روایی با معنای لغوی ؛ دلیل یا قرینه یا تناسب آن بیان شده است.در پایان رساله هم یک نتیجه گیری کلی از تمام واژگان بررسی شده به عمل آمده و خلاصه ی آن در جدول انتهایی درج گردیده است

ارزش و اهمیت حدیث پژوهی به ویژه فهم روایات، آشکار است. بخشی از آموزه‌های حدیثی در صدد تفضیل و ترجیح عقیده، عمل و یا صفتی برآمده‌اند. از آن جا که طرح این روایات در کنار هم و در مقایسه با یکدیگر پرسش هایی را بر می انگیزد، نگارنده کوشیده است تا با استفاده از روش کتابخانه ای، ابتدا روایات تفضیل در اصول کافی را با عنایت به اصول و قواعد فقه الحدیث، در مرحله فهم مورد مطالعه و بررسی قرار دهد و سپس با مقایسه و سنجش نسبت آن ها، برخی از چالش های موجود در این عرصه را برطرف سازد، تا پس از انجام این مقدمات، برخی از معیارهای روایات تفضیل را نشان دهد.از مهم ترین نتایج این پژوهش، آن است که میان روایات تفضیل هیج اختلافی وجود ندارد؛ زیرا می توان آن ها را دسته ای از «برترین ها» دانست که هریک در بستر وموضوعی خاص به ارزش گذاری امور پرداخته اند. ضمن آن که معیارهایی نیز از این روایات قابل استنباط است.

حدیث و سنت به عنوان دومین منبع دین شناخت، از جایگاه والایی در شریعت اسلام و مذهب شیعه برخوردارند و بیشترین استناد عملی و اعتقادی شیعیان و مسلمین به این منبع مهم است. از همان صدر اول، علل متعددی از جمله وجود وضاعان و منحرفان، نحله ها و گرایش های متعددی را در تشخیص اعتبار روایات به وجود آورد و فاصله زمانی بیش از یک هزاره نیز، سبب تشدید این چالش شد. در این میان دو منهج معروفی که در ارزیابی روایات به وجود آمده بودند عبارت بودند از: یکی شیوه رجالی که مختص به اهل سنت بود که با پذیرش حجیت تعبدی «خبر ثقه» به بررسی رجالی اسناد روایات می پرداخت و دیگری حجیت «خبر موثوق به» با وجه غالب «کتابشناسی بر پایه حجیت» بود که در شیعه رواج داشت. آنچه مسلم است، معیاری متین و مستحکم در سنجش اعتبار روایات بین شیعیان با راهنمایی اهل بیتوجود داشته است. این معیار قویم عبارت بوده است از حجیت «خبر موثوق به» بر اساس حصول وثوق عقلایی با تکیه بر قرائن داخلی و خارجی روایات؛ و قطعاً ارزیابی صرف سندی، ملاک پذیرش روایات نبوده است. در این نوشتار، با بررسی برخی ریشه های مبانی قدما در انتقال میراث حدیثی شیعه، عقبه روشن و مستحکم آن، به تصویر کشیده شده است و با تاکید بر نهادینه بودن بحث کتابت در شیعه و وجود فرهنگ انتقال کتاب محور در اخذ و ادای حدیث، پیشینه درخشان و اطمینان زای حدیث شیعه نشان داده شده است. همچنین در بازکاوی معنای وثاقت و ضعف از منظر قدما با توجه به مبنای فهرستی و کتاب محور، بدین نکته تاکید شده است که ثقه در لسان قدما به کسی اطلاق می شد که برآیند درون مایه های کتب حدیثی او، قابل انتساب به معصوم بوده است و ضعیف به کسی گفته می شد که منفردات او بدون شواهد و قرائن، قابل اعتماد نبوده است. نتیجه واضح این مطلب آن خواهد بود که با توجه به روحیه ضعیف گریزی، حساسیت بالای اصحاب در نقل روایات و همچنین چندین دوره پالایش قوی در منابع شیعه، اگر روایاتی از متهمان به ضعف در مجموعه های حدیثی وجود دارد شاهد صدق داشته و منفرد نبوده است و الا قدما در کتابهای خود وارد نمی کردند. این مهم، از نکات بسیار حساس و قابل تامل است.سپس در تبیین استواری مبنای قدما، به بررسی دأب و منشهای حدیثی قدما پرداخته شده و نکته های مهمی در این زمینه بررسی شده است مثل «توجه وافر قدما به راوی از مولف»، «نسخه شناسی و مقابله آنها» و... و در نهایت تعدادی از قرائنی که قدما در حصول وثوق و اطمینان از آنها استفاده کرده اند مورد پژوهش قرار گرفته است.در این اثر کوشیده ایم تا با تبیین دقیق مبنایی که میراث حدیثی شیعه با آن نگاشته شده به باز خوانی و ارزیابی ذخائر عظیم حدیثی خود بپردازیم و با دقت در استواری این تراث، به بهانه های واهی به طرد بی اساس این مجموعه های گرانقدر نپردازیم.چند دستآورد بسیار مهم این نوشتار عبارتند: 1ـ اثبات اعتبار و استحکام بالای روایات و مجموعه های روایی شیعه 2ـ ضرورت بازخوانی منابع رجالی ـ حدیثی با توجه به نگارش مستحکم میراث روایی شیعه.

ام محمد باقر (7) پنجمین امام از ائمه دوازده گانه شیعه امامی، به عنوان خلیفه رسول خدا (6) در عصر خود مسئولیت های امامت را به انجام رسانید. شرح و تفسیر قرآن کریم به همراه تبیین سنت نبوی به عنوان بخشی از اقدامات امام محمد باقر (7) سبب شد تا میراثی گرانبها از ایشان درحوزه حدیث شیعه باقی بماند. بررسی روایات بر جای مانده از ایشان به لحاظ کمّی نشان می دهد که حدود 12-10 درصد از احادیث شیعه امامی در منابع روایی معتبرایشان، از امام محمد باقر (7) صادر شده است و از این جهت ایشان سومین جایگاه را در میان امامان شیعه به خود اختصاص داده است. تحلیل کیفی روایات ایشان نیز نشان می دهد که امام باقر (7) نسبت به مسائل و موضوعات مورد نیاز جامعه بازخورد مناسب نشان داده و به صدور حدیث پرداخته است. عصر امام باقر (7) دوران گسترش دیدگاه های فقهی و کلامی بود. از طرفی سیاست «ممنوعیت نقل و نگارش حدیث نبوی» موجب پیدایش عوارض و آفاتی در حدیث نبوی شد و از سوی دیگر اهل بیت پیامبر (6) از مسئولیت حاکمیت و قضاء کنار گذاشته شدند. در این شرایط برای برخی جریان های فقهی، کلامی و... فضای باز سیاسی - اجتماعی فراهم آمد تا به ارائه دیدگاه های خود پرداخته و به نیازهای فزاینده جامعه در عرصه های مختلف پاسخ دهند. در این زمان امام محمد باقر (7) با استفاده از وضع موجود بهاحیاء و بسط علمی و عملی مکتب تشیع و تبیین دیدگاه اسلام ناب محمدی (6) پرداخت. مکتبی که امام باقر (7) در عصر خود تأسیس نمود، چیزی جز مکتب نبوی نبود. این مکتب بعدها به وسیله سایر ائمه هدی (:) خصوصاً امام صادق (7) و تربیت یافتگان مکتب باقرین (8) توسعه یافت. تحلیل روایات امام باقر (7) نشان می دهد که بخش عمده روایات ایشان فقهی و در درجه بعد اعتقادی است. این آمار نشان دهنده نیازها ومشکلات موجود در عصر آن امام و بازتاب حضور دیدگاه های مختلف در هر یک از این حوزه ها است. پیدایش فرق و مشرب های فکری متعدد (خصوصاً در عرصه فقه و اعتقادات) سبب شد تا امام با صدور احادیث فقهی (در مقیاس وسیع تر) و نیز احادیث اعتقادی و اخلاقی و... به روشن ساختن مسیر حق از باطل و اصلاح علمی و عملی امت اسلام اقدام نموده و در جهت تبیین سنت نبوی همت خویش را به کار گیرد.