جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در منطق قرآن کریم گسترۀ هستی آیینۀ تمام نمای اسماء و صفات آفریدگار و به عبارت دیگر آیینۀ آیات الهی است و سفیران آسمانی و انبیای الهی از هر فرصتی برای متوجّه نمودن و حسّاس کردن مردمان نسبت به تأمّل در آیات پروردگار بهره برده‌اند تا از این رهگذر، فطرت خدا آشنا و خداگرای انسان‌ها را برآشوبند و بالنده و شکفته کنند.امام خداجویان و پیشوای پرواپیشگان حضرت علی بن ابی‌طالب × نیز به موازات قرآن در کلام سحرآسا و زیبای خویش در نهج البلاغه این مهم را پی گرفته و فراوان و با عبارات گوناگون، مردمان را متوجّه آیات الهی و شگفتی‌های آثار صنع پروردگار کرده است.در این نوشته تلاشی صورت گرفته تا اشارات خانه‌زاد خداوند، حضرت امیر المؤمنین × در باب شگفتی‌های آفرینش در نهج البلاغه با توجه به نظرات شارحان این کتاب و جمعی از صاحب نظران مورد بررسی قرار گیرد و به این پرسش‌ها پاسخ داده شود که چرا امام × در کلام خود به این شگفتی‌ها اشاره کرده و بیان آن‌ها چه رابطه‌ای با محتوای اصلی کلام آن حضرت داشته و مخاطبان چه پیام‌هایی از آن می‌توانند به دست آورند.با بررسی این موضوع‌ روشن شد که امام با بیان این شگفتی‌ها از یک طرف پایه‌های اعتقادی مخاطبین خویش را به وجود آفریدگار استحکام می‌بخشد و از دیگر سو بلندای بیکران صفاتی همچون علم فراگیر خداوند، تدبیر و حساب‌گری بی‌نهایت و اتقان صنع او را جلوه‌گر می‌سازد و در همین احوال با مطرح کردن راز و رمز وجودی و رفتاری این پدیده‌ها، درس‌ها و پیام‌های اخلاقی، تربیتی، عرفانی و علمی بی‌شماری را به مخاطب القا می‌فرماید و می‌آموزد و افزون بر این همه، امام از این آثار صنع و پدیده‌ها و آیات شگفت الهی در جهت تشبیه معقول به محسوس و تفهیم یک مطلب بهره‌ها برده است.نیز از خلال این بررسی دریافتیم که آن حضرت × با بیان شگفتی‌های جهان آفرینش یکی از بهترین راه‌های خداشناسی را برای بشریت تبیین کرده که هر انسانی می‌تواند با تفکر در آن‌ها بر معرفت الهی خود افزوده و ایمان خود را تقویت کند.

پژوهش حاضر به مسئله «حق» و «حقانیت» در قرآن از سه منظر توجه شده است. از حیث معنا و کاربرد، مصداق و ملاک «حق»معانی حق هم شامل امور تکوینی و واقعی و هم امور ارزشی و اعتباری می‌باشد و کاربردهای آن نیز در مورد خداوند متعال، افعال‌ و وعده های الهی ، مطابقت با واقع ونیز امور حقوقی می‌باشد.از حیث مصداق خداوند متعال، قرآن کریم و دین اسلام در زمره مهم‌ترین مصادیق حقانیت قرار گرفته‌اند. از حیث ملاک نیز منشأ «حق» در دو موضوع قوانین و قضایای خبری مورد بررسی قرار گرفته است.از دیدگاه قرآن کریم منشأ حق درتعیین قوانین حقوقی تنها «خداوند متعال» است. به سه دلیل قرآنی، روایی و عقلی؛ از حیث قرآنی به این دلیل که خالق انسان بوده و نسبت به او دارای ولایت تکوینی و تشریعی می‌باشد. بر خلاف مکاتب غربی که ملاک را توافق اجتماعی و حقوق طبیعی میدانند. روایات فراوانی از پیشوایان معصوم علیهم‌السلام بر اتقان این امر می‌افزاید. براهین سلطه و ویژگی‌های قانونگذار نیز از جمله دلایل عقلانی میب‌اشند.ملاک حق در قضایا و گزارشهای خبری از نظرگاه فلاسفه اسلامی و قرآن کریم مطابقت با واقع و نفس الامر محسوب میشود.

جهان اسلام در طول تاریخ حیات خود شاهد نحله‌هاو مکتب‌های مختلفی در حوزه‌های کلامی یا فقهی بوده است. این فرقه‌های فکری اما، اگرچه به خاطر زاویه گرفتن از مکتب اهل بیت و امامان معصوم"×" تولد یافته و لطماتی را نیز به حوزه باورهای فکری مردم زمان خود وارد ساخته بودند و بعضی از این نحله‌ها تا عصر حاضر نیز به حیات خود ادامه داده‌اند ولی دفاع فکری و نظری از موضع «حق» در آغاز پیدایش هر کدام از آن‌ها به دلیل پیدایش و ظهور آن‌ها در عصر معصومین"×" و قریب‌العهد بودن به دوره‌ی نزول وحی الهی، کار دشواری نبود و ائمه اطهار"×" و شاگردان و صحابه آنان در هر مقام و موقعیت دفاع جانانه و محکمی از معارف ناب اسلامی می‌نمودند آنچنان‌که تا قرن‌ها بعد نیز شفافیت مرزهای عقیدتی شیعه در هجوم باورهای خرافی و غبار به‌پاخاسته از اندیشه‌های التقاطی از دست نمی‌رفت.البته گفتنی است از سویی در عصر تبعید و سکوت تحمیلی ائمه طاهرین علیهم السلام که مفسران اصیل قرآن کریم بوده اند همین ظاهر تفسیر نشده قرآن کریم به همراه تاکید و توسعه فروان قرآن به مسئله تفکر و تعقل در امور اعتقادی، جولانگاهی برای حاکمان اموی و عباسی گشت که تحت تاثیر هواهای نفسانی و انگیزه های ویژه اجتماعی در آن بازار داغ مباحث کلامی، عقائدی التقاطی و ناحق را به میان باورهای اصیل اسلامی وارد کرده تا منشائی مهم برای انحرافات و اختلافات قابل توجه باشند،و از سویی دیگر باز شدن راه ترجمه الهیات مسیحی و یونانی در همین دوره خود عامل مضاعف برای تحت تاثیر قرار گرفتن عامه مسلمانان و ورود عقائد خرافی غیر دینی در فضای اسلامی گشت که به تدریج صورت مسئله ها و نیز پاسخ های غیر اسلامی به آنها با ظاهری اسلامی وارد ذهن و زبان محافل مسلمانان شد و راه را برای تاسیس نحله های فکری متعدد گشود.در چند قرن اخیر اما، الهیات مسیحی با نام «کلام جدید» و با رنگ و لعابی مدرن، به مقابله با آموزه-های اسلامی و حتی الهیات کهن مسیحی شتافته و متأسفانه این تئوری‌ها به سرعت ترجمه شده و در محافل دانشگاهی بسان متونی مقدس تدریس شد و نتیجه‌ی، این «وحی منزل‌انگاری» تئوری‌های علمی غربی این شد که «مسئله‌هایی» که در سده‌های اخیر در بین متفکران غربی «مسئله» شده‌اند به همراه «پاسخ‌های تلفیقی» برخی ناآشنایان به مبانی درست شیعی، وارد گفتمان کلامی محافل اسلامی و شیعی گردیدند. از جمله مسائلی که خصوصاً در قرن اخیر در حوزه کلام جدید مطرح شد و طرفدارانی در بین متفکران مسلمان پیدا کرد، بحث تجربه‌ی دینی و یکی دانستن آن با وحی بود. اعتقادی که به دنبال خود باورهای اصیل دیگری را در بحث نبوت، خاتمیت و امامت تحت تأثیر خویش قرار داد و به نوعی ناظر بر نارسائی آئین اسلام در جهان معاصر با مقتضیات روز است.از جمله متفکران مسلمان معاصر ایرانی که در بحث نبوت و خاتمیت (و البته به اعتقاد ما متأثر از کلام و الهیات جدید دنیای غرب) تفسیر جدیدی از این مباحث ارائه کرد، جناب دکتر عبدالکریم سروش است. این رساله، قرار است دیدگاه‌های این متفکر مسلمان را در باب خاتمیت فارغ از اینکه نظرات ایشان آبشخور در کجا دارد و با چه هدف و انگیزه‌ای طرح و بسط می‌یابد، به عون الهی در کنار آراءِ دو متفکر عظیم‌الشأن و معتمد و موثق معاصرمان یعنی جناب علامه طباطبائی و استاد شهید مرتضی مطهری، گذارده تا به نوعی صحت و سقم آراءِ دکتر سروش در ترازوی نگاه این دو دانشمند بزرگ، سنجیده و بررسی و تحلیل شود و علت انتخاب این سه متفکر بزرگ نیز، برجسته بودن و قابل احترام و توجه ویژه بودن آراءِ علمی آن‌ها می‌باشد. ضرورت طرح این مباحث از آنجا ناشی می‌شود که نپرداختن و عدم حساسیت به مباحث نظری و شبهاتی که در حوزه تفکرات اسلامی مطرح می‌شود، بر خلاف دغدغه‌ی بزرگان دین و امامان معصوم"×" است و هرگونه انحراف و کژی که بابت غفلت اهل نظر در این ساحت متوجه نسل امروزین و نسل‌های آینده گردد، گناهی نابخشودنی است و این، رسالتِ همگان است که با شبهات و القائاتی که در ظرف دین و به نام «عصری کردن دین» به آموزه‌های آن وارد می‌شود، با رعایت ادب و نزاکت کلامی و انصاف علمی برخورد نماید زیرا همچنان‌که برخورد حذفی و شخصیتی با مخالفان فکری خلاف سیره معصومان"×" است، غفلت از پاسخگویی به شبهات نیز خلاف دغدغه‌های آن بزرگان در حفظ دین و آموزه‌های ارزشمند آن خواهد بود. چرا که تمام تکاپو و تلاش بزرگان دینی ما از بدو تشریع اسلام و تأسیس حکومت اسلامی، حفظ تمامی آموزه-های دینی به شکلی جامع‌الاطراف و کامل می‌باشد، آن‌هم دینی که داعیه خاتمیت و جهان‌شمولی و ابدیّت را به همراه داشته، و مدّعی کافی و لازم بودن برای تمامی افراد بشر در همه زمان‌ها و مکان‌هاست، قانونی که پاسخگوی انحاءِ گوناگون و متنوع نیازهای بشری در راه رسیدن به سعادت جاودانه می‌باشد و دست‌آلوده‌ی نقص و کجی از ساحت بلند و قدسی آن دور می‌باشد. پیش فرض ما در این رساله خاتمیت دین اسلام بعنوان آخرین قانون آسمانی که خداوند برای دستگیری بشر ارسال کرده می‌باشد.فرضیه ما این است‌ که اسلام، آئینی تام و کامل می‌باشد و دارای سیستم و نظامی دقیق و مدوّن است که قابلیت انطباق با هر زمان و هر مکان و برای تمامی اقوام و افراد بشری را دارد. سوالاتی که پاسخگوئی به آن‌ها دغدغه و بهانه‌ی اصلی این رساله را تشکیل می‌دهند از این قرارند:سوال اصلی: اسلام با توجه به ثبات و لایتغیر بودنش چگونه قادر به تطبیق با دنیای متجدد و متحول امروزی است به نحوی که نه تنها مانع حرکت این چرخه‌ی عظیم تکامل نشود، حتی قوانینش نیز عون و یاور محکمی برای تسریع حرکت پیشرفت بشر باشند. و سوالات فرعی مثل:ـ راز خاتمیت از نگاه این سه متفکر چیست؟ـ راه‌ حلی که هر کدام از این شخصیت برای تطبیق-پذیری اسلام با جهان متغیر امروزی ارائه می‌دهند چیست؟ـ نوع نگاه هر کدام از این اندیشمندان به مقولات دینی و اصل دین چگونه است؟ـ انتظاراتی که این سه از اصل دین اسلام دارند چیست؟ـ نقاط اشتراک و افتراق این‌ها در مبانی نظری خود در رابطه با مسأله خاتمیت کجاست؟و... روش ما در این رساله، «کتاب‌خانه‌ای» است به دلیل اینکه محتوا و موضوع بحث، نظری است به کنکاشی نظری حول نظریات کلامی این سه شخصیت راجع به این موضوع می‌پردازد. نگارنده برای جمع‌آوری مطالب این رساله به کتاب‌خانه‌ها و سایت‌های اینترنتی و پایگاه‌های مجازی مراجعه نموده و در خلال این مراجعه ده‌ها کتاب، مقاله، و سخنرانی اصحاب نظر را بررسی کرده است، که این وجیزه، حاصل بررسی‌های فوق است و البته با محدودیت‌های زیادی دست به گریبان بود. ولی بحمد لله با اعانت حضرت حق و با راهنمائی‌های استادان راهنما و مشاور توانسته تا حدودی موانع را پشت سر نهاده و کار را به سرانجامی نسبتاً رضایتمند برساند. پیشینه‌ی تحقیق با تحقیق و بررسی در بین پایان-نامه‌های موجود در سامانه‌ی: (iran.doc) و دیگر سامانه‌های مجازی مربوط به دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی سراسر کشور و جستجو در کتاب‌خانه‌ها و مراکز دانشگاهی و حوزوی، پایان‌نامه‌ای با این موضوع یافت نشد، امّا در اطراف موضوع این رساله با پایان‌نامه-هائی مواجه شدیم که کمابیش اشاراتی به موضوع بحث ما داشتند، از این دست پایان‌نامه‌ها می‌توان به چند مورد آن اشاره کرد:1ـ بررسی تطبیقی مسئله‌ی خاتمیت در دیدگاه استاد مطهری و اقبال لاهوری، لیاقت علی کشمیری، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1384.2ـ علل تجدید نبوت‌ها و مسئله‌ی ختم نبوت از دیدگاه عقل و نظر، علی رضا عظیمی‌دخت، دانشگاه امام صادق، 1376.3ـ نقد و بررسی نظریه بسط تجربه نبوی با استناد به آیات و روایات، حمیدرضا یونسی، دانشگاه قم، 1386.این رساله در سه فصل به تحلیل و بررسی خاتمیت و نیازهای متغیّر بشر از دیدگاه جناب علامه طباطبائی، استاد شهید مرتضی مطهری و جناب دکتر عبدالکریم سروش می‌پردازد که هریک از این فصول دارای بخش‌های متعددی می‌باشد:فصل اول به کلیات اختصاص دارد و حاوی مباحثی همچون تاریخچه‌ی بحث خاتمیت، تعاریف کلیدواژه‌ها، توجیه عقلانی خاتمیت و تاریخچه بحث خاتمیت و خاتمیت از دیدگاه قرآن و احادیث مورد بحث قرار خواهد گرفت.عنوان فصل دوم عوامل خاتمیت از دیدگاه طباطبائی، مطهری و سروش می‌باشد که به بیان و بررسی آراءِ اینان در این رابطه می‌پردازد که در حقیقت نوع نگاهشان به مجموعه اسلام بعنوان دین خاتم می‌باشد که در این فصل به نوع انتظارات این سه متفکر از دین خاتم نیز توجه می‌شود. چگونگی تطبیق‌پذیری اسلام با نیازهای متغیّر نیز عنوان فصل سوم این رساله است که در سه بخش ارائه شده است، در بخش اول و با رعایت تقدّم و تأخّر، دیدگاه علامه طباطبائی در رابطه با چگونگی و نحوه‌ی این انطباق، و تحلیل مکانیسم اسلام برای ماندگاری در هر عصر و پاسخگوئی به همه‌ی نیازهای بشر می‌پردازد، در بخش دوم استاد مطهری و در بخش سوم دکتر سروش نیز به همین شکل آراءِ آن‌ها و راه‌حل‌های آن‌ها برای مانائی و جهانی بودن اسلام بیان می‌شود و مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت و در نهایت در خاتمه بررسی مختصری از نقاط افتراق آراءِ این سه متفکر انجام شد و کلامی نیز به عنوان حسن ختام این رساله ارائه گشت.«تمنّا و آرزوی اینجانب از آستان قدسی ذات اقدس اله، رعایت انصاف و عدالت و خارج نشدن از هرگونه پیش‌داوری ذهنی و تعصبات فکری و جامع و کامل بودن این وجیزه، برای مفید فایده واقع شدن و مورد توجه قرار گرفتن در جامعه علمی می‌باشد».آمین ربّ العالمین

اولین کسانی که در حوزه حدیثی اهل سنّت اقدام به گردآوری احادیث صحیح و تدوین جامع صحیح حدیثی نمودند، محمد بن اسماعیل بخاری (194- 256 ق) و پس از او مسلم بن حجّاج نیشابوری (204- 261 ق) بودند. این دو جامع صحیح از معتبرترین کتاب‌هایی است که به اعتقاد بیشتر محدّثان اهل سنّت تمام روایات موجود در آن دو هم به لحاظ متن و هم به لحاظ سند غیر قابل نقد است. و پس از قرآن کریم، از صحیح‌ترین کتاب‌ها می‌باشند. حتّی برخی از آنها در رفع مشکلات و بر آورده شدن حاجات به آن دو متوسّل می‌شوند. نگارنده بر اساس سیره نبوی، تاریخ اسلام، شأن نزول آیات قرآن و دیگر منابع معتبر و مقبول اهل سنت، به بررسی متن برخی از روایات تاریخی پرداخته است و با استفاده از واقعیات و مسلّمات تاریخی که محدّثان فریقین به عنوان یکی از معیارهای سنجش متن حدیث جعلی از غیر جعلی و صحیح از سقیم، پذیرفته‌اند، به این نتیجه رسیده است که بعضی از روایات موجود در آنها مانند: فضیلت ابوسفیان، خواستگاری علی (علیه السلام) از دختر ابوجهل، ایمان ابوطالب، حدیث سدوا الابواب و . . . به لحاظ متن، با تاریخ ناسازگاری دارند. بنابراین، این دو جامع حدیثی، همانند دیگر کتاب‌های حدیثی، قابل نقد و بررسی است و علاوه بر احادیث صحیح، احادیث غیر صحیح هم در آن دو، به چشم می‌خورد.

امام صادق علیه السلام به عنوان صاحب مکتب جعفری احادیث بسیاری را از خود بر جای نهاده‌اند که در میان روایات تفسیری مفسران اهل سنت نمودی خاص یافته است. این احادیث به اشکال مختلفی در آثار آنان دیده می‌شوند. یکی از بزرگترین مفسرین اهل سنت شهرستانی است که در تفسیر خود از روایات اهل بیت علیهم‌السلام به ویژه امام صادق علیه‌السلام استفاده نموده و تاثیر زیادی از روایات ایشان گرفته است؛ و این موضوع اهمیت بررسی روایات ایشان را در تفسیر شهرستانی دو چندان می‌کند.نوشته حاضر به روش تحلیلیبا تتبع در تفسیر مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرارِ شهرستانی به بررسی اصول و مبانی شهرستانی در مباحث فهم‌پذیری، تفسیر و علوم قرآنی می‌پردازد و استخراج و گونه‌شناسی روایات امام صادق علیه‌السلام را در پی دارد. از جمله مباحثی که ذیل این عناوین پرداخته می‌شود: امکان فهم و جواز تفسیر قرآن، حجیت سیره اهل بیت علیهم‌السلام، چند سطحی بودن، تحریف ناپذیری قرآن و بررسی علم تفسیر و تأویل و ممنوعیت تفسیر به رأی می‌باشد و از میان زوج های زبانی که پایه های تفسیر و تأویل شهرستانی هستند سه زوج مفروغ و مستانف، تضاد و ترتب و خلق و امر را معرفی می‌کند و نظر او را در مورد کیفیت جمع قرآن، مباحث ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و عام و خاص می‌آورد. همچنین به شیوه‌های بهره‌وری شهرستانی از روایات امام صادق علیه‌السلام می‌پردازد و نتیجه می‌گیرد شهرستانی علم قرآن را مختص به اهل بیت علیهم‌السلام می‌داند، آنان را حافظ و نگهبان واقعی قرآن می‌شناسد و در مبانی و اصول از امام صادق علیه‌السلام و روایات ایشان بسیار تاثیر پذیرفته است، و به شیوه‌های متفاوتی از این روایات بهره‌وری کرده که گاهی این بهره‌وری ترجیحی است، در آن سخن معصوم بر سایر اقوال ترجیح داده می شود و زمانی بهره‌وری تاییدی است که یا تایید صحت کلام امام است با روایات دیگر یا تایید کلام خود و دیگران است با روایت امام، در پاره‌ای موارد این بهره‌وری ضمنی، و زمانی مبنایی و عرفانی است که نوشته حاضر به آن می‌پردازد.

با آغاز نهضت ترجمه در جهان اسلام، اخلاق فلسفیِ یونان باستان که یکسره اخلاقی «فضیلت‌مدار» بود، به ویژه با تبیین افلاطونی-ارسطویی آن، در میان حکیمان مسلمان رواج یافت. مسکویه(م 421 ق.) و ملا مهدی نراقی(م 1209 ق.) که از مهمترین پیروان این اخلاق هستند، به ترتیب، کتاب‌های «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق»، و «جامع السعادات» را با این رویکرد تألیف کردند. نظام اخلاق فضیلت، بر انسان‌شناسی فلسفی و عقل‌گرایی آن، استوار است. لذا، فصل ممیز انسان «عقل» او تعیین می‌شود و فضیلت برتر «حکمت» است و سعادت قصوی هم، سعادتی عقلانی است. در این اخلاق، فضیلتِ هر یک از قوای سه‌گانه نفس(عاقله، غضبیه، شهویه)، در حالتی میانه‌ی افراط و تفریط حاصل می‌شود؛ بنابراین معیار فضیلت، «حد وسط» است. در همین راستا، پرسش اصلی رساله، بررسی مقدار انطباق دستاورد اخلاق فلسفی مسکویه و نراقی، با دیدگاه قرآن کریم است، چراکه به‌نظر می‌رسد طبق آیات، «روح الهی» انسان، فصل ممیز اوست، و با توجه به «کرامت»و گرایش اصیل این روح به «ایمان»، به‌جای تأکید بر حکمتِ نظری، «تقوا» که ناظر به حیث اراده و انتخابگری «عاقلانه» انسان است، اولویت می‌یابد و سعادت قصوی هم، منحصر در بُعد معرفتی انسان نمی‌شود. ضمناً، معیار فضیلت بر اساس تقابل بنیادین و دوقطبی حق و باطل(ایمان و کفر) در قرآن، «عدل» و ادای حق، طبق موازین شرعی و عقلی است. نتیجه آن‌که: مبانی مورد پذیرش این دو حکیم از اخلاق فضیلت‌مدار، قالب جامع و بی‌نقصی برای اخلاق قرآنی تشکیل نمی‌دهند؛ بلکه برای تدوین اخلاق اسلامی باید چارچوب آن نیز، از منابع اصیل دین(قرآن و حدیث) استخراج گردد.

دانشمندان علوم قرآن هر كدام به تعابير گوناگونی به تعريف سبب نزول پرداخته اند. البته همه ي اين تعاريف مشابه و مكمل هم مي باشند. به طور كلي مي توان گفت: اسباب نزول، عبارت است از این كه در پي حوادثی یا پرسش های مردم، خداوند آياتي را نازل كرده است، كه در چنين مواردي رسول خدا منتظر نزول وحي مي ماندند، تا دستور از جانب حق تعالي برايشان نازل شود. علم اسباب نزول از ديرباز مورد توجه محققان و دانشمندان علوم قرآن بوده است،از این رو محققان با بررسي روايات، محتوا و سند حديث، شناسايي رجال حديث، روايات صحيح را از روايات جعلي بازشناخته، و با همتي كه در اين زمينه مصروف مي دارند، سبب نزول صحيح آيات را مشخص مي سازند.مهمترین راه شناخت سبب نزول روایاتی است که از طریق صحابه و تابعین بیان می گردد. صحابه ای که شاهد نزول وحی بوده اند، و خود مستقیماً سبب نزول را شنیده و نقل کرده اند. و پس از صحابه، ماخذ مهم شناخت سبب نزول، روایات تابعین می باشد که از صحابه نقل کرده اند. در اسباب النزول پنج جزء دوم، صحابه ای که بیشترین روایات سبب نزول را نقل کرده اندعبارتند از: ابن عباس، جابر، ابن مسعود و انس بن مالک را نام برد، و از تابعین می توان مجاهد، سدی، قتاده، حسن بصری، محمدبن کعب قرظی و سعیدبن جبیر اشاره نمود. محقق با مراجعه به روایات و بررسی در منابع روایی درمی یابد که روایات سبب نزول نیز مانند سایر روایات در برخی موارد دارای تناقض هستند، و مواردی وجود دارد که محقق در شناخت سبب نزول با دشواری های بسیاری روبروست. چه بسا یک آیه چند سبب نزول داشته باشد، یا اینکه یک سبب نزول برای چند آیه نقل شده باشد. بنابراین بررسی سند رجال حدیث، و تحلیل محتوا و درنظر گرفتن ارتباط آن با سیاق آیات، لازمه ی کار روایی است، و این امر اجتناب ناپذیر است. از آنجایی که شناخت اسباب نزول داراي اهميت فراواني است، از جمله به فهم آيات قرآن كريم كمك شاياني مي كند، و همچنین در شناخت احكام دين و تشريع موثر است. بنابراين يكي از علومي كه مفسر بايد نسبت به آن آگاه باشد علم اسباب نزول است، تا در زمينه تفسير آيات دچار لغزش و اشتباه نشود.

در تمام عصرها هر ملتی به دنبال حیات فردی و اجتماعی خود هست و در این مسیر به روش های مختلف دست می زند . اما باید ببینیم چه راه کارهایی را می توانیم از قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام بدست بیاوریم که ما را در این طریق به مقصد برساند . در این تحقیق به شناخت عوامل ، راه کارها و قانون مندی حیات و مرگ ملت ها از دیدگاه قرآن و احادیث پرداخته ایم ، حیات و مرگ مادی و معنوی . چند علت از حیات و تعالی ملت ها را بیان می کنیم 1 – پیروی از رهبران دینی جامعه 2 – عدل و داد 3 – جهاد و اخلاص 4 – عبرت گرفتن از فانی شدن ملت های گذشته 5 – خوش رفتاری ، و اما عوامل سقوط و مرگ ملت ها 1 – عدم شناخت حق از باطل 2 – جدایی و اختلاف 3 – خودرأیی 4 – دنیاگرایی سران ملت 5 – فقر و تهیدستی 6 – برخورد ناشایسته 7 – گذاشتن بار سنگین بر دوش مردم . هر چند ممکن است عوامل دیگری هم وجود داشته باشد که با تحقیق بیشتر یا گذشت زمان به آن دست یابیم ، که با تبعیت از دستور قرآن و روایات به حیات انسانی دست خواهیم یافت .

بررسی طرق قصر نشان داد که روش عطف به وسیله ادات "لیک، لیکن، اما و ولی" کاربردی در زبان فارسی ندارد. روش "نفی و استثنا" به وسیله ادات استثنای "جز، مگر، و الا" نیز جامع و کامل نیست؛ زیرا برخی از نمونه های قصر به وسیله ادات، در حالی صورت می‌گیرد که از فعل منفی و یا واژه نفی(نه) استفاده نشده است. به همین دلیل بهتر است به جای عنوان "نفی و استثنا" از عنوان "ادات قصر" که جامع‌تر است استفاده نماییم. علاوه بر ادات قصر، کلماتی چون "هم" درصورتی‌که مفید قطعیت باشد، و "تا" درصورتی‌که همراه با شرط باشد نیز به مثابه ادات قصر عمل می‌کند. ممکن است در متن یا سروده‌ای از ادات قصر استفاده شده باشد، اما از فحوای کلام معنای انحصار دریافت نشود؛ در نتیجه توجه به معنی و مفهوم جملات اهمیت ویژه‌ای دارد. با بررسی ساختار‌های دستوری، ساخت‌هایی را می‌یابیم که هرچند از ادات قصر "بس" و "تنها" استفاده کرده‌اند؛ اما نه تنها سبب انحصار نشده‌اند، بلکه به جمله معنای عمومیت‌داشتن نیز بخشیده‌اند. در این ساختارها ابتدا واژه نفی و سپس ادات "بس" یا "تنها" می‌آید که تاکید زیادی بر عدم انحصار دارد.استفاده از ادات حصر و قصر ساده‌ترین و آشکارترین شیوه حصر و قصر است. برخی معتقدند درصورتی‌که از ادات قصر استفاده نکنیم، مبالغه و تاکید بیشتر است. اما از 394 نمونه از ابیات شامل حصر و قصر در غزل سعدی 182 نمونه بدون ادات قصر، و 212 نمونه با ادات قصر بودند. با توجه به اینکه کاربرد ادات، بسیار فراوان است و شاعران بزرگی چون سعدی، از آن بسیار بهره برده‌اند، و حتی نمونه‌های بسیار زیبا و خیال‌انگیزِ قصر، با کمک ادات قصر ساخته شده‌اند، می‌توان گفت این سخن صحیح نیست. بررسی ادات قصر نشان داد که ادات "جز" با بیشترین کاربرد 93 مرتبه تکرار شده و پس از آن ادات "مگر" با بسامد 56 و ادات "الا" با بسامد 43 بالاترین فراوانی را داشتند.غرض‌های ثانوی جملات شامل حصر و قصر در غزل سعدی: 1- آرزو و تمنی 2- استرحام 3- پند و نصیحت 4- تحقیر غیرمقصور 5- مفاخره و خودستایی 6- تواضع و فروتنی 7- تعظیم 8- مبالغه و بزرگنمایی 9- حسرت و اندوه 10- حیرت و تعجب 11- عجز و ناتوانی 12- دعا 13- ادعا 14- عرض شکایت و گله‌مندی 15- تحقیر 16- بیان کم و کیف، است که در کتب بلاغت مغفول مانده است.

یکی از اصول اعتقادی اسلام، ایمان به معاد و روز رستا خیز و زندگی پس از مرگ است .از لحظه ها ی آ غازین طلوع خورشید پر فروغ اسلام و نزول آیا ت قرآن کریم ، پیا مبر اسلام در ابلاغ رسا لت خود در کنار دعوت به یکتاپرستی و دوری از شرک و کفر ، موضوع آمدن رستاخیز و قطعی بودن جها ن پس از مرگ را نیز برای مردم بیا ن می کرد. توجّه بهمسئله ی معاد همواره در تمام ادیان یان ها و در تمام قرون و اعصار وجود داشته منتها هرکس با تفکراتی گوناگون با این مسئله مهم و سرنوشت ساز روبه رو بوده است . وهم چنین وجود حدود 1500آیه درباره ی معاد در قرآن مجید که قریب به یک سوم از آیات قرآن را تشکیل می دهد. و در جای جای قرآن مجید بعد از موضوع ایمان به خدا ، ایمان به جهان دیگر آمده و تقریبا ًدر 30 آیه این دو موضوع را قرین هم قرار داده است . بنا براین آیات معادخود به چند دسته مختلف تقسیم می شوند: یک دسته از آیات جواب منکران رستا خیز را می دهد، کسانی که اصلاًمعاد را منکر هستند. و دسته دیگر ، شکّا کان هستند که می پرسند ، چگونه بعد از این که مردیم و خاک شدیم دوباره تمام اعضاء و جوارح ما به همان شکل اولیّه ی خود باز خواهد گشت.منکران معاد کسانی هستند که برای ادعای خودهیچ دلیلی ندارند بلکه از سر جهل و عدم آگاهی چنین تفکراتی دارند و در آیات متعدد قرآن این گونه تفکرات با منطق و برهان پاسخ داده شده است قرآن کریم در مقابل کسانی که یکتایی خداوند را منکرند استدلالهای فراوانی آورده است از جمله ، برهان نظم، برهان تغییر و حرکت ، برهان وجوب و امکان ، برهان علت و معلول، و غیره از جمله براهینی است که برای اثبات توحید در قرآن کریم آمده است . دسته دیگر از آیات ، مربوط به نعمت های بهشتی و نهرهای عسل و غیره می باشد و نعمات آن دنیا را مطرح می کند . و دسته ی دیگر از آیات ، دور نمایی از جهنّم ، مظهر قهر الهی و آتش جهنّم و غل و زنجیر ، میزان وعالم برزخ را به تصویر می کشد. پس با این وجود در آیاتی از قرآ ن،مستقیم یا غیر مستقیم مسئله معاد ورستاخیز، محشر، بهشت و جهنم گوشزد شده است .پس می توان نتیجه گیری کرد که بحث معاد و بازگشت دوباره ی تمامی مخلوقات و انسان ها در پیشگاه خداوند در روزی که نه چندان دور و قابل تصّور است به وقوع خواهد پیوست . از این رو با توجّه به نقش اسا سی عقل آدمی الزام می کند که در چند و چون حیا ت اخروی خویش تأ مل نما ید و با استفا ده از منا بعی که در اختیا ر دارد در جو انب مختلف این مسئله به تحقیق بپردازد