جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیامبر چه ویژگى و امتیازى دارد که وى را از دیگران متمایز مى سازد؟ نویسنده در پاسخ به این پرسش از سه رویکرد نام مى برد: 1ـ رویکرد معرفتى. 2ـ رویکرد مسئولیتى. 3ـ رویکرد موقعیتى. در رویکرد نخست دیدگاه هاى متعددى را مورد بررسى قرار مى دهد که همه این دیدگاه وجه تمایز پیامبر را معرفت ویژه مى داند. در رویکرد دوم مسئولیت و مأموریت ویژه پیامبر عامل تمایز معرفى مى شود که نویسنده از دو دیدگاه در این زمینه یاد مى کند. و در رویکرد سوم موقعیت و اعتبار پیامبر پایه تمایز وى از دیگران شناخته شده است. نویسنده پس از بررسى دیدگاه هاى گوناگون در رویکردهاى سه گانه، خود به دیدگاه ترکیبى اشاره مى کند که وجه تمایز را سه چیز مى داند.

مکتب نصّ گرای قم و مکتب عقل گرای بغداد با توجه به اختلاف روش و منبع تحقیق، در نظام امامت پژوهی، زیر شاخه ها و ملازمات آن به ویژه علم و عصمت و غلو اختلافات و تمایزهایی دارند. این اختلافها در تبیین و ارزیابی روایات نیز ثاثیر داشته است. قمیان بر پای? احادیث و نصوص معتقد بودند که امام محور تعادل عالم تکوین و تشریع است و در راستای ایفای این نقش از منابع علم متعدّدی چون توارث، تحدیث، توسّم و فراست بهره می برد و علوم مختلفی را چون علم به دین، رخ دادهای آینده، باطن افراد و غیره در اختیار دارد. امّا بغدادیان از منظر عقلی، امام را لطفی در راستای تقرّب بندگان به طاعت خداوند می دیدند و بر این اساس منابع علم امام را نوعاً به توارث فرو کاسته و علم او را به حوز? احکام و سیاست ویژه می ساختند. پذیرشِ روایات منابع و گستره های علم امام و فهمِ ظاهر گرایان? آنها از سوی قمیان و عدم پذیرش برخی از روایات منابع علم، تخصیص روایات عامّ علم امام به حوز? احکام، حمل روایات دالّ بر آگاهی امام از آینده، بواطن و ... بر معجز? امام و نه یک صفت ضرور و همیشگی برای امام از سوی بغدادیان، بازخورد مبانی کلامی پیش گفته در مطالعات حدیثی دو مکتب است. در مسأل? عصمت نیز هر چند قمیان امام را از عیوب ظاهری و گناه معصوم می شمردند ولی سهو در اعمال عبادی را بر او جایز می دانستند. بغدادیان هم در عین باور به عصمت امام از گناه و برخی از عیوب ظاهری، او را مطلقاً از سهو در عبادات مبرّا می دانستند. هر دو مکتب روایات منافی با عصمت امام از گناه را باطل انگاشته یا آن را به گونه ای توجیه و تأویل می نمایند ولی در موضوع عصمت امام از سهو، قمیان افزون بر پذیرش صدور روایات سهو النبی، در موجّه ساختن آن نیز سعی بلیغ دارند ولی بغدادیان این روایات را نقد و ردّ می کنند. هر دو مکتب باور به الوهیّت و ربوبیّت ائمه را از شاخصه های غلو در ذات می دانند و در نقد یا توجیه روایاتی که به صراحت بر این امور دلالت دارند، می کوشند. امّا در تعیین مصداق روایاتی که لازم? معنایی آنها به چنین غلوی می انجامد، همداستان نیستند. پذیرش روایاتِ عوالم پیشا خلقتی و توجیه مسائل مختلف با بهره گیری از آن و قبولِ روایات سهو النبیّ از سوی قمیان و ردّ پاره ای از روایات مربوط عالمهای پیش از آفرینش، متّهم کردن راویان ناقلِ آنها، تأویل پاره ای دیگر از این روایات وردّ احادیث سهو النبیاز سوی بغدادیان نمونه ای از این اختلاف است. افزون بر این بغدادیان ثابت ماندن تعداد روزهای ماه رمضان را از شاخصه های غلات می دانند، حال آنکه قمیان این روایات را نقل کرده و در صدور آن شکّی به خود راه نمی دهند. تعیین مصداق راویان غالی بر اساس معیارهای پیش گفته نیز از موارد اختلاف میان قمیان و بغدادیان است. بغدادیان بحث غلو در صفات را نیز به غلو در ذات افزوده اند و معتقدند ضروری و همیشگی دانستن علم امام به رخ دادهای آینده، باطن افراد، زبانها و... معتقد باشد، غلو است و منابعحدیثی در بردارند? این مطالب را نقد می کنند، حال آنکه قمیان روایات دالّ بر این علوم را به راحتی پذیرقته، منابعدر بردارند? آن را مورد استناد قرار می دهند و جزء باورهای بنیادین ایشان است. قمیان و بغدادیان اباحی گری را شاخص? عملی غلات می دانند ولی در برابرمستند آن، یعنی احادیثی که اصل دین را معرفت اهل بیت و دشمنان آنها می دانند، عملکردی متفاوت دارند. قمیان با اعتقاد به اصالت باطن در دین و ملازم? جدایی ناپذیر ظاهر با آن، این روایات را می پذیرند، امّا بغدادیان این روایات و مآخذ آن را ردّ می کنند.

یکی از طرق تحمل حدیث کتابت است . در این روش راوی در محضر امام حضور ندارد ، بلکه از طریق ارسال نامه و دریافت پاسخ مکتوب از سوی امام ، روایت را دریافت می‌کند . به همین دلیل نیز برخی از کارشناسان علم حدیث اعتبار این نوع روایات را کمتر از روایات مسموعه می‌دانند و به طور کلی آن‌ها را فاقد حجیت می‌دانند . مهمترین دلیل این نظر معلوم نبودن پیک این قبیل از روایات در اغلب موارد است که ‌آن‌ها را در حد حدیث مرسل تنزل می‌بخشد. مکتوب در معنای خاص خود ، آن نامه‌ایست که افراد به صورت استفتاء خدمت امام معصوم ارسال نموده و پاسخ گرفته‌اند.مکتوبات حدیثی ، گر چه بخش کوچکی از روایات معصومین : را تشکیل می‌دهند ؛ اما به علت این‌که عموماً دارای موضوعات فقهی هستند ، از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، علی الخصوص وقتی که اساس صدور حکمی فقهی قرار می‌گیرند.مهمترین امتیاز مکتوبات نسبت به سایر روایات ، عدم نقل به معناست . این امتیاز ، به مکتوبات ، جایگاه ویژه‌ای در میان احادیث شیعه می‌بخشد.

حدیث به عنوان دومین سند دین‌شناسی همواره مورد عنایت و پاسداری جدّی مسلمانان بوده ولی در عین حال از دستبرد جاعلان و دشمنان اسلام، مصون نمانده است. از جمله مهمترین آفات در حوزه‌ی حدیث، جعل و تحریف می‌باشد. حدیث‌شناسان در این رابطه مباحث مفصلی ارائه داده‌ و به معرفی افراد و گروه‌های جاعل و انگیزه‌های آنان در جعل پرداخته‌‌ و در این بین «زنادقه» را به عنوان گروهی مخرّب معرفی نموده‌اند؛ امّا مراجعه به متون اسلامی نشان می‌دهد که اولاً معنای دقیقی از «زندقه» ارائه نگردیده است و افراد و گروه‌هایی با مشخصه‌های گوناگون به زندقه متهم شده‌اند؛ به گونه‌ای که می‌توان زنادقه را در انواع زنادقه خاص شامل پیروان ادیان ایرانی و زنادقه‌ی عام شامل زنادقه دینی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ... دسته‌بندی نمود. ثانیاً «زنادقه» در اصطلاح حدیث‌شناسان بر تمامی افراد منتسب به زندقه اطلاق نشده بلکه مرادشان از زنادقه مخالفان اسلام بوده است که مرموزانه جهت تشویش و تشکیک در عقاید مسلمانان به جعل و دسیسه در احادیث متوسل شده‌اند. از این رهگذر نیز ارائه دسته‌بندی دیگری از زنادقه، به زنادقه جاعل و خرابکار در حوزه‌ی دین و زنادقه غیر جاعل ممکن خواهد شد. در این پژوهش بعد از بررسی واژه‌ی «زنادقه» و سير تاريخي مفهوم «زندقه»، تعریفی از این پدیده ارائه و علل اتهام افراد و گروه‌های مختلف به زندقه تحلیل شده است. آنگاه به مناظرات زنادقه با ائمه: و سایر علما و شبهات و آرای زندیقان پرداخته شده و در پایان، برخی احادیث جعلی منتسب به این افراد در زمینه‌های مختلف و اهداف آنان از تخریب، مورد بحث قرار گرفته است.

جعل حدیث، پدیده ای تلخ وشوم است که در تاریخ روی داده و وقوع آن اجمالا مورد اتفاق فریقین است.عالمان شیعه آغاز آن را عصر پیامبر و اغلب اهل سنت، با دلایلی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است، بعد از کشته شدن عثمان می دانند. جعل حدیث انگیزه های گوناگون، شیوه های متعدد و پی آمد های زیانبار و گمراه کننده داشته است و جاعلان، گروه های مختلفی بودند. از جمله، برخی سیاسیون، غالیان، قصه پردازان، طرفداران فرقه ها ونحله ها وزندیقان و اهم حوزه های جعل عبارت بود از حوزه اعتقادات، احکام، اسباب نزول و تایید برخی فرقه ها و افراد. در این میان زنادقه نقش مهمی در جعل حدیث داشتند، آنان به لحاظ نظری در سه اصل اعتقادی مسلمانان یعنی خدا و صفات او، رسالت پیامبران و معاد تردید می افکندند، و به لحاظ عملی از سویی مروج ادیان قدیم ایران بویژه ثنویت، مانوی گری، زرتشتیه و مزدکیه بودند و از سوی دیگر به اباحی گری، خوشگذرانی، توهین به مقدسات، تاویل نصوص وجعل حدیث می پرداختند. عبدالله بن مقفع، ابن ابی العوجا، ابن طالوت، ابوشاکردیصانی، مطیع بن ایاس، سیف بن عمر، از چهره های معروف جاعلان زندیق به شمار می روند.پیشوایان معصوم (علیهم السلام) در مقابله با پدیده جعل و مواجهه با جاعلان به تناسب از شیوه های مختلف استفاده می کردند که اهم آن ها از این قرار است:رد عقاید آنان و بیان عقاید صحیح، روشنگری و اطلاع رسانی در مورد اقدامات جاعلان، افشاگری و معرفی چهره های جاعل، نقد احادیث جعلی آنان، ارائه معیار های کلی برای شناخت احادیث جعلی، پرهیزدادن شیعیان از همنشینی با آنان، اعلام برائت و بیزاری از آنان، لعن و نفرین به آنان، تهدید آنان به عذاب الهی و بالاخره برخورد فیزیکی و یا فرمان به قتل آنها .

به منظور آشنایی اجمالی خواننده از تحقیق، در نظر است تا هر یک از عناوین فصول چهاگانه را به گونه ای بسیار مختصر توضیح دهیم : فصل اول از موضوعات و عناوین مختلفی تشکیل شده که شروع آن با مقدمه همراه است به مقدمه تحقیق، مختصی از ویژگیها و خصوصیات ممتاز حضرت امام (ره) به بحث گذاشته شد و سپس با درج حدیثی از امام موسی کاظم (ع) که منتسب به امام (ره)، است در دیدگاههای شخصیتهایی چون علامه امینی و یکی از محققین مسلمان انگلیسی در خصوص معظم له پرداخته شد. بعد از بیان مقدمه، آراء تربیتی علماء تعلیم و تربیت و حضرت امام (ره) به بحث گذاشته شد و مختصری از دیدگاه تربیتی قرآن، کلام معصوم، منابع و آثار ادبی، فلسفی و عرفانی و بعضی متخصصان مسلمان و غیر مسلمان که اندیشه های تربیتی داشته و صاحبنظر نیز می باشند صحبت شد. سومین موضوعی که فصل اول تحقیق را به خود اختصاص داده است تعریف موضوع تحقیق می باشد که در آن ضمن بیان جامعیت اندیشه های حضرت امام (ره) به ضرورت بحث و بررسی در خصوص دیدگاههای روانشناختی این اندیشه پرداخته شد. بعد از تعریف موضوع تحقیق به بیان هدفهای تحقیق اشاره شد که ضمن طرح نکاتی در باب ضرورت انجام تحقیق، از هدفهایی چون : معرفی بحث و طرح موضوعات نو برای دانش پژوهان -معرفی و شناساندن هر چه بیشتر افکار بلند حضرت امام (ره) به افراد جامعه خاصه مسئولین تربیتی کشور - گسترش اقبال به تحقیق در اندیشه های تربیتی اسلامی سخن به میان آمد. از جمله عنوانهای دیگری که در فصل اول آن بحث شد فرضیه تحقیق است که در آن محقق عقیده دارد اندیشه های حضرت امام (ره) که در قالب گفتارها، نوشته ها و ... بیان می شود دارای مضامین روانشناسی می باشد که نسبت به معرفی آنها باید همت گماشت در مبحث مربوط به معرفی محدودیت های تحقیق به سه نکته اشاره شده که از جمله آنها اقدام جدیدی است که این تحقیق انجام داده است و به طور طبیعی حرکتهای بدیع جدید محدودیت ها و مشکلاتی بهمراه خود دارند. در پایان فصل اول نیز به تعاریف بعضی اصطلاحات روانشناختی که در تحقیق از آن بحث می شود پرداخته شد و از مفاهیمی چون اعتماد به نفس، عزت نفس، مهار نفس، نظم و انضباط و ... به طور مجمل صحبت شد. لازم به ذکر است که این تحقیق در مجموع 8 مفهوم از مفاهیم روانشناسی را به بحث گذاشته است.

کلام شیعه متکفل بررسی عقاید دینی به قصد تبیین و دفاع از این باورها با روش برهان و جدل می‌باشد. ماده آن روایات ائمه و صورت آن برهان و جدال احسن است. بحث‌های کلامی با پیامبر(ص)آغاز، و بعد از پیامبر(ص)در بین متکلمین چند مسئله مطرح گشت مانند، امامت، قضاوقدر، جبرواختیار، و حسن‌وقبح بودند. کلام در هر یک از این مباحث موضعی متفاوت داشت که الهام یافته از آیات و روایات امامان بود. در این پژوهش پس ازکلیات (مفهوم کلام و شیعه، پیدایش آن و هویت کلام شیعه)، به نقش هر یک از امامان در تکوین کلام شیعه پرداخته و نمونه‌هایی از روایات و مناظرات و مسائل رایج درزمان هر امام آورده‌ایم. در فصل سوم جایگاه کلام نزد ائمه، ماخذ و روش کلام و مسایل آن در روایات، مورد پژوهش قرار گرفته است. فصل چهارم به ابطال این دعوی که کلام شیعه مأخوذ از کلام معتزله است پرداخته شده است.

نوشته حاضر پایان نامه ای است که به بررسی نقش کوفه به عنوان یکی از مراکز شیعی در گسترش تشیع تا قرن چهارم پرداخته است. در این نوشته ابتدا کلیاتی دربارة تعاریف مختلف از شیعه بیان شده، و بعد به بسترشناسی سیاسی کوفه که شامل پیدایش کوفه به عنوان یک شهر اسلامی، حوادث مهم تاریخی آن و نقش مردم کوفه در این حوادث پرداخته است. گونه های مختلف تشیع و راههای ارتباط شیعیان با ائمه یکی دیگر از مباحث این نوشتار به حساب می آید.نگاهی به مکتب حدیثی شیعه در این چهار قرن، دانشمندان شیعی کوفه و میراث علمی آنها در زمینه های همچون تفسیر، فقه، کلام، تاریخ و رجال و نقش آنها در سلسله اسناد روایات شیعه از مباحث مهم این رساله است.در قسمتی دیگر به بیان فرقه های موجود در کوفه مانند فرقه های مختلف شیعه، مرجئه، خوارج، معتزله، اصحاب حدیث و اصحاب رأی پرداخته و تعامل شیعیان امامیه با این فرق را مورد بررسی قرار داده است. بررسی نقش شیعیان کوفه در گسترش تشیع در دیگر سرزمین های اسلامی مانند شهرهای ایران از جمله قم، ری، اهواز، اصفهان، خراسان ، منطقه عراق از جمله بغداد، بصره، موصل، انبار وکشور مصر مبحث پایانی این پایان نامه است که بخش مهمی از این نوشته را به خود اختصاص داده است.

بدون شک بزرگ‌ترین وظیفه‌ی انبیاء و امامان (ع) و عالمان دین اسلام، پاسداری از حریم عقاید و معیّن کردن حدود و ثغور آن است؛ چون بدون معرّفی عقاید، ستون دین استوار نگشته و حدّ و مرز آیین درست الهی از دین-های ساختگی مشخّص نمی‌شود. از این رو همواره گروهی از عالمان دین برای دفاع از دین و اعتقادات روش و اسلوب خاصّی را برگزیده و همین امر سبب شده که رویکردهای متفاوتی حاصل گردد. برخی برای دفاع از عقاید تکیّه بر ظواهر کرده و تنها راه دست‌یابی به معارف دینی را ظواهر کتاب و سنّت می-دانند. این گروه که به نص‌گرایان معروفند طیف گسترده‌ای از افراد و گروه‌ها را دربرگرفته که ویژگی مشترک آنان بی‌اعتنایی به تعقّل و اندیشه‌ورزی است. التزام و پایبندی به نص، حجیّت خبر واحد، محدودیّت استفاده از عقل و استدلالات منطقی و عقلی در شناخت، از اصول تفکّر آنان است. حاصل فعالیّت نص‌گرایان امامیّه،حفظ و نگهداری احادیث پیامبر اکرم (ص) و ائمه‌ی معصومین (ع) و مبارزه با غلو و غلوگرایی می‌باشد. این رویکرد پیروانی در میان امامیّه و اشاعره دارد که استفاده‌ی محدود از عقل و مقدّم کردن ظواهر از جمله ویژگی‌های آنان است. برخی از عالمان دین هم در دفاع از عقاید، عقل را اصل قرار داده و معتقدند بدون عقل و اصول عقلی هیچ‌گونه شناختی برای انسان حاصل نمی‌شود و معارف دیگر اعمّ از حس و تجربه و وحی، همه مبتنی بر مبادی عقلی است. پیروان این اسلوب، رویکرد عقل‌گرایی را به وجود آورده‌اند که تثبیت هویّت و استقلال علم کلام و جمع منطقی بین عقل و نقل از جمله دستاوردهای آنان است. این رویکرد هم، در میان امامیّه و اشاعره پیروانی دارد هر چند که نحوه‌ی عملکرد آنان با یکدیگر تفاوت دارد. پس از پشت سر نهادن دو رویکرد نص‌گرایی و عقل‌گرایی حال نوبت آن رسیده بود که از بدنامی فلسفه که در دوره‌های قبل به وجود آمده بود، کاسته شود به همین علّت عواملی چند دست به دست هم داده و مسائل فلسفه را وارد علم کلام کرد. از این رو، در این دوران عالمان دینی در دفاع از عقاید دینی سعیشان معطوف بر این بود که ورود و خروج مباحث و استدلال‌هایشان رنگ فلسفی داشته باشد و از آیات و روایات هم برای تأیید استدلال‌ها بهره می‌بردند، خواجه نصیر الدین طوسی یکی از متکلّمان خردگرای‌فلسفی امامیّه در تقویت این رویکرد نقش به سزایی را ایفا کردند.

پایان‌نامه حاضر، مجموعه‌ای است که از فرمایشات گهربار امیر مومنان علی (ع) در معرفی سیمای منور اهل بیت (علیهم‌السلام). از آنجا که معصومین (علیهم‌السلام) عدل قرآن‌اند و تکامل اسلام، در همراهی و همگامی آندو با یکدیگر است ، پس همانگونه که درک مفاهیم قرآن، اولین قدم برای رشد و تعالی انسان می‌باشد، فهم سخنان اهل بیت (علیهم‌السلام) نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار خواهد بود. لذا عمده سعی در این پایان‌نامه، بررسی ویژگیها و صفات معصومین (علیهم‌السلام) در کلام علی (ع) است . طبق روایات متواتری که مورد تایید علمای شعیه و سنی است ، واژه اهل بیت (علیهم‌السلام) اصطلاحی است که پس از نزول آیه تطهیر، بر حضرت علی، حضرت زهرا، امام حسین و نه فرزند از نسل امام حسین (علیهم‌السلام) اطلاق گردیده است . حضرت علی (ع) در کلام خود، توجه بسیاری به ولایت و رهبری اهل بیت (علیهم‌السلام) و اهمیت و ضرورت آن داشته به گونه‌ای که امامت را شرط پذیرش توحید معرفی می‌کند. حضرت (ع) علم، بینش ، هوشیاری و قاطعیت را از مهمترین شرایط رهبر دانسته و خودسازی، مردم دوستی، موعظه و نصحیت و اقامه حدود را برای رهبر و امام جامعه واجب شمرده است . امام (ع) عصمت و علم الهی را بارزترین صفات اهل بیت (علیم‌السلام) دانسته و آنان را چراغ هدایت ، واسطه فیض ، داعی به حق، قسمت کننده بهشت و دوزخ، جانشینان و مقرب‌ترین افراد به رسول اکرم (ع)، راسخان در علم، دارای یقین و بصیرت و ... معرفی نموده‌اند.