جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

متفکّران و اندیشمندان در سراسرِ جهانِ هستی بر این باورند که عرفان، تأثیر شگرفی در ساختنِ انسان‌های طالبِ کمال دارد و از این جهت، با هیچ یک از علوم و دانش‌ها قابل مقایسه نیست. از طرف دیگر، ماهیّتِ شعر آن‌گونه است که در روح و جانِ انسان‌ها تأثیر مثبت دارد؛ بنابراین تأثیرگذاریِ شاعرانِ عارف، بسیار افزون‌تر از دیگر شاعران است. پس لازم است که اشعارِ شاعرانِ عارف، موردِ بررسی و تحلیل قرار گیرد. آزاد بلگرامی از شاعرانِ بزرگِ فارسی‌گویِ قرنِ دوازدهمِ هجری در شبه قارۀ هندوستان است. وی به زبان فارسی و عربی آثار زیادی از خود به یادگار گذاشته است. با کاوش در آثارِ آزاد بلگرامی، قدرت و مهارت این سخنور در سخن‌پردازی به‌وضوح مشاهده می‌شود. متأسفانه به این شاعر و آثار او آنچنان که بایسته، پرداخته نشده است. همین موضوع، نگارندگان را بر آن داشت تا با کاوش در غزل‌های آزاد بلگرامی، بکوشند بازتاب اندیشه‌های عرفانی را در غزل‌های این شاعرِ عارف آشکار سازند. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است. در پایان این پژوهش، روشن گردید که عرفان و مضامین عرفانی، یکی از درون‌مایه‌های پُرتکرار در غزل‌های این شاعر است. برخی از این مضامین، عبارتند از: استغنا، تجلّی، ضرورت مُرشد، غیرت، فقر، فنا، لطف و وحدت. آزاد بلگرامی در مقامِ بیانِ مفاهیمِ عرفانی، در قامتِ یک عارفِ کمال‌یافته ظاهر می‌شود و با ظرافت و دقّت خاصّی، این اندیشه‌های متعالی را ارائه می‌نماید. زبان و نحوۀ بیان این شاعر، ساده و روان است. او در عین سادگی و روانی، مضامین عرفانی را در قالبِ تصاویر شاعرانه و همراه با صُوَرِ خیالِ رنگارنگ بیان کرده است که نشانۀ توانایی این شاعر در شعرپردازی است.

. انسان معاصر که به دلایلی در عصر مدرنیته دچار بحران روحی شده است. در جستجوی دست یابی به نقطه آرامش است. این نیازمندی، موجب ظهور عرفان هایی در این راستا شده است. یکی از چهره های تاریخ معاصرکه در آثار عرفانی خود آموزه های سلوکی و معنوی را ارائه نموده «کارلوس کاستاندا » ( ق 20 م) چهره شاخص عرفان سرخپوستی است. از سویی در عرصه عرفان اسلامی، فرید الدین، عطّار نیشابوری، چهره ی بلندآوازه‌ (قرن 7 هج ق) نیز اصول و دستور العمل هایی در مسائل سلوکی دارد. «عقاب» در آثار کاستاندا و «سیمرغ» در برنامه های سلوکی عطار در قالبی نمادین با هدف ترسیم نقطه اوج شخصیت انسانی به وضوح به چشم می خورد. هدف این تحقیق که با روش توصیفی، تحلیلی انجام شده است. بررسی وجوه مشابهت و تمایز میان اندیشه آنها ست. یافته ها نشان می دهد. که هر دو شخصیت در نگاه کلی در عرصه هستی شناسی به «گونه ای از وحدت وجود» معتقدند. کما اینکه در مسائلی مانند«کمال گرایی و کمال جویی انسان، نقش معرفت در سلوک، تمثیل پرنده به عنوان نماد حرکت صعودی، رهایی از دلبستگی ها در فرایند سلوکی» باور دارند. اما از سویی در ویژگی هایی مانند «رویکرد الهیاتی توحیدی، عنصر عشق، نگاه به حیات و...» تفاوت هایی دارند. که در متن مقاله به تفصیل بیان شده است.

پژوهشگران در بررسی چرایی و چگونگی فرآیند استحاله تصوّف در تشیّع از عهد مغول تا پایان دوره صفویه به نقش عوامل مهمّی مانند نهاد قدرت، تساهل و تسامح دینی و بسیاری از عوامل و اجتماعی و سیاسی دیگر پرداخته‌اند. مع‌الوصف تاکنون به نقش محوری علما و نخبگان دینی و تأثیر نهضت تألیف و ترجمه در این دگرگونی فرهنگی به طور مستقلّ پرداخته نشده است. در این پژوهش با تمرکز بر دوره مغول تا صفویه، به نقش محوری علما و نهضت تألیف و ترجمه در این دگرگونی پرداخته شده است. هدف از این پزوهش بررسی نقش علما و نهضت تألیف و ترجمه در دگردیسی گفتمان تصوّف و فراگیر شدن گفتمان تشیّع در ایران در میان توده های مردم با لحاظ موقعیّت‌های تاریخی از عهد مغول تا پایان دوره صفویّه است. یافته های پژوهش نشان داد که که علما با بهره‌گیری از فرصت‌های تاریخی موجود و با اتّکا بر ابزارهایی چون تبلیغ، تألیف و ترجمه متون، نقش بسزایی در ترویج تشیّع و نهادینه‌سازی آن به عنوان مذهب رسمی در ایران داشته‌اند. این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی انجام گرفته است.

انواع معنویت‌گرایی های جدید و نوظهوری مبتنی بر اندیشه‌ها و افکار برای تحصیل آرامش ایجاد شده است. این پژوهش با بهره‌گیری از روش تحلیل تطبیقی، به بررسی مولفه و ویژگی‌های آرامش در معنویت‌های نوظهور پرداخته و این پرسش را مطرح می‌کند که آیا آرامش و شادی ارائه‌شده در این معنویت‌ها که اغلب نوعی آرامش سلبی و به معنای فقدان اضطراب تفسیر می‌شود، با مفهوم آرامش الهی که بمعنای آرامش پایدار است، تطابق و همخوانی دارد یا خیر؟ هدف این مقاله، شناسایی و تحلیل عوامل موثر بر آرامش در معنویت‌گرایی‌های نوظهور و مقایسه آن با آموزه‌های عرفان شیعه امامیه است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که آموزه‌های عرفان‌های نوظهور، که گاهی رویکردی سکولار دارند، در زمینه روش‌های کسب آرامش به یکی از سه دسته زیر تقسیم می‌شوند: 1.تأیید ضعیف و محدود برخی راه‌های آرامش‌یابی در آموزه‌های اسلامی. 2.مجموعه‌ای از ادعاهای بی‌اساس که نه تنها به آرامش نمی‌انجامند، بلکه ممکن است منجر به اختلالات روانی شوند.3.ارائه دستورات متافیزیکی، که از دیدگاه اسلامی، تنها در شرایطی خاص می‌تواند به آرامش پایدار منتهی شود. از منظر اسلامی، آرامش همواره و در هر شرایطی شاخص سلامت معنوی یا روانی محسوب نمی‌شود. بلکه آرامش به عنوان شاخص سلامت معنوی باید ویژگی پایداری داشته باشد. پایداری یا ناپایداری آرامش به منشأ و موضوع آن بستگی دارد.

داستان آفرینش انسان به طرق گوناگونی در ادیان توحیدی توصیف شده‌است. این روایات در بیشتر جهات به یکدیگر نزدیک‌اند. آفرینش هر پدیده با داستان‌های فراطبیعی، فوق بشری و نمادین همراه است. سخت‌زایی یا تولد غیرعادی تعابیری است که به نحوة تولد حوا داده‌شده‌است که امروزه به سزارین - به معنای برش قسمتی از بدن به منظور تولد فرزند - شناخته می‌شود. تولد حوا از بطن چپ آدم از متون مقدس به آثار تصویری راه یافت و در سطوح مختلف عمومیت پیدا نمود. براین‌اساس آثار تصویری با موضوع «تولد سخت» در بین اندیشة ادیان الهی و سایر اسطوره‌های مشابة سخت‌زایی در تمدن‌های مختلف در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته‌است که بررسی روایات و تصاویر مرتبط با سخت‌زایی در ادیان و فرهنگ اسطوره‌ای برخی ملل مختلف و ارتباط آن‌ها با یکدیگر هدف موردنظر است. بر این اساس این تحقیق در تلاش است با روش توصیفی-تحلیلی به سؤال اینکه چگونه نمادهای سخت‌زایی در داستان‌های تولد شخصیت‌های تاریخی-افسانه‌ای سبب تبیین ارزش‌ها و باورهای فرهنگی شده‌است؟، پاسخ دهد. روش تحقیق توصیفی – تحلیلی است و شیوة گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که، شخصیت‌های با تولد سخت هر کدام به نوعی نماد سخت‌زایی هستند که مفهوم قدرت تاریخی، اسطوره‌ای، قهرمانی و رستگاری را در فرهنگ‌ها تبییین کرده‌اند. همچنین این نوع تولد، تثبیت جایگاه افراد برجسته و تأثیرگذار از لحـاظ قـدرت جسـمی و روحـی و اعمـال پهلوانی و معنوی در دوران شکوفاییشان است.

درکنار اختلاف مذهبی صفویه شیعی و نقشبندیان سنی، کنش‌گری سیاسی مشایخ این طریقت در دوره پیشاصفوی و هم‌زمان با آغاز حکومت صفویه در زوال طریقت نقشبندیه ایران موثر بوده‌است. بازشناسی این دوره تاریخی نشان می‌دهد؛ مشایخ نقشبندیه ضمن اینکه کنش سیاسی داشته‌اند، آن‌دسته از مشایخ که در نقش و کنش سیاسی خود به مخالفت با صفویه پرداخته‌اند یا با حکومت‌های رقیب صفویه (عثمانی و ازبک‌) ارتباط داشته‌اند، در دوران پیشاصفوی و آغاز حکومت صفویه دچار محدودیت‌های شدند که یا به قتل آن‌ها منجر شده یا مجبور به خروج از ایران و زوال طریقت در ایران شده‌است. در این دسته باید از کسانی چون سیدعلی کردی، ابراهیم شبستری و برخی وابستگان این طریقت نام برد. ولی در مقابل آن‌دسته از مشایخ که مخالفت سیاسی با صفویه نداشته‌اند، حداقل تا سال‌ها آغازین پس از روی‌کار آمدن صوفیه، علی‌رغم سنی مذهب بودن، ‌همچنان در ایران حضور داشتند که در این مورد نیز می‌توان از عبدالوهاب همدانی و صنع‌الله کوزه‌کنانی نام برد. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی و شیوه مطالعه کتابخانه‌ای، مستنداتی را ارایه می‌کند مبنی براین‌که در چگونگی برخورد صفویه با مشایخ طریقت نقشبندیه در ایران قرن دهم هجری، عوامل سیاسی و کنش‌های سیاسی ایشان با جریان صفویه دارای نقش اساسی است.

عین القضات همدانی، عارف سنّت شکن و عادت ستیز سدۀ پنجم و ششم هجری است که با اندیشه ها و افکار بدیع و تازۀ خود به عرفان و تصوّف اسلامی غنای بیشتری افزوده است. ویژگی سنّت شکنیِ عین القضات همدانی در تمام جوانب زندگی او از جمله مواجهه با اصطلاحات عرفانی به چشم می خورد، به طوری که مقایسۀ اصطلاحات عرفانیِ به کاررفته در آثار او با میراثِ به جا مانده از کتاب های عرفان و تصوّف، نشان می دهد که عین القضات همدانی گاه با برهم زدن نظام رایج و سیر معمول مفاهیم اصطلاحات عرفانی، برداشت های تازه و جدیدی از اصطلاحات ارائه کرده است. نتایج مقالۀ حاضر نشان می دهد که برخی از تأویلات بدیع و تازۀ او از اصطلاحات عرفانی مانند «ایمان»، «بازار خواص»، «زنّار»، «مجمع البحرین» و بیشتر مصادیقِ «حجاب» و «نماز» به تمامی ساخته و پرداختۀ عین القضات همدانی است و در آثار عارفان و صوفیان پیش از او دیده نمی شود. همچنین برخی دیگر از اصطلاحات مانند «ظلم»، «فقر» و «کفر» متاثر از سخنی کوتاه از صوفیان و عارفانِ پیش از وی است که عین القضات همدانی آن مفهوم را در آثار خود توسّع بخشیده و به طور گسترده و مفصل مطرح کرده است.

کیهان‌شناسی مانوی بر دوگانه‌گرایی نور و تاریکی استوار است، که در آن، مؤلفه‌های زنانه نقش‌های متفاوت و گاه متضادی ایفا می‌کنند. این پژوهش تلاش دارد تا جایگاه زنانگی را در این نظام بررسی کند و نشان دهد که چگونه شخصیت‌های زنانه در اسطوره‌های مانوی، مفاهیم خیر و شر را بازنمایی می‌کنند. پرسش اصلی این است که آیا زنانگی در مانویت صرفاً نیرویی نجات‌بخش و الهی است، یا آنکه نقش‌های متضادی در ارتباط با خیر و شر بر عهده دارد. برای پاسخ به این پرسش، پژوهش حاضر با بررسی متون مانوی و تحلیل نظام نمادشناسی این آیین، نقش شخصیت‌های زنانه را در ساختار کیهان‌شناختی آن بررسی کرده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که شخصیت‌هایی مانند «مادر زندگی» و «دوشیزه روشنی» مظهر نور و رهایی‌اند، درحالی‌که «دیو آز» و دیگر چهره‌های منفی زنانه به تاریکی، شهوت و انحراف پیوند خورده‌اند. مادر زندگی به‌عنوان نیرویی پرورش‌دهنده و محافظ ظاهر می‌شود که در عین حال، نقشی جنگجویانه در نبرد کیهانی ایفا می‌کند. در مقابل، دوشیزه روشنی با استفاده از زیبایی و جذابیت خود، نیروهای تاریکی را فریب داده و به آزادسازی نور کمک می‌کند. از سوی دیگر، دیو آز به‌عنوان نماد طمع، شهوت و انحراف، نیرویی است که موجب اسارت نور در جهان مادی می‌شود. مقایسه‌ی این شخصیت‌ها نشان می‌دهد که زنانگی در مانویت نه صرفاً نیرویی خیر یا شر، بلکه عاملی پویا و متضاد است که نقش کلیدی در ساختار جهان‌بینی مانوی دارد. این دوگانگی نشان‌دهنده‌ی پیچیدگی جایگاه زنانگی در این دین و تأثیر آن در تبیین مفاهیم کیهانی است.

علیت از مناظرگوناگون و در معانی عام و خاص خود به‌عنوان یک مسئله بنیادین، در بسیاری از مکاتب فلسفی یا عقلی مطرح است. تاکنون نیز تطبیق‌هایی میان مکاتب مختلف در این مسئله و وجوه مختلف آن انجام‌گرفته‌است. نظام هستی‌شناختی عرفان نظری نیز به‌عنوان یک مکتب فکری، درخصوص نحوه تحققِ مدرَکات، طرحی دارد که در بنیان خود و در فراگیرترین شکلش، مبتنی بر «حب‌ذاتی» است. دراین نوشتار با مبنا قرادادن معنای عام علیت که عبارت است از مطلق مدخلیت در مطلق تحقق یک حقیقت، سعی گردید که به‌روش تحلیلی و توصیفی، تبیینی از علیت در نظام عرفانی با بهره از دو حقیقت ظهور و نکاح اسمائی که متأثر از آن حب ذاتی هستند ارائه‌شود. سپس تبینی نو از این مسئله در دستگاه تشکیک خاصی براساس اصالت وجود و ذومراتب بودن آن و همچنین حرکت جوهری ارائه‌شد، که دارای حداکثر قرابت با تبیین عرفانی مسئله باشد. پس‌ازآن نیز با ارائه تصویری جدید از این مسئله در نظام مشائی، در قالب تبیینی تازه از علل اربعه براساس سلسله‌های مفهومی و تناظر تأثر ذهن از خارج با معنای ظهور و نیز ترکیب مفاهیم در ذهن با معنای نکاح اسمائی در عرفان، تلاش‌گردید که قرابتی در این مسئله بین این دستگاه فلسفی و نظام عرفانی حاصل شود. مراد از تبیین‌های مذکور در دو دستگاه فلسفی مورداشاره، علاه‌بر تطبیق بین این دو دستگاه فکری با نظام عرفانی، نشان دادن شمول هستی شناختی نظام عرفانی بر دو دستگاه دیگر در یک مسئله خاص مانند علیت است، بدین‌صورت که درجریان تبیین‌های مذکور نشان داده-می‌شود که دیدگاه دودستگا فلسفی موردنظر دراین مسئله می‌توانند حالات خاصی از دیدگاه نظام عرفانی باشند. این تلاش درجهت طرح نظریه عام‌تری است مبنی بر شمول هستی‌شناختی نظام عرفانی بر علوم یا مکاتب فکری دیگر که خودِ این شمول مبتنی است بر احاطه هستی‌شناختی موضوع این علم بر موضوعات علوم دیگر

موضع‌گیری فقها و علما در مورد عرفان و تصوف موجب خلق آثار ارزشمند فراوانی چون رسالۀ الاثنی عشریه فی الرد علی الصوفیه شده است. شیخ حرّ عاملی ( 1104ق) فقیه وعالم عظیم‌الشأن دورۀ صفویه در این کتاب از دید انتقادی که متأثر از رویکرد فقهی ایشان است به آداب و مستحسنات صوفیه نگریسته و با آوردن دلایلی آنها را رد کرده‌است. برخی از آنها چون چله‌نشینی، کسب روزی با تکیه به توکّل و عدم اشتغال، غنا و ذکر در این مقاله بررسی شده و به اهمیت آنها نزد عرفا و متصوفه اشاره‌شده‌است. ما در این مقاله که به روش توصیفی- تحلیلی نگاشته شده، در صددیم تا به این سؤال پاسخ دهیم که شیخ حرّ عاملی چه دلایلی در ردّ و انکار تصوف و مباحث مطروحه آورده است و اعمال و آداب عرفا و متصوفه که ردّ یا انکار برخی فقها را در پی داشته کدامند؟ و به این نتیجه می‌رسیم که نظر نویسندۀ کتاب دربارۀ مفاهیم مورد اقبالِ عرفا چون چله‌نشینی و کسب روزی نسبتاً افراطی می‌نماید؛ به گونه‌ای که رویکرد شیخ عاملی در این باب جنبۀ سلبی به خود گرفته است. حال آنکه در بسیاری از مکاتب و طریقت‌های معتدلانه، عرفا و متصوفه چله‌نشینی را راهی برای خلوت با خدا و عزلت از گناه دانسته‌، برای کسب روزی تلاش کرده‌اند و دل نبستن به دنیا را سرلوحه خود قرار داده و ذکر خدواند را راهی برای رسیدن آرامش دانسته‌اند.

فضیلت «شجاعت» به همراه پنج فضیلت دیگر: خردمندی، انسانیت، عدالت، اعتدال و تعالی، توسط مارتین الیاس پیتر سلیگمن (پدر علم روان‌ شناسی مثبت‌ گرا‌)، برای اولین بار در روان ‌‌شناسی نوین مثبت‌ گرا به عنوان شش فضیلت منش، برای بهینه ‌سازی کیفیت زندگی انسان مطرح شد. روان ‌شناسی مثبت، جنبش جدیدی است که بر افزایش شادکامی و موفقیت انسان در برابر اختلالات روانی و رفتارهای نابهنجار تأکید می‌ کند. در این جستار که با روشی تحلیلی - توصیفی انجام شده، با بررسی فضیلت «شجاعت» مارتین سلیگمن در آموزه ‌های مولانا، به عنوان یکی از بزرگ ‌ترین عارفان اسلامی و تبیین همسانی ها و نکات افتراق اندیشگی مولانا و سلیگمن مشخص شد مولانا نیز همچون سلیگمن بر ارزش توانمندی‌ های فضیلت شجاعت یعنی: دلاوری، استقامت، یکپارچگی و سرزندگی تأکید دارد؛ اما در این میان، افتراقاتی نیز در میان نظام اندیشگانی آنان مشاهده می شود؛ ازجمله خدامحور بودن مولانا و انسان محور بودن مارتین سلیگمن. این جستار با برداشتن گامی در جهت معرفی اثرگذاری‌ ها و اثرپذیری های دو مقولة روان شناسی مثبت گرا و ادبیات عرفانی فارسی مشخص نمود اندیشه‌ ها و آموزه‌ های مولانا علاوه بر ظرفیت‌ های ادبی و عرفانی، از ظرفیت‌ های روان شناسانه نیز بهره مند است.