جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله بداء یکی از مباحث چالش‌برانگیز در کلام اسلامی است که همواره محل گفت‌وگوی جدی میان متکلمان شیعه و اهل سنت بوده است. اختلاف در برداشت از این مفهوم، برخی را به سوی تفسیرهای اعتقادی و برخی دیگر را به موضع‌گیری‌های انتقادی کشانده است. این مقاله با هدف بررسی تطبیقی دیدگاه‌های شیعه و اهل سنت درباره بداء، بر پایه آیات قرآن و روایات اسلامی، به تحلیل معنای لغوی و اصطلاحی بداء و بازخوانی تفاسیر متکلمان اسلامی پرداخته است. روش پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی با رویکرد کتابخانه‌ای است و منابع اصلی فریقین در این زمینه مورد واکاوی قرار گرفته‌است. یافته‌ها نشان می‌دهد که در میان علمای شیعه، بداء عمدتاً به معنای «اظهار امر مخفی از جانب خداوند برای بندگان» تفسیر شده و به صراحت از نسبت دادن تغییر در علم الهی پرهیز شده است، مگر در دیدگاه خاص شهید مطهری که امکان تجدید در قضا و قدر را مطرح می‌کند. در مقابل، علمای اهل سنت با تأکید بر معنای لغوی بداء، آن را مستلزم نقص در علم الهی دانسته و آن را مردود شمرده‌اند. در نهایت، نتیجه تحقیق آن است که مفهوم بداء همچنان دارای ابهام‌های جدی است و تاکنون تبیین روشنی که بتواند همسو با مبانی توحیدی و قابل دفاع باشد، ارائه نشده است.

معرفتشناسی اخلاق از مباحث فرااخلاق است؛ این علم، برخی مباحثِ فلسفیِ پیش از بحثِ خوب و بدِ گزارهٔ اخلاقی را در بر می‌گیرد. در ارتباط با فطرت و معرفت‌شناسی اخلاق باید گفت: «فطرت» از دیرباز با رویکردهای مختلف مورد بحث بوده است؛ در این حوزه، فطرت می‌تواند از پیچیده‌ترین و مهم‌ترین ابزار معرفت‌شناسی فرااخلاقی قرآن به شمار رود. پژوهش حاضر با تکیه بر آیهٔ 30 سورهٔ روم، در پی تبیین نقش فطرت در معرفت‌شناسی اخلاقی از دیدگاه قرآن است. برای نیل به فهم کارکرد فطرت در تحقق معرفت فرااخلاقی، وجود دو نوع معرفت اخلاقی، از منظر آیهٔ فطرت مورد تأکید قرار گرفت که می‌توان آن دو را «معرفت فطری» و «معرفت نفسانی فطری» نام‌گذاری کرد. در فرآیند تحلیل آیه مذکور و دیگر آیات مرتبط قرآنی، می­توان به تبیین فطرت، به عنوان استعداد فهم و تمییزدهندهٔ خوب از بد با تکیه بر بافت موقعیتی و نیز داده‌های معرفتی در افراد، دست یافت و در ادامه چگونگی عملکرد فطرت، در تحقق معرفت اخلاقی، با عنایت به ثبات فطرت از دیدگاه قرآن؛ و از سویی، وجود تطور و رشد در تمدن‌های بشری، بازبینی و بررسی شده است. در واقع، چگونگی سازمان‌دهی داده‌های اخلاقی در افراد، بدون تغییر فطرت تبیین شد. نتیجهٔ خاتمه آنکه، فرایند عمل فطرت، در افراد ثابت است؛ ولی بازدهی معرفت‌شناسیِ فرااخلاقی فطرت در گذر زمان بهبود می‌یابد و این نکته با ثبات فطرت در عین رشد تمدن همخوان است. در راستای فهم این قاعده، ویژگی گزاره‌های مورد تأیید فطرت و نیز تفاوت آن با دیگر استعدادها و چگونگی تقابل آن با هوای نفس مورد بررسی واقع شد.

یکی از آیاتی که به خوبی نقش حروف و قرائت در تفسیر و نیز اعجاز بیانی قرآن را نشان می‌دهد؛ آیه 6 سوره‌ی مائده است به طوری که اختلاف در معانی حروف و نیز اعراب واژگان، اختلاف فتاوا را موجب گردیده که از قرون اولیه اسلام تا کنون بر جای مانده است. از آنجا که بررسی تطبیقی مذاهب باعث تقریب مذاهب و روشن شده نقات قوت و ضعف می‎گردد، بررسی تطبیقی این آیه دارای جایگاه مهمی است. این مقاله با روش کتابخانه‎ای و شیوه توصیفی- تحلیلی و تطبیقی بین مذاهب خمسه به بررسی این آیه از دو جنبه‌ی تفسیری و فقهی پرداخته است. این مقاله، ابتدا به بررسی لغوی و نیز اعرابی آیه پرداخته است. سپس از طریق بررسی سیاق آیه و با استفاده از ادله و نقدهای پیشینیان به نقد آراء و گزینش نظر صحیح پرداخته است. درباره معنای «الی» در «الی المرافق» دو نظر کلی وجود دارد یکی معنای غایت و دیگری معنای «مع» است. قاطبه‌ی مفسران شیعی در مورد معنای «الی» مفهوم غایت مغسول و اکثریت مفسران اهل تسنن معنای غایت برای غسل را پذیرفته‎اند. درباره معنای «باء» در «برؤوسکم» نظرات زائده بودن، الصاق، بعضیت و استعانت وجود دارد. در فقه امامیه «باء» مفهوم تبعیض، و در فقه اهل سنت معنای زائده و الصاق پذیرفته شده است. درباره معنا و اعراب «ارجلَکم» شش نظر وجود دارد که مهم‎ترین آن‌ها منصوب بودن بنا بر عطف به «ایدیکم» و منصوب بودن بنا بر عطف به محل «رؤوسکم» است. مشهور شیعه در مورد اعراب «ارجلَکم»، اعراب نصب بنا بر عطف به محل «رؤوسکم»، را پذیرفته است و اهل سنت «ارجلَکم» نیز نصب بنا بر عطف به «ایدیکم» را پذیرفته و بر اساس آن در فقه فتوا داده‌اند.

افضلیت اهل‎بیت( بر صحابه از جمله مباحث مهم در حوزه مذاهب اسلامی است که با استناد به ادله عقلی، نصوص دینی و رویکرد عالمان فریقین مورد بررسی قرار گرفته است. این نوشتار پس از بیان مفاهیم اساسی و با استفاده از روش توصیفی، تحلیلی و منابع فریقین سامان یافته است. نتیجه تحقیق حاضرنشان می‎دهد که صحابه در اندیشه اهل سنت به کسانی گفته می‎شود که مسلمان بوده و در زمان حیات رسول‎خدا j آن حضرت را درک کرده و مسلمان از دنیا رفته باشند. اما رویکرد غالب در میان علمای امامیه این است که لفظ صحابه از نظر لغت، شامل همه‎ی طبقات اصحاب پیامبر خدا j اعم از مؤمن و فاسق می‎شود و شماری از نصوص دینی نیز ناظر به همین معناست، با این تفاوت که اهل سنت، سنت صحابه را حجت شرعی می‎دانند که با رویکرد امامیه در تقابل قراردارد، از همین رو آن‎ها را به چهاردسته‎ تقسیم نموده‎ و افضلیت اهل‎بیت ( بر صحابه با استناد به ادله عقلی و نصوص دینی به اثبات رسیده است چنان‎که رویکرد غالب در میان اهل سنت نیز همین اندیشه بوده و به این گفته اذعان نموده‎اند.

از جمله آیاتی که می‎تواند پشتوانه بسیار محکمی برای اثبات حدیث غدیر باشد، آیه اکمال (سوره مائده، آیه3) است، که باتوجه به نقش و اهمیت آن در امر ولایت و خلافت همواره مورد توجه مفسران اعم از شیعه و اهل سنت بوده و دیدگاه‎های متعددی از سوی دانشمندان فریقین ابراز شده است. دانشمندان فریقین در پاره‎ای از مباحث پیرامون آیه اکمال، اشتراک نظر دارند ولی در برخی از مباحث دارای اختلاف نظر هستند که مهم‎ترین آن که محل اصلی نزاع و اختلاف نیز به شمار می‎رود مراد و مقصود «الیوم» است. مقاله حاضر کوشیده است، تمامی فرضیه ها، دیدگاه‎ها و تصورات دانشمندان فریقین در باره مراد «الیوم» در آیه اکمال را به صورت تحلیل درون متنی و برون متنی کالبدشکافی نموده، مراد واقعی الیوم را به اثبات برساند. بررسی تفاسیرفریقین نشان می‎دهد که هیچ روزی جز روز هیجدهم ذی الحجه نمی‎تواند مصداق واقعی الیوم در آیه اکمال باشد. کلیدواژه‌ها: اکمال دین، ولایت، فریقن، الیوم.

نوشتار حاضر به‌روش تحلیل محتوا و با مقایسهٔ آثار، سعی در شناخت جریان‌های شکل‌گرفته در مطالعات سبک‌شناسی قرآن در ایران دارد و در همین راستا، جریان‌های موردنظر را از جهت زمان، افراد و ویژگی‌ها بررسی می‌کند. حاصل آنکه، دامنهٔ زمانی اواسط دههٔ هفتاد شمسی تا تابستان 1403 نشان می‌دهد که مطالعات سبک‌شناسی قرآن در ایران سه دوره را سپری نموده است: دورهٔ ورود مباحث سبک‌شناسی، دورهٔ رشد و گسترش این مباحث و دورهٔ ظهور رویکردهای پیچیده‌تر سبک‌شناسی در مطالعات قرآنی. این است که دورهٔ اول، از ویژگی‌هایی چون کلی‌گویی و مشخص‌نبودن چهارچوب‌های مباحث، ابتدایی و غیرکاربردی‌بودن مطالعات و ضعف در بنیان‌های نظری برخوردار است؛ دورهٔ دوم، با مشخصه‌هایی نظیر توجه به بنیادهای نظری، تطبیق مباحث بر آیات قرآن، تکثر پژوهش‌های صورت‌گرفته نسبت به دورهٔ اول و نوعاً تکراری و توجه به رویکردهای سبک‌شناسانهٔ متفاوت شناخته می‌شود؛ دورهٔ سوم، خصوصیاتی شامل تمرکز بر یک لایهٔ زبانی یا یک مؤلفهٔ خاص از یک لایهٔ زبانی، عمق‌بخشی به مطالعات، ظهور رویکرد سبک‌پژوهی انتقادی و ایجاد پیوند میان مباحث سبک‌شناسی با سایر مطالعات زبان‌شناسی، ازجمله معناشناسی و کاربردشناسی دارد.

قول مشهور در میان مسلمانان این است که سحر به بازۀ پایانی شب گفته می‌شود؛ بازه‌ای که با طلوع فجر صادق پایان می‌پذیرد. همۀ کاربردهای تعبیر در آیات و روایات نیز براساس همین درک از مفهوم سحر تفسیر شده‌اند. ازسوی‌دیگر، مطالعات معاصر نشان می‌دهد که این تعبیر در نمونه‌هایی از کاربردهای سدۀ نخست هجری،‌ بر طلوع صبح و بعد از آن و نه زمانی پیش‌تر دلالت داشته است. براساس این مطالعات، سحر احتمالاً در فرهنگ عربی سدۀ نخست هجری به‌معنای صبح بوده و از دوره‌ای نامعلوم و بر اثر تحولی تدریجی، بر پایان شب اطلاق شده است. این مطالعات بر مرور نمونه‌هایی محدود از آیات و روایات و گزارش‌های تاریخی بنا شده و به‌ویژه، نمونه‌های ناهمسو با این فرضیه را نادیده گرفته‌اند. ازاین‌رو، سنجش فرضیۀ یادشده بنابر استقصای شواهد و نمونه‌ها و تفسیر و تحلیل محتوای همۀ آن‌ها ضروری است. هدف جستار حاضر آن است که احتمال وقوع چنین تحولی در معنای سحر و زمان و علل و اسباب احتمالی وقوع آن بازشناخته شود. فرضیۀ مطالعۀ کنونی آن است که معنای سحر به‌تدریج از نیمه‌های سدۀ نخست هجری دچار تحول شده و در نتیجۀ این تحول، تعبیر سحر که پیش‌تر بر بازۀ آغازین صبح (یعنی از طلوع فجر کاذب تا طلوع خورشید) دلالت می‌کرده، بر بخش پایانی شب (یعنی از اواخر شب تا طلوع فجر صادق) دلالت یافته است و احتمالاً اصلی‌ترین علت این تحول نیز رواج تدریجی آداب روزه‌داری اسلامی و استلزامات آن بوده است.

مفسران فریقین آیۀ «ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلى» را با مسئلۀ تأخیر در نزول وحی مرتبط دانسته‌‌اند. ارتباط این آیه با مسئلۀ «تأخیر در نزول وحی» براساس روایات اسباب نزول مطرح شده است. جعفر مرتضی عاملی در کتاب تفسیر سورة الضّحی با بررسی این روایات، نااستواری و ضعف آن‌ها را نمایان ساخته است. این پرسش مطرح می‌شود که اگر این آیه با مسئلۀ تأخیر در نزول وحی مرتبط نباشد، چه عاملی زمینه‌ساز نزول آن شده است؟ پژوهش حاضر براساس انسجام سورۀ ضحی و بازخوانی این آیه در بستر این سوره و باتوجه‌به پیوند این سوره با سورۀ انشراح وبا بررسی معنای طردشدگی و خشم و طرح‌وارهٔ ‌شناختیِ مربوط به طردشدگی و خشم در گفتمانِ پرستش در عصر نزول وحی انجام شده است و نشان می‌دهد که آیهٔ مزبور به‌دلیل دشواری‌ در «دریافت وحی» نازل نشده است، بلکه نزول آن با مشکلات راه تبلیغ و انجام رسالت پیوند دارد و ناظر به طعنه‌هایی است که مخالفان، به‌سبب ایمان نیاودن افراد سرشناس و گرایش قشرِ پایین اجتماعی مطرح می‌کردند.

این نوشتار به‌روش توصیفی‌تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که انواع معرفت، معرفت شهودی و اقسام کشف از دیدگاه نجم رازی باتوجه‌به تفسیر عرفانی التأویلات النجمیة چیست؟ حاصل آنکه، نجم رازی همچون سایر عرفای اسلامی به مباحث معرفتی پرداخته است که البته در این تفسیر به‌صورت کاملاً پراکنده بیان شده است. وی اساس معرفت را الهی و نتیجهٔ حرکت حبّی در اصل آفرینش می‌داند و مقصود خلقت را اساساً کسب معرفت توسط آدمی می‌نامد. او باتوجه‌به تقسیم دوگانهٔ ظاهر و باطن در همهٔ هستی، معرفت را نیز ظاهری و باطنی و دارای ابزارهای حسی پنج‌گانهٔ ظاهری و باطنی عنوان می‌کند. معرفت شهودی را از سایر معرفت‌های دیگری که نام می‌برد (معرفت عقلی و نظری) باارزش‌تر می‌داند و گرچه معرفت عقلی را می‌پذیرد؛ اما آن را به‌تنهایی و به‌دور از نور وحی، راهزن و کفربالمأل می‌خواند و فلسفه و فیلسوفان را تخطئه می‌کند. او کشف را به مراتبی از این دست تقسیم می‌کند: کشف نظری، کشف قلبی، کشف سرّی، کشف روحی، کشف خفی، کشف صفاتی و کشف ذاتی. این تقسیم به یکی از تقسیم‌بندی‌های ابن‌عربی از مراتب کشف، شباهت فراوانی دارد.

تصرف و تعویض و تصحیح سندی، ازجمله روش‌های مقبول در راستای ترمیم اسناد ضعیف روایات به شمار می‌روند. از مهم‌ترین زمینه‌های اجرای روش مذکور، تصحیح اسناد ضعیف «مشیخة التهذیبین» با اسناد معتبر «الفهرست» است که بسیاری از رجال‌پژوهان با بهره‌گیری از آن بر شمار اسناد و طرق معتبر «المشیخه» افزوده‌اند؛ هرچند در نحوۀ به‌کارگیری این قاعده و فرایند آن تفاوت‌هایی به چشم می‌خورد. آنچه در تصحیح اسناد ضعیف «المشیخه» مبنای اکثر رجال‌پژوهان قرار گرفته، واگذاری برخی طرق به الفهرست ازسوی شیخ طوسی است. آصف محسنی، از رجال‌پژوهان معاصری است که تصحیح سندی را با ارائۀ شواهدی از خود الفهرست دشوار دانسته و از اِعمال چنین روشی در تصحیح اسناد فاصله می‌گیرد. مهم‌ترین دلیل وی، استفادۀ فراوان شیخ طوسی از عبارت «اخبرنا» در الفهرست است که به نظر وی، مفادی فراتر از آگاهی از «اسامی» کتاب‌ها و اصل‌ها به‌دنبال نداشته و بر دیگر روش‌های تحمل (روایت و کتاب) چون سماع، قرائت و... دلالتی ندارد. آصف محسنی برخی از دلایل استبعادی را نیز در رد تصحیح مذکور مطرح کرده است که نسبت به دیگر دلایل وی از پشتوانۀ محکم نظری برخوردار نیست.

از مهم‌ترین مبانی انسان‌شناختیِ روان‌شناسی مثبت‌نگر، پذیرش نگاه مثبت به انسان است. در پی تبیین چیستی چنین نگاهی به انسان می‌توان آن را مشتمل بر دو مؤلفه دانست: یکی پذیرش منش و ویژگی‌های مثبت صفت‌گونه در انسان و دیگری اصالت توأمان توانمندی‌ها و ضعف‌ها در انسان. از نگاه قرآن کریم، طبق برداشت بسیاری از مفسران، شاکله به‌معنای منش است و پذیرش تحولات قلب، تأکید بر ظهور ویژگی‌های اخلاقی در ظرف آخرت و تکرار زیاد عباراتی مانند «بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ» نشان از پذیرش ویژگی‌های صفت‌گونه است. ازسوی‌دیگر، قرآن کریم نیز نه‌تنها ویژگی‌های مثبت صفت‌گونه را می‌پذیرد؛ بلکه مفسران بر این باورند که قرآن کریم گرایش‌های دوگانه‌ای را درون انسان می‌پذیرد که با هم تقابل ندارند و مفسران برای جمع میان آن‌ها از تعابیر مختلفی بهره برده‌اند. در مجموع به نظر می‌رسد که نگاه مثبت به انسان در روان‌شناسی مثبت با قرآن کریم همسویی فراوانی دارد.