جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بازشناخت آرمان‌های انقلاب اسلامی در عرصه‌های گوناگون جامعه‌پردازی و جامعه‌سازی، بر اساس درک امتداد حرکت تمدنی این انقلاب ضروری می‌نماید. بر این مبنا، بنای رفیع «تمدن نوین اسلامی» به عنوان فلسفه‌ی وجودی و چشم‌انداز نهایی انقلاب اسلامی، بر پایه‌ی پرداخت آرمان‌های کلی و کل‌نگرِ مد نظر آن و استخراج طرح‌ریزی‌های تمدنی متکثر، قابل تحلیل و تحقق خواهد بود. در این راستا، رجوع به جهت‌گیری‌ها و افق‌پردازی‌های رهبران انقلاب، یکی از اساسی‌ترین و مهم‌ترین رویکردها قلمداد می‌شود. بازخوانی مولفه‌های تمدنی- گفتمانی سه‌گانه‌ی متقوم ِ «ترسیم مطلوب، توصیف موجود و مهندسی گذار»، بر اساس جهت‌گیری‌های کلان رهبر معظم انقلاب، در راستای دریافت و پرداخت تصویری از آینده - که جامعیت و استحکام «معرفتی» و کارآمدی و اثربخشی «سیاستی» را به‌گونه‌ای توأمان داشته و نظریه‌پردازی و سیاست‌گذاری را ارتقاء بخشد - مأموریت محوری پژوهش حاضر قلمداد شده است.بنیان تحقق مأموریت یاد شده، که زیرساخت نظری و نظریه‌ی زیرساختی پژوهش حاضر محسوب می-شود، با بازخوانی مولفه‌های سازنده‌ی آینده‌اندیشی در پرتو درس‌های فلسفه‌ی تاریخ سامان یافته است. در این راستا، زیرساخت روش‌شناختی مورد استفاده با بررسی مقایسه‌ای روش‌های تحلیل محتوا، تحلیل شبکه و تحلیل گفتمان مهیا شده؛ و در نهایت سازه‌ی روشی پژوهش حاضر، حاصل بازآفرینی روش‌های سه‌گانه‌ی فوق و طراحی روشی تلفیقی از آن سه می‌باشد.مجموع رهنمودهای رهبر معظم انقلاب در بازه‌ای بیست ساله (1368 - 1388) زمینه‌ی به‌کارگیری سازه‌ی روشی مد نظر را شکل می‌دهد. در این راستا، برای گزینش از میان انبوه داده‌های اولیه و پردازش روش‌مند آن-ها، «فرهنگ» به‌عنوان کلیدواژه‌ی محوری انتخاب شده است. بر این اساس تصویر آینده‌ی مطلوب و توصیف حال موجود در پرتو مطالعه‌ی سرمایه‌ها (قوت‌ها و فرصت‌ها) و چالش‌ها (ضعف‌ها و تهدیدها) ممکن خواهد بود؛ از این منظر، سرمایه‌های فرهنگی، اصلی‌ترین سرمایه‌‌ی حرکت و مهم‌ترین داشته‌ها در وضع موجود؛ و چالش‌های فرهنگی نیز، اصلی‌ترین موانع در مسیر حرکتبه سوی مطلوبِ ترسیم شده شناخته می‌شوند. برای پاسخ به «چه باید کرد؟» نیز باید به سراغ فرهنگ رفت. جان‌مایه‌ی مسیر و شاکله‌ی بایدها و نبایدها برای حرکت از وضع موجود به سوی آینده، در پرتو تحول و تکامل فرهنگی ممکن و میسور می‌نماید. در پایان، با هدف زمینه‌سازی برای ادامه‌ی اندیشه‌ورزی دیگر دانشوران در موضوع این پژوهش، با رویکردی آینده‌نگرانه به ارزیابی و بررسی نقادانه‌ی نقایص و کاستی‌های پژوهش حاضر، می‌پردازیم.واژگان کلیدیفلسفه‌ی تاریخ، انقلاب اسلامی، رهبر معظم انقلاب، فرهنگ، تحلیل محتوا، تحلیل شبکه، تحلیل گفتمان، آینده‌پژوهی، آینده‌نگاری.

پژوهش حاضر، به منظور بررسی روند شکل‌گیری شیعه‌شناسی در ایران، بعد از انقلاب اسلامی با استفاده از روش‌های پیمایشی، تحلیلی – توصیفیصورت گرفته‌است. و از آن‌جا که مجموعه فعالیت‌های شکل‌گرفته در حوزه شیعه‌شناسی در ایران، عمدتاً در مراکز دانشگاهی و نیز در برخیمراکز حوزوی، موسسات خصوصی و سازمان‌های مردم‌نهاد، انجام می‌شود، برای پی بردن به روندشکل گیری و توسعه‌ی این مطالعات، مراکز فعال در این زمینه به چهار دسته دانشگاهی، حوزوی، موسسات و دیگر مراکز تقسیم شده‌ و مهم‌ترین‌ و فعال‌ترین این مراکز با ذکر هدف، روش، موضوع و بیان ویژگی‌هایی از آن‌ها، مورد پژوهش و مقایسه واقع شده و در انتها نقاط اشترک و افتراقشان ذکر گردیده‌است. مهم‌ترین نتیجه‌ی یافت‌شده عبارت است از توسعه‌ی این مطالعات در بخش تاریخ و اعتقادات در این حوزه؛ همچنین باید اشاره کرد که هرچند این رشته علمی دارای شاخه‌هایی نظیر جامعه شناسی، تاریخ اجتماعی و کلام اجتماعی است اما در ایران بعد تاریخی وکلامی، آن هم به صورت تک بعدی، بدون توجه به بعد اجتماعی این شاخه علمی، رشد وتوسعه پیدا کرده‌است. از دیگر نتایج به‌دست آمده، تشابه اسمی و تفاوت مفهومی ‌است که در مراکز فعال، تحت عنوان شیعه‌شناسی دیده‌می‌شود؛ زیرا بیشتر فعالیت این مراکز، معطوف به بعد اعتقادی و مکتب شناسی است که از آن به تشیع شناسی تعبیر می‌شود، درصورتی که شیعه‌شناسی، علمی است که به بعد عملیجنبه‌هایی اجتماعی زندگی پیروان این مذهب می‌پردازد.

ایجاد دنیای اسلام و امت اسلامی، مرحله نهایی فرایند تکاملی انقلاب اسلامی را به خود اختصاص داده است. از طرف دیگر، ایجاد امت اسلامی، نیازمند وحدت و همدلی مسلمانان منطقه و جهان است. بر این اساس یکی از مهم ترین کارویژه های مهم جمهوری اسلامی حرکت در مسیر گسترش فرهنگ تقریب و وحدت اسلامی و بسترسازی برای ایجاد امت اسلامی از این طریق است. مقاله حاضر پس از تبیین چیستی فرایند تکاملی انقلاب اسلامی، امت اسلامی و وحدت مسلمانان، به تحلیل نسبت سه سویه این هر سه پرداخته است. ایجاد دنیای اسلام و امت اسلامی، در گرو ارائه الگوی صحیح به جهان اسلام است. بر این اساس در بخش پایانی مقاله، به اثبات ظرفیتهای الگویی انقلاب اسلامی برای جهان اسلام پرداخته شده است. این مقاله با روش تحلیلی و از طریق مطالعه کتابخانه ای، با محوریت دیدگاهها و بیانات مقام معظم رهبری سامان یافته است.

سخنان مولا علی(ع) از آغاز تا به امروز منبع الهامات و سرچشمه اشاراتی برای صاحبان ذوق و معرفت و ارباب علم و دانش، در زمینه های مختلف علم و عمل بوده و هست. عرفا، حکما، زهّاد، متکلمان، فقها و حکام با ایمان و متعهد، همه و همه – خواه از پیروان تشیع و خواه از برادران و خواهران اهل تسنن - از این لایزال استمداد جسته و می جویند. گفتگوی ما درباره مبانی فکری، انسانی و اجتماعی نهج البلاغه از دیدگاهی غیر از دیدگاه سنتی است، از دیدگاه سوالات و مشکلاتی است که دنیای امروز و جوامع بشری عصر حاضر مطرح کرده و می کند. اهمیت کلام مولا به عنوان منبع و مرجع این تحقیق از دو لحاظ است: یکی اینکه سخنان مولا، سخنان انتزاعی ناشی از قیاسات منطقی علنی که از اندیشه و تفکر در گوشه عزلت با پشت میز تحریر باشد – به گونه ای که شیوه فیلسوفان و یا عبادت متفکران بوده و هست – نیست، بلکه سخنان آن بزرگوار از متن زندگی برخاسته و نتیجه یک برخورد زنده و مشخص با انسانها- آن هم در دوره ای پر تلاطم و بحران –است؛ یعنی در دوره آزمایش انسانهایی که تحت تربیت قرآن و سنت، خود ساخته بودند و یا در طریق خودسازی قدم می زدند، و یا لااقل خود را این گونه وانمود می کردند و در عین حال در برابر حق و باطل، در جستجوی را نجات از حیرت و سرگردانی بودند.

این مقاله در صدد است تا با استفاده از رهیافت تحلیل گفتمان در چهارچوب مدل تبیینی استاد مرتضی مطهری وقوع انقلاب اسلامی را از سه بعد مبانی نظری، نقش علل معطوف به ساختار و نقش علل معطوف به عاملیت انسانی بررسی نماید و برای نمود بیشتر این امر، از گزاره های اصلی فلسفه تاریخ یعنی جامعه، اصل علیت، نقش نوابغ، سنن الهی و عوامل محرک تاریخ استفاده می کند و در پایان وقوع انقلاب اسلامی را به عنوان نقطه عطفی در تحلیل پدیده های اجتماعی نسبت به نظریات مسلط پیشین معرفی می نماید.

تجدیدنظر و ایجاد تحول در علوم انسانی موجود که صبغه‌ای‌ غربی دارد، از جمله موضوعاتی است که از ابتدای پیروزی انقلاب تاکنون با فراز و فرودهایی روبه رو بوده است. در این میان، نکته قابل توجه آن است که علی رغم وجود دغدغه همیشگی، نه تنها تا به حال بررسی های کارشناسانه کافی در نحوه و چگونگی تولید علوم انسانی منبعث و مطابق با اسلام صورت نگرفته، بلکه تلاش در جهت جمع آوری، تدوین و ارزیابی کارهای انجام شده نیز ضعیف بوده است.تحقیق حاضر بر این اساس و با توجه به اهمیت موضوع و نیازهای کنونی موجود و با هدف ایجاد نگاهی عمیق‌تر؛ به بررسی و عرضه طبقه بندی شده دیدگاههای مختلف صاحبنظران در باب جامعه شناسی اسلامی از چهار حیث «موضوع»، «روش»، «غایت» و «مبادی فلسفی» پرداخته است.در این تحقیق، از روش اسنادی به عنوان روش گردآوری و از تکنیک تحلیل متن برای تحلیل داده‌ها استفاده شد. جمعیت مورد مطالعه نیز آن دسته از اساتید جامعه شناسی دانشگاههای ایران بودند که در حوزه جامعه‌شناسی اسلامی سخن گفته و موضع‌گیری مشخصی داشته‌اند.نتایج حاکی از آن است که در میان 10 صاحبنظر مورد بررسی که با ایده علوم انسانی اسلامی موافق بوده‌اند، 9 نفراز حیث «مبادی فلسفی»، بر لزوم تحول در علوم اجتماعی موجود تأکید دارند؛ 7 نفر بر تحول علم از حیث «روش» تأکید نموده‌اند.5 نفر از اساتید بر ضرورت تحول در موضوع تأکید نموده‌اند؛ و تحول در غایت نیز مورد توجه 4 تن از صاحبنظران قرار داشته است. شایان ذکر است که در کنار این مباحث، به نظرات مخالفین این ایده نیز پرداخته شده؛ اما به دلیل مخالفت بنیادی ایشان با ایده علوم انسانی اسلامی از سنخ‌بندی آنها در کنار دیگر مباحث موافقین اجتناب شده است.

مبنای این پژوهش «رابطه انسان با خدا» در قالب الگوهای مختلف جهت گیری ارزشی در جامعه ایران است که با الهام از آموزه های مولای متقیان،امام علی(ع)، در نهج البلاغه الگویی نظری برای بررسی آن طراحی شده است. روش تحقیق، تحلیل محتوای مضامین ارزشی مندرج در روزنامه های کثیرالانتشار و با قدمت چهل سال گذشته بوده و بر اساس یافته ها ونتایج تحقیق، جهت گیری نظام ارزشهای دینی ـ فرهنگی بر پایه سنجه های دینداری از الگوی «احساسی ـ مناسکی» قبل از انقلاب اسلامی به الگوی «پیامدی ـ فکری» بعد از انقلاب اسلامی تحول یافته است.نتایج حاصل ازآزمون تفکیک احتمال وقوع: تحلیل خوشه و الگوریتمهای خوشه بندی نیز نشان دهنده آن است که وقتی جهت گیریهای ارزشی از نوع «پیامدی»در حوزه دینداری رواج می یابد، بقیه ارزشها در این حوزه تحت الشعاع قرار می گیرند.

علل رخداد انقلاب اسلامی در ایران را می توان در دو دسته عمده ، یعنی علل ساختاری و علل ارادی مورد بررسی قرار داد . علل ساختاری را می توان عنوان علل دراز مدت و میان مدت و علل ارادی را علل کوتاه مدت و شتابزا نامید . در این مقاله تنها به بررسی عوامل ارادی مهم می پردازیم که منجر به رخداد انقلاب در ایران شد و در این ارتباط به عواملی همچون نقش امام خمینی به عنوان رهبر انقلاب ، نقش ایدئولوژی انقلاب و نقش بسیج مردمی در انقلاب اسلامی ایران اشاره خواهد شد .

نگارنده در این مقاله تلاش کرده تا از منظر یک رهیافت و رویکرد فرهنگی به تبیین انقلاب اسلامی، این پدیده شگفت انگیز قرن، بپردازد. در این راستا، با بهره گیری از دیدگاهها و نظریات امام خمینی، نکات عمده و محوری این رویکرد، و نیز جامعیت نگاه معمار انقلاب اسلامی به آن بیان شده است. توجه به ابعاد معرفتی و باورها و وجه ایدئولوژیک انقلاب اسلامی، ارزشهای منبعث از باورها و رفتارهای مترتب بر آن، مهمترین دلالتهای فرهنگی را در این رویکرد تشکیل می دهد.

انقلاب اسلامی به جهت نوع ایدئولوژی سازنده آن و نیز ساختار سیاسی مبتنی بر ولایت فقیه مورد توجه بسیاری از اندیشمندان و صاحب‌نظران بوده است. اهمیت و منحصر به فردی انقلاب اسلامی تا آنجاست که برخی از این صاحب‌نظران به تجدید نظر در نظریات و اندیشه‌های پیشین خود پرداخته‌اند. از این‌رو جای آن دارد تا هر چه بیشتر در خصوص این حادثه بزرگ قرن بیستم تحقیق و بررسی شود. یکی از مهم‌ترین زوایای انقلاب اسلامی، ایدئولوژی آن است؛ چنین ایدئولوژی به عنوان رکن اساسی شکل دهنده چارچوب‌ها و بینش سیاسی حکومت بر اساس اصول و مبانی اسلام شیعی بنا شده است.در این تحقیق برآنیم تا به یکی از مهم‌ترین مسائل روز مرتبط با ایدئولوژی انقلاب اسلامی (اسلام شیعی) یعنی بازنمایی رسانه‌ای آن بپردازیم. به همین منظور یکی از تأثیرگذارترین رسانه‌های چاپی آمریکا، روزنامه واشنگتن پست را انتخاب کرده و در دو مقطع حساس تاریخی یعنی سال 1980 و 2010 میلادی به بررسی آن پرداخته‌ایم. روش کار ما در این تحقیق تحلیل گفتمان انتقادی با رویکرد فرکلاف است؛ به همین منظور مقالات تحلیلی سال‌های مورد نظر که بیشترین محتوای مطلوب جهت بررسی نحوه بازنمایی ایدئولوژی انقلاب اسلامی را داشتند، انتخاب شده و در سه سطح توصیف، تفسیر، و تبیین تحلیل و بررسی شده‌اند. بازنمایی ایدئولوژی انقلاب اسلامی بر اساس گفتمان‌های غرب و دیگران، شرق شناسی، اسلام رسانه‌ای، و سنت و تجدد مورد بررسی قرار گرفته و سپس بر اساس اصول استخراج شده از اسلام شیعی تجزیه و تحلیل شده‌اند.از نتایج تحقیق حاضر اینکه بازنمایی ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران متاثر از مقوله‌های کلیشه‌سازی، دوانگاری متضاد، و انگ زنی مغایر با اصول اسلام شیعی نظیر اصل ولایت فقیه، نفی استکبار و وابستگی به آن، ظلم ستیزی، پیکار و جهاد علیه دشمنان خدا، عقل و تجربه سیاسی می‌باشد. در همین زمینه اغراق و گزافه گویی به عنوان یکی از ویژگی‌های غالب در گفتمان «اسلام رسانه‌ای» نقش برجسته‌ای در مقالات بررسی شده ایفا می‌کرد. این رویکرد مغایر با اصولی نظیر صلح طلب و تعالی بخش بودن اسلام شیعی، به بازنمایی نادرست از ایدئولوژی انقلاب اسلامی دست زده است. نکته دیگر استفاده از روش ساده سازی در ذیل گفتمان اسلام رسانه‌ای است که در طی آن تصویری ساده و غلط از ساختار حکومت به نمایش گذاشته می‌شود؛ این رویکرد مخالف اصل عقل و تجربه سیاسی ایدئولوژی انقلاب اسلامی است. از دیگر نتایج تحقیق حاضر می‌توان به حضور دائم «من» نویسنده در مقالات و آمریت اشاره کرد که باعث خلق گفتمان‌های مغایر و ناقص از ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران شده است.