جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عبیداله مهدی، موسس دولت فاطمیان، در آغاز تبلیغات خود از دو مقوله بیشترین بهره را گرفت. او خود را به اهل بیت پیامبر نسبت می داد و از سویی خود را مهدی موعود می نامید. بنابراین، آغاز کار عبیداله مهدی با این دو ادعا آغاز شد و عاقبت به شکل گیری دولت فاطمیان انجامید. مردم مغرب زمین با زمینه سازی ابوعبداله شیعی برای ظهور مهدی (عبیداله) آماده ظهور مهدی موعود بودند. از این رو، ادعای مهدویت عبیداله را پذیرفتند و با او همراه شدند و دولت فاطمیان را تشکیل دادند. بنابراین، تاثیر اندیشه مهدویت در شکل گیری دولت فاطمیان روشن است.در این نوشتار، به بررسی جوانب گوناگون تاثیر اندیشه مهدویت در شکل گیری دولت فاطمیان پرداخته می شود.

آرمان شهرگرایی و اتوپیا از مفاهیمی است که با تولد اندیشه در آدمی همزاد شده و اندیشمندان بسیاری به تدوین آن و بیان عصر طلایی و مطلوب خویش پرداخته اند. از این میان، «اتوپیای تامس مور» جایگاه ویژه ای دارد، زیرا از عصر رنسانس، نخستین اتوپیای ترسیم شده به شمار می رود که از اومانیسم تاثیر بسزایی پذیرفته و به بیشتر عرصه های زندگی بشری از جمله اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و توجه کرده است.این نوشتار به نقد معیارهای ارزشی اتوپیای تامس مور درباره کرامت انسانی می پردازد، با این بیان که اگرچه اتوپیای تامس مور در پی ارائه الگویی برای کرامت انسانی است، ولی به واقع نه تنها نتوانسته است چنین رسالتی را به نیکی انجام دهد، بلکه با تصویری نادرست از حقیقت انسانی او را در قفسی ذهنی پناه داده است و لذا می توان به این واقعیت رسید که آرمان شهری که زاییده عقل و تفکر بشری است، نمی تواند الگویی مناسب برای کرامت انسانی به شمار آید و تنها آموزه های وحیانی می توانند الگویی مناسب در قالب آرمان شهر مهدوی دغدغه های بشری و کرامت انسانی پاسخ گویند.

همواره پیشینه مباحث مهدویت با پرسمان های فربه و اندیشه خیزی چون چیستی و چرایی غیبت امام عصر (عج) پیوند می یابد. دغدغه این پرسمان ها تنها به طالبان مطالعات منجی باوری محدود نیست، بلکه هر کس به تتبع در تاریخ علاقه مند است، به ناگزیر با آن سر و کار خواهد یافت. با وجود فراگیری اندیشه مهدویت در تمامی فرق و مذاهب اسلامی، این اندیشه در همه فرقه های اسلامی به یک قوت و شکل نیست، بلکه این آموزه در بین شیعیان امامی از جایگاه مهم تری در قیاس با دیگر فرق اسلامی برخوردار است.بحث اعتقاد به حضور معصوم و غیبتش از انظار و به تبع آن کالبدشناسی بحث انتظار فرج و غیبت امام دوازدهم تفسیر عمل گرایانه از اصل امامت شیعه را به اندیشه و پویایی علمی و فکری فرا می خواند.این نوشتار آغازی است در بازنمایی پیامدهای باورداشت غیبت در عرصه علمی و فکری شیعیان در قرن سوم و چهارم. نویسنده در پاسخ به چرایی این مساله، تصویری متفاوت از آموزه مهدویت در نزد عالمان شیعه برمی گزیند. در ادامه نیز یافته های تحقیق را یک به یک ذکر می کند.

زمینه سازی ظهور یعنی آماده کردن جامعه متناسب با شرایط و مقتضیات فرهنگ و ارزش های دینی و توحیدی برای ظهور منجی بشر. از این رو، توجه به نقش انسان و نیروسازی، امری مهم و حیاتی است؛ زیرا اراده و محتوای باطنی انسان، علت العلل تمامی تغییر و تحولات اجتماعی است. به همین دلیل، مدرسه مهدوی مبتنی بر فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، نقش محوری و مهمی را در زمینه سازی برای ظهور ایفا می کند. از سوی دیگر، آموزه مهدویت و انتظار از ظرفیت ها و دلالت های فراوان تربیتی برای تاسیس فلسفه و نظام آموزش و پرورش مهدوی برخوردار است. از این رو، دولت زمینه ساز باید به سیاست گذاری در امر تعلیم و تربیت و تدوین نظام آموزش و پرورش بر اساس آموزه مهدویت و انتظار اهتمام ورزد.

امروزه دنیا شاهد تحولات و دگرگونی های گسترده و شگفتاوری در عرصه اقتصاد، ارتباطات، فرهنگ، سیاست، معاهدات و امور بین الملل در راستای جهانی شدن است. به علت وقوع این تغییرات و تحولات گسترده در جهان و اهمیت موضوع جهانی شدن، نمی توان آن را نادیده گرفت و از بحث و گفت و گو درباره آن چشم پوشید. واقع بینی آگاهانه نسبت به ابعاد گوناگون و پیچیده جهانی شدن، شناخت وضع موجود، درک کاستی ها و ناکارآمدی های آن، به کارگیری مواضع سنجیده و برخورد آگاهانه و فعال در برابر آن، نیازمند شناخت عمیق و همه سویه آن است.در جهان معاصر، مدعیان و نظریه پردازان جهانی شدن رو به فزونی نهاده اند. شیعه نیز با ارایه نظریه «حکومت جهانی حضرت مهدی (عج)» در طول قرن ها و سال های متمادی، داعیه دار اصلی جهان شمولی در عرصه های فرهنگی، سیاسی و ... بوده است، زیرا در اسلام، به ویژه در مکتب تشیع، توجه به آینده و تشکیل حکومت جهانی واحد بر اساس قسط و عدل و تحت رهبری امام معصوم، جایگاهی ویژه دارد. این مساله در تاریخ اسلام، به نام مهدویت مطرح شده است. این اعتقاد از توانمندترین عوامل رشد و بالندگی جامعه اسلامی است و بقای اسلام و شیعه در گرو این حقیقت بزرگ است.از این رو در این نوشتار برآنیم از بحث های مطرح در زمینه جهانی شدن، ضمن ارایه چشم اندازی از آن، پلی برای فهم و درک حکومت جهانی مهدوی بزنیم و بررسی کنیم که جهانی شدن با آن حکومت عدل جهانی حضرت مهدی (عج) که در آیات قرآن کریم و روایات اسلامی بارها و بارها با عناوین مختلف به آن اشاره شده است، چه وجه اشتراک و امتیازاتی دارد.

ایدئولوژی، دربر گیرنده سه عنصر «هویت»، «موعودیت» و «جهانیت» است که بر اساس تعریف این عناصر، راه برد عملی هر مکتب شکل می گیرد. مقاله حاضر کوشیده است در تبیین اختلافات و تعارضات میان ایالات متحده امریکا و جمهوری اسلامی ایران، به سطح عمیق تری از تحلیل ها بپردازد و تقابل این دو کشور را که رهبری دو جریان آینده گرایی را بر عهده گرفته اند، در تفاوت ایده ها جست و جو کند.در بخش نخست، پس از توضیح چارچوب نظری بحث، از هویت، موعودیت و جهانی شدن ایرانی بر اساس فرهنگ و سنت ایرانی ـ اسلامی بحث شده و بر نقش موثر امامت و مهدویت در آینده گرایی ایرانی تاکید گشته است.در قسمت بعد، نویسنده به هویت، موعودیت و جهانی شدن امریکایی پرداخته و ریشه های دینی و فلسفی لیبرالیسم به عنوان درون مایه آینده گرایی امریکایی را بررسی کرده است. به جریان یوتوپیانیسم و آثار آن نیز در این نوع آینده گرایی اشاره شده است.در بخش پایانی، چشم انداز تقابل این دو نوع آینده گرایی که هریک، موعودیت بدیلی نسبت به دیگری در پیش گرفته اند، بررسی شده و مولفه های دو مدل، دسته بندی و تبیین گردیده است. هم چنین فرضیه پژوهش مبنی بر تفاوت ایده های این تقابل و اثر آن بر تقابل ماده های آن توضیح داده شده است.

در تفکر شیعی و مهدوی، از اصل انتظار، تحلیل های گوناگونی شده که در این نوشتار، برخی به بوته نقد سپرده شده و بر تحلیلی جامع با تکیه بر فلسفه غیبت تاکید شده است. بر اساس این تحلیل، در کنار بعد سلبی انتظار -که به محرومیت عصر غیبت از برکات و فواید فردی و اجتماعی حضور امام معصوم معطوف است - بعد ایجابی آن، هم شامل ابعاد فردی و هم شامل ابعاد اجتماعی است و تحقق کامل این ابعاد جز با آمادگی های فردی و تلاش اجتماعی مومنان برای تشکیل حکومت اسلامی جهت تحقق ابعاد گوناگون دین با محوریت قرآن و سنت و به پیشوایی دین شناسان متعهد ممکن نیست.

تاکنون آثار بسیاری در زمینه وظیفه منتظران در دوران غیبت کبرا و بایسته های فرهنگ انتظار، منتشر شده است که بیشتر ناظر به تکالیف فردی و اخلاقی است، ولی درباره وظایف دولت اسلامی در پرتو فرهنگ انتظار، کمتر اثری دیده شده است. شاید در برخی اذهان چنین تصور شود که عهد غیبت، با عهد ظهور مهدی موعود تفاوت ماهوی دارد. از این رو، لازم است نخست اشکال هایی را که درباره اقتدا به سیره مهدوی وجود دارد بررسی کنیم. در این جا پاسخ به چند پرسش ضروری است:1. آیا بیان قرآن و روایات درباره وقوع چنین سیره ای در آینده، تنها نشان دهنده غایت نهایی سیر تاریخ بشری و برای امیدوارکردن او به ظهور تمدن اصیل و گستردة اسلامی است، یا افزون بر این، برای ما که بدان افق نرسیده ایم نیز پیامی عملی دارد؟2. آیا برنامه های عملی آن حضرت، که در روایات ما پیش گویی شده است، مربوط به تدابیر حکومتیِ آن زمان است، یا بیان گر اجرای احکام ثابت اسلام؟3. در برخی روایات، وظیفه منتظران، عزلت و خانه نشینی و پرهیز از ورود به جریان های سیاسی و اجتماعی بیان شده است. در روایاتی دیگر، آن حضرت از آوردن دینی جدید سخن گفته است. آیا همه این نصوص، بیان گر جایز ندانستن اقتدا به سیره مهدوی نیست؟4. آیا می توان به روایاتی که سیره آن حضرت در آینده را بیان می کند، اعتماد کرد؟ چه بسا این روایات، سیره قطعی حضرت را نشان ندهد و بر اساس رفتار مردم در زمان ظهور، بدا حاصل شود و در نتیجه، اقتدا به سیره پیش گویی شده آن حضرت ممکن نباشد.5. سیره معصوم، در صورتی قابل تاسی است که بیان گر ویژگی هایی برای شخص معصوم نباشد، چه بسا روایات عصر ظهور مبین خصائص المهدی در سیره حکومتی اش باشد. در این صورت، نمی توان از رفتار آن حضرت الگو گرفت، بنابراین، باید نخست این ویژگی ها را شناسایی کرد و در غیر آن، از تاسی به سیره حضرت سخن گفت.پاسخ اصولی به این پرسش ها، اشکال های مبنایی در اقتدا به سیره مهدوی را برطرف می کند. با مراجعه به نصوص موجود، این شاخصه ها در سیره آن حضرت دیده می شود: احیای کتاب و سنت، مبارزه با بدعت ها، عدالت گستری، تامین رفاه، نشر علوم و آگاهی بخشی، به کارگیری صالحان، عزت بخشی به مومنان، مبارزه ریشه ای با فاسدان، جهانی سازی تمدن اسلامی و تحقق امت واحد اسلامی.

مقاله پیش رو، با نگاهی به مفهوم حکومت جهانی واحد، به نقد و بررسی چنین حکومتی از دو منظر کاملا متمایز سکولار و الهی می پردازد. اردوگاه غرب در اندیشه سیاسی خود بر ساختار و محتوای لیبرال ـ دموکراسی پای می فشارد، در حالی که مکتب اسلام در به تصویر کشاندن حاکمیت جهانی، به نظریه عدالت جهانی در پرتو حکومت جهان گستر مهدوی می اندیشد. روی کرد این نوشتار، تحلیلی ـ انتقادی است تا با حفظ جنبه پویایی بحث، عرصه را برای مباحث جامع تر و دقیق تر بگستراند و زمینه بهتری را برای طرح موضوع نظام جهانی واحد در مراکز علمی و فرهنگی و در سطح داخلی و بین المللی، فراهم سازد.

جهان امروز با دو پدیده متعارض روبه روست. از یک سو عدل، انصاف و اخلاق در نیروهای اجتماعی و متن جامعه جهانی در حال رشد و فراگیری است. گرایش به معنویت و نیاز به منجی در همه ملت های توسعه یافته و نیافته، در حال گسترش است. از سوی دیگر، خودبینی، انحصارگرایی و توسعه طلبی، هنوز در میان برخی دولت ها دیده می شود. در چنین شرایطی به نظر می رسد، پریشانی، ناآرامی و اضطراب کنونی در عرصه بین المللی، محصول و نتیجه حاکمیت زبان قدرت و سیاست در تعیین وضعیت ملت ها، دولت ها و هنجارهای بین المللی است. این در حالی است که زبان عمومی مردم در سطح جهانی، زبانی مفاهمه جو و برخاسته از فطرت است. زبان فطرت، فلسفه ای غنی در مفاهمه و برخوردار از امکان ها و استعدادهایی است که خدای بزرگ، طینت همه آدمیان را به آن مفطور کرده است. در این راستا، انقلاب اسلامی پاسخی به ناکارآمدی زبان سیاست و قدرت در عرصه منطقه ای و بین المللی بود. کاربست زبان فطرت از سوی انقلاب اسلامی و ایجاد انگیزه برای زمینه سازی ظهور منجی بر اساس اصول فلسفه تاریخ اسلامی ـ شیعی، طرح جدید ایران برای عبور از وضعیت آشوب زده بین المللی است. استخدام زبان فطرت در گفتمان انقلاب اسلامی در راستای زمینه سازی ناشی از امکانات و استعدادهای مشترک فطرت در انسان هاست. چه این که فطرت، حامل میراثی مشترک در بشر و متضمن ظهور مفاهیم بین الاذهانی در انسان هاست. شاید به همین دلیل است که نقطه عزیمت همه تحولات از جمله زمینه سازی برای ظهور در گفتمان انقلاب اسلامی، توجه و تعمق در ظرفیت های فطرت است.بر این اساس، نوشتار حاضر می کوشد تا ظرفیت های انقلاب اسلامی در راستای زمینه سازی ظهور و قیام جهانی مهدی را با تاکید بر مولفه هایی هم چون فطرت و اصول فلسفه تاریخ اسلامی ـ شیعی، تبیین کند.