جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الحاشية على شروح الإشارات، حاشيه مرحوم آقا حسين خوانسارى بر كتاب اشارات ابن سينا و برخى از شروح و حواشى آن (شرح الإشارات خواجه نصيرالدين طوسى، شرح الشرح (معروف به المحاكمات) قطب‌الدين رازى، حاشية شرح الشرح (حاشية المحاكمات) ميرزا جان حبيب‌الله باغنوى شيرازى)، به زبان عربى است. در ذيل كتاب، حاشيه فرزند مؤلف، آقا جمال خوانسارى بر حاشيه پدرش ذكر شده است. كتاب توسط احمد عابدى مورد تحقيق قرار گرفته است. در مقدمه تحقيقى وى مطالبى درباره كتاب ذكر شده كه برخى از آنها عبارتند از: محقق خوانسارى اگرچه متأخر از صدرالمتألهين است، اما متأثر از مباحث حكمت متعاليه نيست و در اين كتاب از شيوه مشائين پيروى كرده است و فراوان از شيوه اشراقيون احتراز كرده است؛ البته وى اگرچه موافق مشايين است، اما در مسئله اثبات هيولى با آنها مخالف است. وى در اين حاشيه فراوان بر مسئله تشكيك اعتراض كرده و مدعى تشكيك را به عجز از فهم معناى كلامش نسبت داده و اين بحث از نيكوترين مباحثى است كه در اين كتاب يافت مى‌شود. بيشتر حكما قائل به عدم وجود غايت براى خداوند در افعالش هستند؛ چراكه غنى بالذات نزد آنها كسى است كه افعالش نه براى غرض و نه براى عوض است؛ اما محقق خوانسارى معتقد است كه اين عقيده مخالف شريعت اسلامى است و مباحث طولانى در اثبات غايت براى افعال خداوند متعال دارد. در بيشتر موارد اختلاف بين محقق طوسى و فخرالدين رازى، حق را به رازى مى‌دهد نه محقق طوسى. فراوان به كلمات محقق ميرزا جان باغنوى شيرازى اهتمام شده است، بلكه بيشتر اين كتاب تعليقه بر حاشيه باغنوى است؛ بلكه در بيشتر مباحث كتاب، سطر به سطر از كلمات باغنوى غفلت نشده است. شيوه محقق خوانسارى در اين كتاب جز در موارد نادر، بر عدم نقل اقوال حكماست. فرزند مؤلف، آقا جمال‌الدين خوانسارى (متوفى 1125ق) تعليقاتى بر حاشيه والدش دارد كه محقق هر مقدار از آن را كه در نسخه‌هاى مختلف خطى يافته نقل كرده است. غريب آن است كه اين حواشى در «رياض العلماء» و همچنين در «دائرةالمعارف بزرگ اسلامى» ذكر نشده است. اين حواشى اگرچه نسبت به كتاب پدرش كمتر است، اما دلالت بر آن دارد كه دقت آقا جمال و تبحرش در حكمت بيشتر از پدرش بوده است. محقق همچنين در مقدمه‌اش، نسخ خطى مورد استفاده را معرفى كرده است. شيوه تحقيقى وى بدين ترتيب است كه پس از ارزش‌گذارى نسخه‌ها به شناخت صحيح‌ترين آنها اقدام كرده است. پس از مقابله برخى از نسخه‌ها با بعضى ديگر آنچه را كه در متن صحيح است تثبيت كرده و از نقل اختلافات نسخه‌ها در تعليقات كتاب خوددارى نموده است. وى معتقد است ذكر اختلافات نسخه‌ها جز جمع تعدادى نسخه در نسخه واحد كه موجب تشويش خواننده مى‌شود فايده ديگرى ندارد. در بسيارى موارد نيز نسخه‌هاى كتاب مختلفند كه موجب تغيير در معنا مى‌شود. از آنجا كه محقق خوانسارى، عبارتى را از كتب مزبور (اشارات و شروح آن) بدون ذكر هيچ‌گونه عنوانى براى بازشناسى، نقل كرده و بر آن حاشيه زده، محقق كتاب كلمات چهارگانه ذيل را به متن اضافه كرده است: - «قال الشيخ» كه منظور كلام ابن سيناست؛ - «قال الشارح» كه منظور كلام خواجه نصيرالدين طوسى است؛ - «قال المحاكم» كه منظور قطب‌الدين رازى است؛ - «قال المحشي» كه منظور ميرزا جان باغنوى است. وى به آنچه محقق خوانسارى نقل كرده، اكتفا نكرده، بلكه غالباً جمله‌اى كامل يا سطرى از كتاب مورد نظر را ذكر نموده، به‌گونه‌اى كه امر بر خواننده مشتبه نشود. همچنين وى مصادر تمامى تعليقات را از اين چهار كتاب ذكر كرده است تا مراجعه‌كننده به‌راحتى به آن مراجعه كند. سپس عناوين نمطها و فصول را اضافه كرده تا استفاده از آن راحت باشد؛ چراكه مؤلف ننوشته كه اين كلام از كدام فصل يا نمط است و با اين افزوده محقق (كه وى آن را بين كروشه قرار داده)، مراجعه‌كننده به‌آسانى به مقصود خويش نايل مى‌گردد. در ابتداى جلد اول، فهرست مختصر مطالب و در انتهاى هر دو جلد فهرست مفصل مطالب ذكر شده است.

الحاشية على شروح الإشارات، حاشيه مرحوم آقا حسين خوانسارى بر كتاب اشارات ابن سينا و برخى از شروح و حواشى آن (شرح الإشارات خواجه نصيرالدين طوسى، شرح الشرح (معروف به المحاكمات) قطب‌الدين رازى، حاشية شرح الشرح (حاشية المحاكمات) ميرزا جان حبيب‌الله باغنوى شيرازى)، به زبان عربى است. در ذيل كتاب، حاشيه فرزند مؤلف، آقا جمال خوانسارى بر حاشيه پدرش ذكر شده است. كتاب توسط احمد عابدى مورد تحقيق قرار گرفته است. در مقدمه تحقيقى وى مطالبى درباره كتاب ذكر شده كه برخى از آنها عبارتند از: محقق خوانسارى اگرچه متأخر از صدرالمتألهين است، اما متأثر از مباحث حكمت متعاليه نيست و در اين كتاب از شيوه مشائين پيروى كرده است و فراوان از شيوه اشراقيون احتراز كرده است؛ البته وى اگرچه موافق مشايين است، اما در مسئله اثبات هيولى با آنها مخالف است. وى در اين حاشيه فراوان بر مسئله تشكيك اعتراض كرده و مدعى تشكيك را به عجز از فهم معناى كلامش نسبت داده و اين بحث از نيكوترين مباحثى است كه در اين كتاب يافت مى‌شود. بيشتر حكما قائل به عدم وجود غايت براى خداوند در افعالش هستند؛ چراكه غنى بالذات نزد آنها كسى است كه افعالش نه براى غرض و نه براى عوض است؛ اما محقق خوانسارى معتقد است كه اين عقيده مخالف شريعت اسلامى است و مباحث طولانى در اثبات غايت براى افعال خداوند متعال دارد. در بيشتر موارد اختلاف بين محقق طوسى و فخرالدين رازى، حق را به رازى مى‌دهد نه محقق طوسى. فراوان به كلمات محقق ميرزا جان باغنوى شيرازى اهتمام شده است، بلكه بيشتر اين كتاب تعليقه بر حاشيه باغنوى است؛ بلكه در بيشتر مباحث كتاب، سطر به سطر از كلمات باغنوى غفلت نشده است. شيوه محقق خوانسارى در اين كتاب جز در موارد نادر، بر عدم نقل اقوال حكماست. فرزند مؤلف، آقا جمال‌الدين خوانسارى (متوفى 1125ق) تعليقاتى بر حاشيه والدش دارد كه محقق هر مقدار از آن را كه در نسخه‌هاى مختلف خطى يافته نقل كرده است. غريب آن است كه اين حواشى در «رياض العلماء» و همچنين در «دائرةالمعارف بزرگ اسلامى» ذكر نشده است. اين حواشى اگرچه نسبت به كتاب پدرش كمتر است، اما دلالت بر آن دارد كه دقت آقا جمال و تبحرش در حكمت بيشتر از پدرش بوده است. محقق همچنين در مقدمه‌اش، نسخ خطى مورد استفاده را معرفى كرده است. شيوه تحقيقى وى بدين ترتيب است كه پس از ارزش‌گذارى نسخه‌ها به شناخت صحيح‌ترين آنها اقدام كرده است. پس از مقابله برخى از نسخه‌ها با بعضى ديگر آنچه را كه در متن صحيح است تثبيت كرده و از نقل اختلافات نسخه‌ها در تعليقات كتاب خوددارى نموده است. وى معتقد است ذكر اختلافات نسخه‌ها جز جمع تعدادى نسخه در نسخه واحد كه موجب تشويش خواننده مى‌شود فايده ديگرى ندارد. در بسيارى موارد نيز نسخه‌هاى كتاب مختلفند كه موجب تغيير در معنا مى‌شود. از آنجا كه محقق خوانسارى، عبارتى را از كتب مزبور (اشارات و شروح آن) بدون ذكر هيچ‌گونه عنوانى براى بازشناسى، نقل كرده و بر آن حاشيه زده، محقق كتاب كلمات چهارگانه ذيل را به متن اضافه كرده است: - «قال الشيخ» كه منظور كلام ابن سيناست؛ - «قال الشارح» كه منظور كلام خواجه نصيرالدين طوسى است؛ - «قال المحاكم» كه منظور قطب‌الدين رازى است؛ - «قال المحشي» كه منظور ميرزا جان باغنوى است. وى به آنچه محقق خوانسارى نقل كرده، اكتفا نكرده، بلكه غالباً جمله‌اى كامل يا سطرى از كتاب مورد نظر را ذكر نموده، به‌گونه‌اى كه امر بر خواننده مشتبه نشود. همچنين وى مصادر تمامى تعليقات را از اين چهار كتاب ذكر كرده است تا مراجعه‌كننده به‌راحتى به آن مراجعه كند. سپس عناوين نمطها و فصول را اضافه كرده تا استفاده از آن راحت باشد؛ چراكه مؤلف ننوشته كه اين كلام از كدام فصل يا نمط است و با اين افزوده محقق (كه وى آن را بين كروشه قرار داده)، مراجعه‌كننده به‌آسانى به مقصود خويش نايل مى‌گردد. در ابتداى جلد اول، فهرست مختصر مطالب و در انتهاى هر دو جلد فهرست مفصل مطالب ذكر شده است.

«کتاب السیاسة» به قلم ابو علی سینا و در باب سیاست است که در قرن پنجم هجری، به زبان عربی تالیف شده است. بو علی، ابتدا در مورد تفاوت مردم در صفات و مراتب و سپس در باره لازم بودن تدبیر و سیاست برای مردم، سخن گفته است، آن گاه تحت عنوان کلی «اهل الانسان»، به مسائل زیر پرداخته است: ۱. فی سیاسة الرجل لنفسه. ۲. فی سیاسة الرجل دخله و خرجه. ۳. فی سیاسة الرجل اهله. ۴. فی سیاسة الرجل ولده. ۵. فی سیاسة الرجل خدمه.شیخ الرئیس، قبل از پرداختن به مسائل پنج گانه فوق، بحث دقیقی راجع به خانواده دارد و نظام خانواده را نیازی ضروری برای هر مردی می‌داند و می‌گوید: انسان برای آرامش و استراحت خود نیاز به منزل و ماوایی دارد که در آن ساکن گردد و همسری که حافظ آن منزل و ماوی باشد و هم چنین برای بقای نسل خود باید فرزندانی داشته باشد، کما اینکه زندگی در اجتماع، نیازمند برخوردها و معاشرت‌هایی است که همه اینها نیاز به سیاست را در انسان روشن می‌سازد. ← فصل اول نخستین فصل رساله، در باب سیاست مرد در مورد نفس خودش می‌باشد که بو علی آن را احسن در نظم و ابلغ در نفع می‌داند، زیرا خودسازی زمینه تمام خوبی‌های انسان می‌باشد. از آن جایی که انسان اقرب اشیا به خودش و اکرم آنها بر خودش می‌باشد، فلذا سزاوارتر به عنایت و توجه است. در باب سیاست نفس، انسان دارای یک عقلی است که به منزله سائس می‌باشد و یک نفس اماره‌ای دارد که منشا همه بدی‌ها و پستی‌ها است که آن هم به منزله مسوس می‌باشد. ← فصل دوم دومین فصل رساله، در سیاست مرد در مورد دخل و خرجش می‌باشد. ابن سینا، نیاز انسان به قوت و ما یحتاج زندگی را دعوت کننده وی به جلب روزی و تلاش برای به دست آوردن احتیاجات زندگیش می‌داند. مؤلف، انسان‌ها را در باب به دست آوردن روزی به دو دسته تقسیم می‌کند: دسته‌ای که به اندازه نیازشان روزی به دست می‌آورند و دسته‌ای که دخلشان کفاف خرجشان را نمی‌دهد.در مرحله بعدی، صناعات را به سه دسته تقسیم می‌کند: دسته‌ای که از عقل انسان به دست می‌آید، مانند کارهای مدیریتی که ریاست ، وزارت و... را به دنبال دارد؛ صنفی که از علم و ادب حاصل می‌گردد که طب و نویسندگی و... از آن حاصل می‌شود و قسم سوم که از شجاعت و قوت و قدرت به دست می‌آید.بو علی، می‌گوید: هیچ چیز برای مرد زیبنده تر از آن نیست که روزی واسع و تامین کننده نیازش، برایش، در آسان‌ترین و بهترین صورت مهیا باشد، اما اینکه درآمد بیش از حد ضرورت، چگونه بایدصرف گردد، موضوع دیگر بحث بو علی، در این فصل است که به اعتقاد وی، این درآمدها، باید بخشی در صدقات و زکوات و بعضی در امور خیر و بعضی به عنوان ذخیره برای زمان نیاز صرف شوند. ← فصل سوم در فصل سوم، سیاست مرد با خانواده خود است. در این فصل، ابتدا خصوصیات یک زن خوب از نگاه بو علی که ناظر به روایات و کلمات حکما می‌باشد، بیان گردیده است. وی، زنی را که دارای عقل ، تدین ، حیا و عفت ، خوش اخلاقی و بچه زا باشد، شریک ملک، قیم مال و خلیفه رجل می‌داند. ابن سینا، هیبت ، کرامت و شغل را سه لازمه سیاست مرد با خانواده اش می‌داند. به عقیده بو علی، اگر مرد در مقابل زنش دارای هیبت نباشد، باعث سبکی مرد گردیده و در نتیجه حرف شنوی زن در مقابل مرد از بین می‌رود. کرامت مرد هم باعث خوش بینی زن نسبت به همسرش شده و زن همیشه دوام و بقای شوهرش را طلب می‌کند و اشتغال زن در منزل به امور فرزندان و خانه، مهم‌ترین عامل سلامت زن است که وی را از اظهار وجودش نسبت به بیگانگان و نامحرمان باز می‌دارد. ← فصل چهارم فصل چهارم، در سیاست مرد با فرزندانش می‌باشد. مراتب حق اولاد بر والدینش، طبق آنچه شیخ الرئیس، ترسیم می‌کند، عبارتند از: نام نیکو انتخاب کردن، از شخصی عاقل شیر خوردن که موجب حماقت فرزند نباشد و وقتی بچه از شیر گرفته شد، به تادیب و اخلاق او اقدام کند، قبل از آنکه اخلاقیات پست و مذموم به سراغ بچه بیاید، چرا که اگر بچه چنین خلقیاتی را کسب کند، جدا کردنش از آنها تقریبا ناممکن می‌باشد.در مراحل تربیت فرزندان، نخست، تشویق . اگر نشد، توبیخ. اگر کافی نبود، تنبیه . اینها در راستای هم به عقیده بو علی، مفیدند که در صورت تکمیل این مراحل و رشد نسبی کودکان، آموزش قرآن از مهم‌ترین وظایف والدین است.مراحل آموزش فرزندان و همین طور پرورش آنها در این جا به دقت مورد بررسی قرار گرفته‌اند که از آن جمله، قرار گرفتن کودکان در محیط آموزش و چگونگی معاشرت آنها با کودکان دیگر و... می‌باشد. آموزش صناعات و حرف، چگونگی حضور آنها در اجتماع و در نهایت فراهم کردن اسباب ازدواجشان در آخرین مراحل، از جمله وظایف پدر و مادر نسبت به فرزندان قرار دارد. ← فصل پنجم سیاست مرد با زیردستان، آخرین و پنجمین فصل، است. ابن سینا، می‌گوید: نسبت زیردستان به انسان، نسبت اعضای بدن به جسم است. وی، اضافه می‌کند همان طور که مردم می‌گویند: حاجب مرد، چهره او، کاتبش، قلم او و رسولش زبان اوست، به نظر ما خدم و حشم مرد، دست و پای اوست؛ به همین جهت، برخورد مناسب با زیردستان به عقیده بو علی سینا، نقشی اساسی در آسایش و پیش روی امورات انسان دارد. چگونگی گزینش خادمان ، ازمسائل مهمی است که مؤلف، توضیحاتی را در آن مورد بیان می‌کند. در مرحله بعد از گزینش، چگونگی گماردن هر خادمی در شغل مناسب خود، از دیگر مسائلی است که در باب سیاست مرد با زیردستانش مورد توجه قرار گرفته است.اینکه انسان با خادمانش چگونه برخورد کند، چگونه به آنها اظهار اطمینان و اعتماد نماید، آخرین بحثی است که در این بخش به آن پرداخته شده و مورد توجه مؤلف واقع گردیده است. شیخ الرئیس، اکتفا به همین مقدار را برای آسانی استفاده مخاطبان و خوانندگان لازم شمرده با اینکه از نظر وی، مطالب فراوانی در این زمینه قابل ذکر می‌باشد.

الشفاء(الالهيات)، بخشى از كتاب گران‌سنگ شفاى بوعلى است. اين كتاب، به زبان عربى و حاوى مباحث فلسفه اعلى يا الهيات بالمعنى الاعم مى‌باشد. تأثير اين بخش از شفاء، نه تنها در شرق كه در غرب نيز بسيار شگفت‌انگيز بوده است؛ بگونه‌اى كه متفكرين غربى، آن را مقدم بر ساير اجزاى شفاء، به زبان لاتينى ترجمه كرده‌اند. كتاب، مشتمل بر ده مقاله به ترتيب هشت فصلى، چهار فصلى، ده فصلى، سه فصلى، نه فصلى، پنج فصلى، سه فصلى، هشت فصلى، هشت فصلى و پنج فصلى است. در مقاله اول، از موضوع فلسفه اولى و منفعت و مرتبه و نام اين علم و اجمالى از آنچه در اين علم مورد بحث قرار مى‌گيرد و... سخن گفته مى‌شود. در مقاله دوم، از جوهر و اقسام آن، جوهر جسمانى و... و عارى نبودن ماده جسمانى از صورت و... و تقديم صورت بر ماده در مرتبه وجود و... بحث مى‌شود. در مقاله سوم، مباحثى در مورد وضعيت مقولات نه‌گانه و عرضيت آنها و واحد و تحقيق واحد و كثير و عرض بودن عدد و درباره علم و عرض بودن آن و... مطرح مى‌شود. در مقاله چهارم، متقدم و متأخر و حدوث و قوه و فعل و قدرت و عجز و تام و ناقص و... بررسى مى‌شود. در مقاله پنجم، از امور عامه و كيفيت وجود آنها و چگونه بودن كليت براى طبايع كلى و تفاوت بين كل و جزء با كلى و جزيى و تفاوت بين جنس و ماده و... سخن به ميان مى‌آيد. در مقاله ششم، درباره اقسام علل و احوال آنها و حل اشكال بر معيت هر علتى با معلولش و... بحث مى‌شود. در مقاله هفتم، درباره هوهويت و اقسام آن و غيريت و خلاف و اصناف تقابل و مثل و مبادى تعليميات و... بحث مى‌شود. در مقاله هشتم، سخن از تناهى علل فاعلى و قابلى و علل غايى و صورى و اثبات مبدأ اول و صفات اوليه واجب‌الوجود و... به ميان مى‌آيد. در مقاله نهم، صفت فاعلى مبدأ اول و اثبات دوام حركت و كيفيت صدور افعال از مبادى عاليه و... بررسى مى‌شود. در مقاله دهم، درباره مبدأ و معاد و الهامات و منامات و دعاهاى مستجاب و بلاهاى آسمانى و احوال نبوت و... سخن گفته مى‌شود. نسخه حاضر در برنامه، داراى مقدمه‌اى است ارزنده از دكتر ابراهيم مدكور. در آغاز اين نسخه، فهرست موضوعات و در پایان آن، فهرست مصطلحات ذكر شده است. نسخه حاضر در برنامه، داراى مقدمه‌اى است ارزنده از دكتر ابراهيم مدكور. در آغاز اين نسخه، فهرست موضوعات و در پایان آن، فهرست مصطلحات ذكر شده است.

التحصیل، مهم‌ترین نوشته بهمنیار و خلاصه اندیشه‌های اوست و در سه بخش منطق ، مابعدالطبیعه ، مشتمل بر امور عامه فلسفه که موضوع آن « وجود » است، و علم به احوال اعیان موجودات تدوین شده است. الهیّات بالمعنی الاخصّ ، اولین «مقاله» از بخش سوم است و طبیعیات و مسائل نفس نیز در همین بخش آمده است. بهمنیار این کتاب را به دایی خود، ابومنصور بهرام بن خورشید بن ایزدیار، هدیه کرده است. و در ترتیب مباحث آن از شیوه ابن سینا در تألیف دانشنامه علایی بهره برده است. این کتاب را در حکمت مشاء جامع‌تر از اشارات دانسته‌اند. اثیرالدین ابهری به تأسی از التحصیل کتابی به نام المحصول نوشته است. التحصیل در ۱۳۴۹ش، با تصحیح و تعلیقات مرتضی مطهری ، چاپ شد؛

مابعدالطبیعه کتابی است از ارسطو که مجموعه‌ای است از درس‌هایی که در دوره‌های گوناگون ارائه شده است. عنوان این اثر، از محل قرار گرفتن آن در آثار ارسطویی (بعد از طبیعیات) اخذ شده است. مابعدالطبیعه یا متافیزیک، تاج فلسفه ارسطوست اما از سوی دیگر، دشوارترین بخش فلسفه او نیز است[۱]. پژوهش درباره متافیزیک ارسطو از دو هزار سال پیش آغاز شده است و تاکنون ادامه دارد و شاید هرگز پایان نیابد، زیرا اختلاف برداشت‌ها و تفسیرها درباره این مجموعه از نوشته‌های ارسطو نه‌چندان است که بتوان میان آن‌ها گونه‌ای توافق و آشتی برقرار کرد. امام باید گفت که ارسطو خود مسبب این‌گونه برداشت‌های متضاد و ظاهراً آشتی‌ناپذیر بوده است. پیش از هرچیز باید یادآوری شود که عنوان متافیزیک از خود ارسطو نیست. ارسطو در آثار دیگرش، به مطالبی که موضوع‌های عمده این نوشته‌ها را تشکیل می‌دهد، عنوان «فلسفه نخستین» داده است.

«الشفاء - الالهيات» یکی از مشهورترین کتاب های فلسفی و از جمله تالیفات شیخ الرئیس ابوعلی سینا مي باشد که سال ها در اروپا تدریس می شده است و هم اکنون در حوزه های علمیه تدریس می شود. «الشفاء (الالهيات)»، بخشى از كتاب گران‌ سنگ شفاى بو على است. اين كتاب به زبان عربى و حاوى مباحث فلسفه اعلی يا الهیات بالمعنی الاعم مى‌ باشد. تأثير اين بخش از شفاء، نه تنها در شرق كه در غرب نيز بسيار شگفت‌ انگيز بوده است؛ به گونه ‌اى كه متفكرين غربى، آن را مقدم بر ساير اجزاى شفاء، به زبان لاتينى ترجمه كرده‌ اند.

«الأضحوية» يا «رساله أضحوى» يا «الأضحوية فى المعاد» رساله ‏اى است كه ابو على سينا آن را در روزگار جوانى به استاد خود ابوبكر محمد بن البرقى الخوارزمى كه از آن در مقدمه همين رساله به الشيخ الامين ياد مى‏ كند به زبان عربى نوشته است. در مورد علت نام گذارى اين رساله به اضحوية مشهورترين نظريه اين است كه بو على آنرا به مناسبت فرا رسيدن عيد اضحى يعنى همان عيد قربان نگارش كرده و به همين نام نيز ناميده است كما اينكه رساله نيروزيه خود را كه در علم اعداد است به مناسبت عيد نوروز تاليف نموده است. البته اينكه تقديم اين رساله ها در مناسبت هاى مذكور بوده است نيز نظريه بعيدى نمي باشد در انتساب اين رساله به بو على تقريبا اتفاق نظر وجود دارد كه هم به لحاظ ادبيات به كار رفته در اين رساله و هم به لحاظ مطالب آن چنين يقينى بدست مي آيد. رساله در هفت فصل تنظيم شده است كه عبارتند از: 1- حقيقت معاد 2- اختلاف رأي ها در معاد 3- ابطال آراء باطله 4- حقيقت انسانى 5- غير قابل فساد بودن حقيقت انسانيه و سرمدى بودن آن 6- وجوب معاد 7- شناخت احوال مردم بعد از مرگ و تبين نشأت دوم.