جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عبدالله­ بن­ مسعود از شخصیت­های به نام تاریخ صدر اسلام، قاری و دارای مصحف است که ارزیابی شخصیت او از آن رو دارای اهمیت است که مکاتب اسلامی از نظر آشنایی وی با علوم قرآن و حدیث، قرائت و تفسیر، بیشتر زبان به تأییدش گشوده ­اند. عملکرد او قبل از شهادت پیامبر (صلی الله علیه و آله) با عنوان شاگرد مکتب وحی و بعد از فقدان ایشان به عنوان مدافع اسلام اصیل قابل تأمل است. ابن­ مسعود از جمله صحابه­ای است که در طی حیات خود حتی اگر پیروی از مکتب حق به ظاهر موجب صدمه دیدن جایگاه اجتماعی او شد، موضع خود را کاملا به صورت روشن بارها و بارها اعلام کرد؛ همین صراحت است که از اندیشه عبدالله­ بن ­مسعود مکتبی مستقل می ­سازد و این مکتب پایه فعالیت ­های امام علی (علیه السلام) در زمان حکومت ظاهری ایشان در کوفه است. همکاری او در زمان خلیفه دوم که بیشتر در حوزه فعالیت­های فرهنگی است از یک سو و موضع گیری­های صریح او در برابر عملکرد خلفای سه گانه بعد از پیامبر (صلی الله علیه و آله) به ویژه عثمان، نظرات متفاوتی را پیرامون وی رقم زده است که با توجیه اذن امام علی (علیه السلام) به وی در جهت همکاری با دستگاه خلافت می ­توان کلیات عملکرد او را مثبت ارزیابی کرد؛ چه این­که تنها نقد جدی اهل­بیت (علیهم السلام) در منابع مختلف مربوط به حذف معوذتین از مصحف­ اش می­ شود از این­ رو می ­توان سایر تهمت­ ها را به سبب دفاع او از امام علی (علیه السلام) ترسیم کرد.

چکیدهامام صادق? از خاندان وحی و أهل‌بیت رسول خدا? است که همچون پدران بزرگوارش?، تفسیر و تبیین قرآن کریم را عهده‌دار بوده است. ایشان جایگاهی بس والا نزد مفسّران، محدّثان، فقیهان و عموم مردم داشته؛ و هزاران نفر، افتخار شاگردی در مکتب آن حضرت را داشته‌اند. آن حضرت، نقشی اساسی در تفسیر و علوم قرآنی داشته و روایت‌های بسیار در باره قرآن به ودیعه نهاده است. امام صادق? همواره از «تفسیر به رأی» بازداشته و از روش‌های صحیح در تفسیر قرآن استفاده کرده است. مراد از «روش تفسیر قرآن»، عبارت است از: بهره‌گیری از منبع یا منابع خاص، با کمک ابزار مورد نیاز برای تفسیر قرآن، با هدف روشن ساختن معنی و مقصود آیات قرآن. مراد از «منبع»، عبارت است از دلایل نقلی قطعی – همچون قرآن و سنّت – و دلایل غیر نقلی قطعی – همچون دلیل قطعی عقلی، دلیل قطعی علوم تجربی و الهامات الهی - . نیز مراد از «ابزار»، عبارت است از دانش‌هایی که در کنار منابع – همچون ادبیات، لغت، اصول دین، اصول فقه، فقه، تاریخ، جغرافیا و... – به عنوان ابزار در خدمت مفسّر قرار می‌گیرد.برخی از روش‌ها که امام صادق? در تفسیر قرآن از آنها استفاده کرده، عبارت است از:1- روش تفسیر قرآن به قرآن؛ که برترین و شریف‌ترین روش بوده و عبارت است از توضیح و کشف مقاصد و مدالیل آیه‌ای به وسیله‌ی آیه یا آیات دیگر.2- روش تفسیر قرآن به سنّت؛ که برترین و شریف‌ترین روش پس از روش قرآن به قرآن بوده و عبارت است از توضیح و کشف مقاصد و مدالیل آیه‌ای به وسیله سنّت رسول خدا? و أهل بیت ایشان?.3- روش تفسیر عقلی؛ عبارت است از استفاده از عقل برهانی و قراین عقلی، برای کشف أحکام شرعی وحقایق آیات قرآن.4- روش تفسیر اشاری؛ عبارت است از انتخاب نکته، یا نکات مخفی در بطون آیات که در ظاهر ألفاظ آیه بدان تصریح نشده؛ ولی با گذر از ظواهر ألفاظ و أخذ به باطن، به دست می‌آید. تفسیر معصوم? بر اساس الهامات الهی، از حجیّت برخوردار است؛ ولی الهامات غیرمعصوم، حجّت نیست. البته تفسیر اشاری که از سوی غیرمعصوم، آن هم با رعایت ضوابط خاصّ صورت می‌پذیرد، قابل پذیرش است.5- روش تفسیر علمی؛ عبارت است از بهره‌گیری و استخدام علوم اطمینان‌آور تجربی – به عنوان منبعی خاصّ در کنار سایر منابع – برای فهم بهتر اشارات علمی آیات قرآن.امام صادق? گاهی همزمان از دو یا چند روش از روش‌های یاد شده برای تفسیر یک آیه استفاده کرده است که امروزه از آن به عنوان «روش تفسیر جامع» یاد می‌شود. در این رساله، به نمونه‌هایی از روش‌های یاد شده در روایات تفسیری امام صادق? اشاره شده است.کلید واژگان: 1- امام صادق?، 2- تفسیر، 3- روش‌های تفسیری، 4- روش‌های تفسیری امام صادق?.

یکی از گرایش های تفسیری معروف و پرسابقه، تفسیر عرفانی است که در کنار گرایش های دیگری از جمله کلامی، فلسفی، فقهی، ادبی و ... به حیات خود ادامه داده است. این گرایش تفسیری در قرن چهاردهم در دو مسیر متفاوت کلاسیک و غیرکلاسیک راه خود را در پیش گرفت. بررسی روش تفسیری عباسعلی کیوان قزوینی (د 1357ق) از مهمترین اهداف نگارش این مقاله است. گرایش تفسیری او عرفانی است و به دلیل تفاوت های بسیار با تفاسیر عرفانی متقدم، باید آن را از اولین تفاسیر عرفانی غیرکلاسیک به شمار آورد. توجه بیش از حد معمول او به ظواهر الفاظ نسبت به تفاسیر عرفانی گذشته، عدم پایبندی به اقوال تفسیری گذشتگان، عدم مراجعه به احادیث معصومان علیهم السلام و صحابه، رویکرد تقریبی بین مذاهب اسلامی از مهمترین ویژگی های روش تفسیری کیوان قزوینی است. همین نظریات و رویکردهای متفاوت به قرآن و تفسیر است که وی را از دیگر هم عصران خود متمایز ساخته است.

تفسیر پژوهی حوزه جدیدی از مطالعات قرآنی است که مطالعات تفسیر پژوهان را مورد مطالعه قرار می دهد. از جمله مباحث مهم این حوزه، طبقه بندی تفاسیر در نظامی روشمند و تدوین الگویی مطلوب و علمی است که دستیابی به آن به دلیل وجود آسیب ها و چالش هایی دشوار می نماید. این مقاله در گام نخست، این چالش ها را شناسانیده و در گام دوم، بعد از ارائه شاخصه های لازم، الگوی نسبتاً جامع و روشمندی را ارائه کرده است. این الگو بر پایه محدودسازی اصطلاحات فراوان روش تفسیر به سه اصطلاح «روش»، «گرایش» و «سبک» تدوین شده و سپس ساختار آن توسعه یافته و به صورت مدلی به نسبت خالی از آسیب های مطرح شده و برخوردار از جامعیت نسبی ارائه شده است.

در چند سال اخیر تفسیر تطبیقی به مثابۀ یک گونۀ تفسیری خود را نمایان کرده است. این گونه تفسیری گرچه آثاری در طول تاریخ تفسیر قرآن دارد، اما هم از نظر فراورده های تفسیری و هم از نظر معرفت شناسی تفسیر، بر بن مایه ها و شاخه های نحیفی تکیه زده است. آنچه به نظر می رسد که در درجۀ نخست باید تقویت شود، ابعاد معرفت شناختی و مبانی علمی متصور و مقبول این گونۀ تفسیری است. این مقاله در راستای تحقق چنین هدفی، سعی دارد برای این گونۀ تفسیری، بایدهای ضروری را در دو حوزۀ نقل اقوال و نقد محتوا، توصیه و تجویز نماید. در مقام نقل، شاخصه هایی همچون لزوم تعیین محدودۀ تطبیق، نقل مستند، گزارش حداکثری وجوه تشابه و تمایز و تبیین مواضع خلاف و وفاق می تواند بستری استوار برای مقایسة آراء فراهم کند. در مقام نقد، نکتة مهم آن است که مشخص باشد داوری بر اساس مبانی مشترک طرفین صورت گرفته است یا بر اساس مبانی مختص یک طرف از طرفین تطبیق. همچنین باید از ابزارهای شناخته شده ای چون علوم لغت، نحو و بلاغت برای نقد استفاده شود و نیز به روش و ابزار در فرآیند نقد تصریح شود تا سبب شفافیت تطبیق گردد.

«تفسير السور المسبّحات الخمس» تالیف آیت الله العظمی جعفر سبحانی تبریزی است. این کتاب، تفسیری از سوره‌ های حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن و سوره ممتحنه است. در این نوشتار تفسیری از سوره‌ های فوق الذکر با رویکردی لغوی، روایی و تاریخی ارایه شده است. نویسنده (مفسر) ابتدا متن آیه مورد نظر را ذکر نموده، آنگاه از لحاظ لغوی و اعراب به تحلیل مفردات مهم آیه پرداخته سپس اگر آیه مورد نظر دارای سبب نزول یا شان نزول باشد به بررسی سبب نزول و شان نزول آیات مبادرت ورزیده و پس از آن به تبیین مفاد و پیام‌ های مهم آیه پرداخته است. وی برای شرح و تفسیر آیات از روایات و آیات دیگری از قرآن کمک گرفته است و دیدگاه‌ های تفسیری برخی از مفسران مشهور شیعه را نیز منعکس کرده است.

پژوهشی است تبیین روش استفادة مفسران شیعه از عقل در تفاسیر قرآن کریم. پژوهش حاضر در چهار فصل تدوین شده است. نویسنده در فصل اول ضمن بیان کلیاتی در مورد عقل و جایگاه آن در قرآن و روایات، میزان کارایی و شرایط تفسیر عقلی صحیح و عوامل پیدایش تفسیر عقلی را بیان کرده است. وی در فصل بعدی به بررسی دلایل مخالفان و موافقان تفسیری عقلی پرداخته و برای هر دو گروه مخالفان و موافقان، ادلة نقلی از آیات و روایات و چندین دلیل عقلی ذکر کرده است. نویسنده در مورد ادلة عقلی مخالفان تفسیر عقلی به ملازمت تفسیر عقل با اعتماد به ظن، مسدود بودن عقل در احکام شرعی، اکتفا کردن به عقل مستلزم بی نیازی از معصوم است، استدلال کرده است و دربارة دلایل عقلی موافقان تفسیر عقلی به بنای عقلا، سیره علما، تعطیل قرآن، اندک بودن روایات تفسیری و داشتن معنای مخالف ظاهر در برخی آیات، اشاره کرده است. فصل سوم با عنوان «مفسران شیعه و استدلال های عقلی بر اثبات وجود خدا» از مکان استدلال بر وجود خداوند، وجود استدلال هایی در قرآن بر اثبات وجود خدا و ضرورت استدلال بر اثبات خدا سخن گفته است. فصل پایانی نیز به مباحث جدلی در قرآن اختصاص یافته است.

آن چه از نظر می گذرد درباره زندگی نامه و روش علامه فقید، میرزا ابوالحسن شعرانی(ره) در تفسیر و علوم قرآنی است که با تتبع در آثار ایشان و به خصوص تفاسیر سه گانه، مجمع البیان، منهج الصادقین و تفسیر ابوالفتوح رازی و نثر طوبی تدوین شده است. مطالب شامل یک مقدمه و چهار فصل است، فصل اول درباره کلیاتی چون: تعریف موضوع، نوع تحقیق، اهمیت و هدف موضوع و... می باشد و مابقی برسه محور استوار است. فصل دوم: شرح حالی است از زندگی نامه و حیات علمی ایشان که در دو قسمت مورد بررسی قرار گرفته است. درفصل سوم بیان نکاتی کلی درباره تفسیر و انگیزه علامه از مباحث تفسیری و دیدگاه ها و روش های تفسیری و گرایشهای مختلف تفسیری بررسی شده است. فصل چهارم بحث درباره علوم قرآنی که ابتدا کلیاتی درباره علوم قرآنی و بعد از آن سه دیدگاه علامه شعرانی(ره) درباره مباحثی از علوم قرآنی مطرح شده است.

«تفسير غريب القرآن المنسوب الي الامام الشهيد زيد بن علي بن الحسين (ع)»، از جمله كتب تفسيرى عربى منسوب به زيد فرزند امام زين‌ العابدين (ع) است كه با تحقيق محمدجواد حسيني جلالي منتشر شده است. اين كتاب شامل مقدمه‌ اى مفصل به قلم محمدجواد حسيني جلالي است كه در آن بخش‌ هاى مختلفى از جمله شرح حال زيد از ولادت تا شهادت، نام والدين، القاب، مناقب، تأليفات وى، راويان، دلايل قيام زيد، فرقه زيديه و معرفى تأليفات ديگر در زمينه غريب القرآن به ترتيب قدمت آنها آورده شده است. توضيحاتى پيرامون تفسير غريب القرآن زيد بن على (ع) و شيوه تحقيقى محقق كتاب از ديگر مطالب مقدمه است. در اينجا به روش‌ شناسى كتاب غريب القرآن مى‌ پردازيم كه البته برخى از موارد ذيل مانند شماره‌ هاى 7 و 9 از نقاط ضعف اين اثر بشمار مى‌ روند: 1- ريشه‌ هاى مشترك يا غير مشترك، از حجم 6236 آيه قرآن كريم، مجموعاً 2786 آيه از سور مختلف قرآن كه داراى 1152 ريشه مشتركند، در اين اثر بررسى شده است. 2- شرح و بيان كلمات پيچيده و غريب و بررسى لغوى و معنايى و توضيح مفردات آنها. 3- بررسى لغاتى كه غير لغت قريش در قرآن آمده است. 4- شرح جملات و عبارات قرآنى. 5- بررسى واژه يا واژگان و عبارات قرآنى به لحاظ تفسيرى. 6- بررسى به لحاظ مصداق. 7- بيان اقوال متعدد در تفسير كلمه‌ اى واحد، به‌ طورى‌ كه ترجيح واحدى در آن يافت نمى‌ شود. 8- استفاده نكردن از نظريات برخى از اهل تسنن. 9- بيان نكردن شأن نزول آيات، به‌ ويژه آيات مربوط به اهل بيت (ع).