جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

القَبَسات از مهم‌ترین آثار میرداماد، از فیلسوفان مشهور دوره صفویه، است. نام کامل این کتاب در برخی از منابع "قبسات حق الیقین فی حدوث العالمْ" آمده است. میرداماد در این کتاب کوشیده است مساله قدیم بودن خداوند و حادث بودن جهان و چگونگی صدور آن از باری تعالی را به مدد اصول فلسفی و قواعد عقلی اثبات کند. میرداماد کتاب قبسات را در ده باب تنظیم کرده و هر بابی را به عنوان "قَبَس" خوانده است. کلمة "قبس" به معنی "اخگر" یا "پارۀ آتش" است و از قرآن مجید اقتباس شده است. شرح‌ها و حاشیه‌های متعددی بر این کتاب نوشته شده است که نشان از اهمیت این کتاب در فلسفه اسلامی دارد. به دلیل اهمیت قبسات، شرح‌ها و حاشیه‌های متعددی، چه در زمان خود میرداماد چه پس از وی، بر این کتاب نوشته شده است. یکی از اولین شرح ها، شرح میر سید احمد علوی (داماد و پسر خالۀ میر داماد) است که به گفتۀ او، آن را به درخواست مکرر خود میرداماد، اما پس از درگذشت وی، نوشته است. این شرح، در واقع، حاشیه‌های مفصّل علوی به صورت «قال اقول» است که به تبیین مطالبی از متن قبسات می‌پردازد که البته جانبدارانه و همدلانه است. حامد ناجی اصفهانی شرح علوی را بر اساس سه نسخۀ خطی، تصحیح کرده است. این شرح در سال ۱۳۷۶ش منتشرشده است.

الأربعين في أصول‌الدين، یکى از با ارزش‌ترين كتب در علم كلام به حساب مى‌آيد، چنانكه افراد متعددى به این كتاب مراجعه كرده و از مطالب این كتاب استفاده نموده و يا گاه بر بعضى از مطالب آن ايراداتى نوشته‌اند. مباحث این كتاب در 40 مسأله بيان شده است كه مؤلف هر موضوع كلامى را در مسأله‌اى بيان كرده و گاه یک مسأله از چندين فصل تشكيل مى‌شود. المسألة الاولى: حدوث عالم. مؤلف در این مسأله طى 3 مقدمه از حقيقت عالم و محدث بحث نموده و حدوث عالم را اثبات مى‌كند. المسألة الثانية: در عدم شيئيت معدوم مى‌باشد. المسألة الثالثة: در این مسأله مؤلف علم به صانع را اثبات مى‌كند. المسألة الرابعة: در این مسأله بحث مى‌شود، از قدم، بقاء، ازلى و سرمدى بودن حضرت حق. المسألة الخامسة: مسأله پنجم در مورد حقيقت حضرت حق مى‌باشد. المسألة السادسة: در این مسأله بحث شده است، از این كه آيا وجود خداوند و حقيقت او یکى است يا نه؟ المسألة السابعة: مؤلف در این مسأله از متخير نبودن حضرت حق بحث نموده است. المسألة الثامنه: این مسأله اختصاص دارد، به نفى مكان از وجود خداوند. المسألة التاسعة: در این مسأله از نفى حلول خداوند در موجودى بحث شده است. المسألة العاشرة: مؤلف در این مسأله نفى نموده است، محل بودن حضرت حق را بر موجودات. المسألة الحادية عشرة: در این مسأله كه از دو فصل تشكيل يافته، مؤلف ابتداء حقيقت قدرت را بيان كرده، سپس صفت قدرت را برای خداوند اثبات مى‌نمايد. المسألة الثانية عشرة: در این مسأله نيز طى دو فصل مؤلف اولا اثبات مى‌كند، علم را برای خداوند و سپس اثبات مى‌كند، علم حضرت حق را به تمام موجودات. المسألة الثالثة عشرة: در این مسأله مؤلف طى 3 فصل بحث مى‌كند از حقيقت اراده و مريد بودن خداوند و آراء و مذاهب مختلف را در مورد اراده بيان مى‌كند. المسألة الرابعة عشرة: در این مسأله از حيات خداوند بحث شده است. المسألة الخامسة عشرة: این مسأله در مورد زيادت صفات بر ذات مى‌باشد. المسألة السادسة عشرة: در این مسأله طى دو فصل از حقيقت ابصار و اسماع بحث شده و صفت بصر و سمع را در حضرت حق اثبات مى‌كند. المسألة السابعة عشرة: در این مسأله از حقيقت تكلم بحث شده و صفت تكلم برای حضرت حق تبارك و تعالى اثبات شده است. المسألة الثامنة عشرة: در این مسأله طى دو فصل بحث شده است، از حقيقت بقاء و اثبات شده است بقاء حضرت حق تعالى. المسألة التاسعة عشرة: در این مسأله طى 6 فصل مؤلف بحث مى‌كند، از این كه خداوند مرئى است و به شبهات معتزله در عدم امكان رؤيت حضرت حق جواب مى‌دهد. المسألة العشرون: در این مسأله كه از دو فصل تشكيل يافته، بحث شده از استحالۀ اكتناه حضرت حق تبارك و تعالى. المسألة الحادية و العشرون: در این مسأله از وحدت صانع بحث شده است. المسألة الثانية و العشرون: این مسأله اختصاص يافته است، به خلق افعال بندگان. المسألة الثالثة و العشرون: این مسأله در مورد عمومیت قدرت حضرت حق مى‌باشد. المسألة الرابعة و العشرون: این مسأله در مورد عمومیت ارادۀ حضرت حق مى‌باشد. المسألة الخامسة و العشرون: در این مسأله بحث شده است كه حسن و قبح تنها به شرع ثابت مى‌شود. المسألة السادسة و العشرون: این مسأله اثبات مى‌كند كه افعال الهى معلل به علتى نمى‌باشند. المسألة السابعة و العشرون: در اثبات جوهر فرد و بحث از جزء لا يتجزئ مى‌باشد. المسألة الثامنة و العشرون: در بيان حقيقت نفس مى‌باشد. المسألة التاسعة و العشرون: در این مسأله بحث شده است از اثبات خلاء. المسألة الثلاثون: در این مسأله كه از 7 فصل تشكيل يافته، بحث شده از اثبات معاد جسمانى و روحانى و دفع شبهات آن. المسألة الحادية و الثلاثون: در این مسأله نبوت حضرت خاتم(ص) اثبات شده است. المسألة الثانية و الثلاثون: در اثبات عصمت انبياء(ع) مى‌باشد. المسألة الثالثة و الثلاثون: در بيان افضليت ملائكه بر پيامبران و يا برعكس آن مى‌باشد. المسألة الرابعة و الثلاثون: در این مسأله از كرامات اولیاء بحث شده است. المسألة الخامسة و الثلاثون: در این مسأله طى 4 فصل بحث شده است، از ثواب و عقاب، انقطاع عذاب و خلود و به شبهات معتزله و مرجئه پاسخ داده شده است. المسألة السادسة و الثلاثون: این مسأله اختصاص يافته به انقطاع عذاب فساق. المسألة السابعة و الثلاثون: در این مسأله بحث شده است از شفاعت. المسألة الثامنة و الثلاثون: در این مسأله در مورد يقينى بودن ادلۀ لفظى بحث شده است. المسألة التاسعة و الثلاثون: در این مسأله طى 5 فصل بحث شده است از امامت، ادلۀ آن و امام بعد از پيامبر(ص). المسأله الاربعون: در این مسأله بحث شده است از مقدماتى كه مى‌شود در مطالب عقلى به آنها رجوع نمود.

لمع الأدلة في قواعد عقائد أهل السنة و الجماعة، اثر امام‌الحرمین ابوالمعالی عبدالملک جوینی (419-‎478ق)، رساله‌ای است پیرامون عقاید اهل سنت. تقدیم و تحقیق کتاب، به قلم فوقیه حسین محمود و مراجعه و بازبینی تحقیق، توسط محمود خضیری صورت گرفته است.

کتاب «تراث العقائدی لعلی بن إبراهیم القمی» نوشته محمد جواد مروجی طبسی است. معرفی آثار و تألیفات «علی بن ابراهیم قمی» در حوزه اعتقادات است. حدوث عالم و اثبات پدید آورنده، توحید و اوصاف خداوند، نبوت، امامت، ویژگی‌ های ائمه (ع) و جنبه‌ های علوم آنان، اسناد و مدارکی پیرامون امامان معصوم (ع) اسلام و کفر، مرگ و معاد و موضوعات پراکنده عقایدی، محتوای فصل‌ های نه‌ گانه این اثر را شامل شده است. در متن حاضر که به‌ صورت روایی تدوین یافته، سند احادیث در پاورقی ذکر شده و در مورد هر حدیث نیز به مأخذ حدیث نخستین ارجاع داده شده است. احادیث هر فصل در قالب موضوعات متعدد در ذیل عنوان‌ های جدا گانه دسته‌ بندی شده‌ اند.

چکیده میرداماد در مسأله حدوث و قدم عالم،‌دیدگاه حدوث دهری را ارائه کرده است. به اعتقاد وی اتّصاف به «قدمت» خاصّ هستی سرمدی حق تعالی است و وجود هر مخلوقی (اعمّ از مجرّد و مادّی) مسبوق به عدم دهری و متّصف به حدوث دهری است. مقصود میرداماد از «عدم دهری»، عدم مقابل واقعی و نفس الأمری است که بدون اتّصاف به هیچ گونه کمیّت و امتداد حقیقی یا وهمی و متوهّم بر هستی عالم تقدّم دارد و موجب تأخّر انفکاکی وجود ماسوی الله از وجود خالق متعال می گردد، نه عدم مقابل زمانی و نه عدم مرتبه نازل وجود که از فقدان و غیبت آن در مرتبه عالی وجود، مرتسم می شود و با ازلّیت بالغیر سازگار است؛ چه اینکه عدم دهری کاملاً مناقض با وجود لاحق است و با جعل وجود از ناحیه جاعل به طور کلّی رفع و طرد می گردد. میرداماد بر این باور است که هر چند خالق فیّاض در افاضة فیض وجود هیچ بخل و امساکی ندارد؛ امّا هیچ یک از مخلوقات مجرّد و مادّی به دلیل اتّصاف به «امکان ذاتی»

برهان نظم از گذشته های بسیار دور مورد توجه همه ی اديان و مبلغان دينى بوده است. اين بذل توجه به دلیل خاصیت اقناعى اين برهان برای عامه ی مردم است. در قرن هجدهم، انتقادات بسیاری از سوی هیوم و برخى ديگر از فیلسوفان جديد به اين برهان وارد شد و نیز ظهور ديدگاه تکاملى اين انتقادات را بسیار قوت بخشید. در نتیجه، برهان تضعیف و خاصیت اقناعى آن گرفته شد. در سالهای اخیر، برخى از فیلسوفان درصدد ارائه ی تقرير نوينى از برهان نظم برآمده اند و با فرض قبول و صحت ديدگاه تکاملى تبیین سازواری از نگرش خداباورانه و قبول نظريه ی تکامل ارائه كرده اند. اين دست كوشش ها نمونه هايى در فیلسوفان مسیحى و مسلمان دارد. ريچارد سويینبرن از فیلسوفان مسیحى است كه با كمک دانش فیزيک، رياضیات و زيست شناسى و براساس محاسبات احتمالاتى برهانى استقرايى را صورتبندی كرده است كه مدعى است سازگاری فرضیه وجود خدا را با ديدگاه تکاملى نشان مى دهد. مرتضى مطهری نیز از متفکران مسلمانى است كه كوشیده است تا اين سازگاری را اثبات كند. او نه تنها اين دو نگرش را با هم سازگار مى داند، بلکه ديدگاه تکاملى را بهترين تفسیر ممکن از غايتمندی الهى در جهان نیز برمى شمارد. اگرچه مقام، شکل و سطح بحث اين دو متفکر با هم متفاوت است، محتوا و نتیجه ی حاصل از اين بحث در آثار هر دوی ايشان يکسان به نظر مى رسد.

یکی از مسائل مهم در تاریخ تفکر بشر مخلوق یا نامخلوق بودن عالم هستی بوده است. فیلسوفان پیش از ارسطو، هر یک به نوعی قائل به ازلی و غیر مخلوق بودن عالم هستی بوده اند. ارسطو با قائل شدن به ازلیت مقوله های حرکت، زمان، و ماده را مولفه های اصلی عالم هستی دانسته است و حکم به ازلی و غیر مخلوق بودن جهان هستی می دهد. از این حیث است که خدای ارسطو در مقام علت فاعلی عالم هستی، فقط محرک عالم است و هستی بخش آن قلمداد نمی شود. در ادیان ابراهیمی، از جمله اسلام، خالقیت خداوند امری مسلم و بدیهی تلقی می شود. از این رو، ابن سینا در مساله آفرینش عالم از ارسطو فاصله می گیرد. در واقع، تصویر سینوی از عالم هستی و خداوند و رابطه این دو با هم متفاوت با تصویری می شود که ارسطو ارائه می دهد. ابن سینا با تقسیم حدوث به ذاتی و زمانی مدعی می شود که ازلی بودن عالم از حیث زمانی مستلزم آن نیست که عالم هستی مخلوق خداوند نباشد. از این حیث نزد بوعلی خداوند علت فاعلی عالم است، صرفا محرک نیست، بلکه معطی وجود به عالم هستی نیز تلقی می شود.

در این مقاله نظریه حدوث اسمی با توجه به آراء حاج ملا هادی سبزواری مورد بررسی قرار می گیرد. به این منظور آراء برخی از متقدمین حاجی سبزواری مانند میرداماد و ملاصدرا مطرح شده و در ادامه با ارائه نظر وی به وجوه تفاوت و ابداع در نظر ایشان پرداخته شده است. در انتهای مقاله نیز نگارنده به نقد و داوری در مورد موضع حاج ملاهادی نشسته است.

فلسفه اسلامی همواره در تاریخی درازمدت با امواج گوناگون و شکننده‌ای از مخالفت‌ها و شبه تراشی‌ها مواجه بوده و پژوهش های عمیقی برای دفع آنها انجام گرفته است، و همین امر موجب رشد کمّی و کیفی فلسفه اسلامی شده است. اگر روزگاری جبر و تفویض، حدوث زمانی عالم، زیادت صفات واجب و نفی علت غایی، نفی ضرورت و اعتقاد به اولویت، مرئی بودن خداوند، نفی حسن و قبح ذاتی و مخدوش شدن عدل الهی و ده‌ها مسئله دیگر، فلسفه اسلامی را به چالش می‌کشید، و چنانچه روزی امواج گوناگونی از ایسم‌ها به بازار اندیشه راه می‌یافت و چند صباحی رونق می‌گرفت و فلسفه و فلاسفه اسلامی را درگیر می‌ساخت و آنان ناگزیر می‌شدند که با پژوهش و نوآوری، سنگر دفاع را مستحکم سازند و در برابر تجددخواهی الحادی به مقاومت بپردازند، اکنون دوره فراتجددخواهی یا پست‌مدرنیسم رسیده و شعار طرفداری از کثرت و انشقاق و نسبیت سر می‌دهد. این نگرش، حاکمیت و بی‌طرفی عقل را موهوم می شمارد؛ عقیده به پیشرفت را نفی می کند؛ به هیچ‌انگاری (نیهیلسم) گرایش دارد و فرهنگ‌های بومی و متقابل را با همه ویژگی‌هایشان پذیرا می‌گردد. گفتنی است که در این شرایط نیز افق‌های نوینی در برابر فلسفه اسلامی گشوده می‌شود و به پژوهش‌هایی گسترده‌تر نیاز دارد.