جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

او در ديباچه مي گويد از جمله احاديث بسيار كه در 35 مجلد بحار الانوار فراهم آورده دو حديث است كه (به گمان او) متضمن پيشگويي و بشارت به ظهور دولت صفويه ايست و ترجمه و شرح دو حديث مزبور را با ترجمه وشرح 12 حديث ديگر درباره احوال و تاريخ ميلاد و زندگي امام صاحب الامر (ع) به صورت رساله حاضر فراهم مي آورد. از حديث ابو لبيده (حديث سوم) چنين استباط و برداشت مي كند كه در 1155 هجري قيام امام خواهد بود و نيز تاريخ تاليف رساله را در 1078 هجري تعيين مي كند و مي گويد « كه تقريبا از سنه تحرير اين رساله كه سنه هزار و هفتاد و هشت از هجرست است شصت و پنج سال مانده باشد » . در شرح حديث 13 به تفصيل به اثبات رجعت پرداخته است. اين دفتر دو هزار بيتي از مجلسي دوم است كه در آن نخست دو حديث درباره پيش بيني كه در اخبار از پيدا شدن صفويان شده است ياد كرده آنگاه دوازده حديث ديگر درباره امام زمان آورده و ترجمه و گزارش نمود. اين را او براي شاه سليمان صفوي (1077-1105) پس از پرداختن ببحار ساخته است در آن از رجعت هم گفتگو شده و در ترجمه حديث 13 اخبار رجعت را نزديك بمتواتر دانست. اين است كه مير لوحي آنرا كتاب رجعت خوانده و در الفيض القدسي (ص9) «رسالة في الرجعة» و در روضات (ص 120) «رسالة الرجعة» و در ذريعه (9: 1) «اثبات الرجعة» ناميده شده و در اين يكي دارد كه در هند بچاپ رسيده است. مگر اينكه مجلسي خود در ديباچه بدان نامي نداده است. در كتابخانه طوس سه نسخه از آن هست و بنام «ترجمه چهارده حديث» در فهرست آنجا شناسانده شده (92: 1 اخبار و 418: 5 و 419). باري مجلسي چنانكه گفته شد دو حديث از نوع ملاحم در آغاز اين رساله آورده است. اول از غيبت نعماني (ص 146 چاپ سنگي تهران در 1318 با اربعين شهيد 1) از ابو خالد كابلي از محمد باقر (ع) كه: «كاني بقوم قد خرجو بالمشرق يطلبون الحق و لا يعطونه ثم يطلبونه فلايعطونه فاذا را و ذلك وضعوا سيوفهم علي عواتقهم فيعطون ما سالوا فلا يقبلونه حتي يقوموا و لايدفعونها الا الي صاحبكم قتلاهم شهداء» و پس از ترجمه آن گفت: «مترجم گويد كه بر صاحبان بصيرت ظاهر است كه از جانب مشرق كسيكه دين حق را طلب نمود و مردم را بدين حق دعوت كرد و پادشاهي يافت بغير سلسله عليه صفويه ... نبود و در اين حديث شريف جميع شيعيان خصوصا انصار و اعوان اين دولت ابد توامان را بشارتها است كه بر عاقل پوشيده نيست ». دوم: از همانجا (ص 147) از صادق (ع): كه علي (ع) از آينده خبر ميداد تا ظهور قائم تا گفت: «اذ اقام القائم بخراسان و غلب علي ارض كوفان (كرمان - نعماني -) و الملتان و حاز جزيرة بني كاوان و الملتان و قام مناقائم بجيلان و اجابته الابر و الديلم و ظهرت لولدي رايات الترك متفرقات في الاقطار و الحرمات (الجنات) و كانوا بين هنات و هنات اذا خربت البصرة و قام امير الامرة (بمصر) فحكي عليه السلام حكاية طويلة ثم قال اذا جهزت الالوف و صفت الصفوف و قتل الكبش الخروف هناك يقوم الآخر و يثور الثائر و يهلك الكافر ثم يقوم القائم المأمول و الامام المجهول له الشرف و الفضل و هو من ولدك يا حسين لا ابن مثله يظهر بين الركبتين في ذر يسير (في دريسين باليين) يظهر علي الثقلين و لايترك في الارض الادنين (دمين - شرا. خ-) طوبي لمن ادرك زمانه و لحق اوانه و شهد ايامه» (نسخه بدلها از عماني است و از روي آن هم تصحيح گشت). بگفته او جزيره بني كاوان حوالي بصره است و ابر در حوالي استراباد و ديلم، قزوين و حوالي آنست آنگاه ميگويد: «مترجم گويد خروج كننده خراسان اشاره است بامراي تركمان مثل چنگيزخان و هلاكوخان و خروج كننده در گيلان اشاره است بشاه دين پناه رضوان مكان شاه اسمعيل ... لهذا حضرت فرمود كه از ماست و او را فرزند ياد كرد ... يا مراد همان خسرو خلد آشيانست يا ديگر از سلاطين عظام اولاد كرام او و چون راوي بسياري از حديث را انداخته بخصوص نميتوان حكم كرد و كشتن قوج فرزند خود را بكمان اين فقير اشاره است بشهادت شاهزاده عالي تبار صفي ميرزا ... و پادشاه ديگر كه طلب خون نمايد اشاره است بسلطنت ... شاه صفي ... چون حديث را اختصار كرده اند بعضي از وقايع بعد افتاده است اما بشارت بتعجيل ظهور صاحب الزمان ... و اتصال اين دولت دين پرور بدولت حق امام البشر از آخر حديث ظاهر است» . در كفاية المهتدي يا اربعين ميرلوحي كه بمجلسي بسيار تاخته است (ش 619گ 20 الف-30 ب) در گزارش حديث يكم دارد: «پس آنها كه دعواي علم كنند و خواهند كتابها و رسالها تأليف نمايند كه در ميان عوام شهرت كند بايد كه ذكر اخبار متضاده را وا گذارند يا توفيق بين المتضادين اگر توانند مينموده باشند و حديث شاذ ضعيف السند مرموز المتن را آلت خوشامد گفتن نسازند وانگه حضرت آخند ملا محمد باقر بن ملا مح مد تقي بن ملا مجلسي در اوايل كتابي كه در رجعت نوشته اند فرموده اند آنچه مختصر آن اينست كه دو حديث بنظر رسيد و بخاطر فاتر رسيد كه ترجمه آنرا با دوازده حديث ديگر بموقف عرض رساند». مير لوحي پس از آوردن آن دو حديث از اين رساله و ترجمه و تأويلي كه مجلسي از آندو كرده است از رهگذر ادبي و لغوي و نحوي و صرفي بر او خرده ميگيرد و ميگويد گذشته از اينكه تفسير حديث برأي ناروا است شاه اسمعيل حسيني موسوي بهادرخان از گيلان آمده و ايران را از آلايش مخالفان پاك نمود و گيلان از شهرهاي شرقي كه در آن خبر آمده نيست آنهم اين پادشاه از تبريز بوده و بسوي شيروان رفته بود. در ترجمه حديث دوم هم همين گونه خرده ها گرفت و گفت كه جزيره بني كاوان ناشناخته است و در برخي نسخه خط او «ابر» آمده و در برخي ديگر «ابرار» و چنانكه فيروزآبادي ميگويد «آبر» مانند «آمل» شهريست و ديلم هم جزء قزوين است. از عبارت «قتل الكبش الخروف» «قوچ فرزند خود را بكشد» خواسته نشده و اگر از آن كشتن شاه عباس صفي ميرزا را خواسته شده پس چرا او را شهيد ميخوانيد و نميتوان هم گفت كه شاه صفي از او خونخواهي خواسته نشده چه «يثور» از «ثوران» است نه از «ثأر» گذشته از همه اينها اينگونه تأويلها و ترجمه ها با اخبار ديگر نميسازد و ناگزير هم نيست چه «پادشاهان ما ... خواجه زاده و مولا زاده جميع پادشاهان روي زمين اند چه احتياج كسي كه دست برين گونه احاديث زند و اينطور اخبار را تأويل برين وجه كند، اگر ... بدست علماي مخالف افتد زبان بطعن علماي اماميه دراز كنند و اين معني را بهانه كرده نزد عوام خود جميع علماي شيعه را بعدم قيد و صلاح نسبت دهند» (گ 25 الف و ب) و آنها را «فضيلتي حاصل است كه غير ايشانرا ... حاصل نيست زيرا كه ايشان بدليل حديث و قرآن خواجه زاده و مولازاده جميع پادشاهان جهانند» (گ 27 الف). اين بود نمونه اي از خرده گيريهاي ميرلوحي بر همين رساله (بنگريد بآنچه درباره همين كفاية المهتدي نوشته ميشود). (محمد تقي دانش پژوه) مجلسي ضمن تأليف كتاب بحار الانوار به دو حديث برخورده است كه بظهور دولت صفوي و اتصال آن سلطنت بدولت حضرت مهدي (عج) خبر داده است لذا ترجمه آن دو حديث را با 12 حديث ديگر كه آنها نيز مشتمل بر احوال آنحضرت است در 19 رجب 1078 هـ ق، براي شاه صفي موسوي ثاني بهادر خان ساخته است. ترجمه و شرح دو حديث است كه در آنها - بنا بگفته مجلسي - از ظهور و دوام دولت صفويه خبر داده شده با دوازده حديث در احوال حضرت امام زمان عليه السلام، بنام شاه سليمان صفوي ترجمه و شرح شده. (سيد احمد اشكوري) رساله اي است مختصر مشتمل بر چهارده حديث درباره امامت و ظهور دولت كريمه قائم آل محمد (عج) و برخي تأويلات درباره پيدايش و دوام و بقاي دولت صفوي. رساله با مقدمه و حواشي و تصحيح ابوذر بيدار در 1367 شمسي چاپ شده است (وفادار مرادي) رساله اي کوتاه در ترجمه 14 حديث که دو حديث آن در باره پيش بيني پيدايش صفويه است که بنام شاه سليمان صفوي در 19 رجب 1072ق نگاشته است و 12حديث آن در علائم ظهور و احولات امام عصر (عج) و بازگشت ائمه معصومين (ع) و شيعيان آنها در آخر الزمان است و در آخر حديث چهاردهم دعاء معروف به (دعاي عهد) را آورده است. و در آخر حديث سيزدهم مدعي است که احاديث بازگشت اميرالمؤمنين (ع) متواتر است و احاديث رجعت سائر ائمه (ع) نزديک به تواتر. در باب الرجعة بحار الانوار همين احاديث را آورده و بعد از آن همين ادعا را تکرار کرده است. اين رساله ضمن رسائل اعتقادي علامه مجلسي به تحقيق سيد مهدي رجايي به چاپ رسيده است. احاديثي پيرامون بازگشت پيامبر اكرم (ص) و امامان پاك به دنيا و حكومت آن بزرگان را گرد آورده، ترجمه و شرح نموده، و آن را نوزدهم رجب 1078 به پايان برده است. اين رساله به نام شاه سليمان صفوي تاليف شده است. (سيد حسن نقيبي) رساله، ترجمه دو حديث مروي در كتاب غيبت نعماني است. حديث اول: « كاني بقوم قد خرجوا بالمشرق يطلبون الحق فلايعطونه ثم يطلبونه فلا يعطونه فاذا راو ذلك وضعوا سيوفهم علي عواتقهم الخ » . حديث دوم: « اذا قام القايم بخراسان الخ » . و دوازده حديث در احوال حضرت ولي عصر (عج) است كه در هزار بيت صورت گرفته است. مؤلف اين رساله را بنام شاه سليمان صفوي معنون نموده است. (مهدي ولايي) دوازده حديث درباره امامت و ظهور حضرت قائم عجل الله تعالي فرجه الشريف و دو حديث درباره پيدايش دولت صفويه گرد آورده و ترجمه نموده و به نام شاه سليمان صفوي نگاشته است. (غلامي مقدم) ترجمه 14 حديث است در علامت هاي ظهور كه دو حديث آن در پيشگيري پيدا شده صوفيان براي شاه سليمان صفوي (1077- 1105ق) در 19 رجب 1072ق است. «احمد منزوي» کتابي است در بيان يازده علامت از علائم قرب و نزديکي قيامت و ظهور حضرت مهدي (ع) با استناد بر روايات اهل بيت (ع)، اجمالا بدين شرح؛ علامت اول: خروج حضرت مهدي (ع) (در 37علامت)، دوم و سوم و چهارم: خسوف ثلاثه که يکي به مشرق و يکي به مغرب و سيم به جزيره عرب باشد ... ، پنجم: خروج دچال (چند فصل) ... دهم: دخان است، يازدهم: بيرون آمدن آتش ازقعر عدن و سوق خلايق به محشر (4فصل). آغاز كتاب: حمدله، صلات، اما بعد‌، چنين گويد فقير خاكسار محمد باقر بن محمد تقي مجلسي ... چون بر كافه ارباب فطنت و ذكاء و عامه اصحاب بصيرت و اعتلا ظاهر و هويداست كه لواي شكر نعمت سلسله عليه صفويه ... . انجام كتاب: ... پس دست راست بر ران راست خود سه مرتبه مي زني و هر مرتبه مي گوئي العجل العجل العجل ... و سلامه عليه و علي آبائه المعصومين الطاهرين. . [الذريعة 1/90و13/68 و 15/308 و 5/191؛ دانشگاه تهران 5/1203و 13/3251 و 11/2367 و 12/2801 و 16/120 و 16/462؛ نسخه هاي خطي فارسي 2/871؛ مرعشي 1/209و 26/27 و 37/454؛ کتابشناسي مجلسي ص 237؛ کتابخانه ملک 3/403؛ آيت الله جليلي 11؛ حضرت معصومه 1/340؛ آقا نجفي 1/209؛ كتابشناسي مجلسي 237؛ مدرسه امام عصر 1/4؛ مدرسه حجتيه ص 120؛ مدرسه فيضيه ص 7؛ ذريعه ج 1/90 - مشار - فهرست دانشگاه ج 11/2367؛ آستانه حضرت عبدالعظيم 1/267، الذريعه: 13/68؛ كتابشناسي مجلسي: 237؛ فهرست كتابخانه آيت الله مرعشي: 1/209؛ فهرست نسخه هاي خطي فارسي، منزوي: 2/871؛ مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي 1/170؛ ادبيات تهران 2/22؛ مجلس شورا 22/48 و 37/60 و 41/245 و1/427/29؛ حضرت شاهچراغ ص 5 و 124؛ مدرسه صدر بازار1/56؛ مكتبة الزهراء ص 133؛ اصغر مهدوي 2/119؛ دائرة المعارف بزرگ 1/5؛ مشترك، 2/1021؛ ذريعه، 1/90 «اثبات رجعت» ؛ اعلام، 3/1967: مجلسي الثاني؛ طبقات، 12/95؛ صفا، 5/1471؛ نسخه ها، 2/871 «اثبات رجعت» و سخن ميرلوحي؛ مشار، 1/46، 158: دو چاپ؛ مشار، مؤلفين، 2/23: عكس؛ نشريه 5/374 ‌و 5/604 و 13/159 و 13/388؛ چهار كتابخانه مشهد ص 88؛ فهرست الفبائي آستان قدس 181؛ تراثنا س13ش2و/3 337؛ مشار فارسي 1/158؛ فهرست آستان قدس 14/386؛ آستانه حضرت عبدالعظيم 1/392؛ الهيات مشهد126/1 و 2/672 و3/888؛ کتابخانه جامع گوهرشاد 1/145 و2/557 و 3/1395؛ نشريه 5/15؛ آستان قدس 26/277؛ رايانه ملي ص 2869؛ دارالحديث ص 57 و 300؛ دانشگاه تهران 8/580؛ ميراث شهاب س9ش/2 30؛ فهرستواره منزوي 9/69 (50 نسخه) و 9/373؛ اهدائي رهبر2 اخبار/1 314؛ رايانه آستان قدس؛ فهرستواره، ج9، ص69-70 و 373؛ كتابشناسي مجلسي، ص237-240؛ دنا، ج1، ص135-138. ]

مسئله «بدا»، يكي از مسائل كلامي مورد نزاع علماي اهل سنت و اماميه بوده؛ و اهل سنت «بدا» به معني ظاهر شدن رأي پس از ظهور خلاف آن و به معني پشيماني بر اراده در مورد حق تعالي را به شيعه نسبت داده؛ و در مقابل، شيعه هم از اين نسبت ناروا تبرئه جسته، همچنانكه احاديث متواتري بر خلاف اين معني را از ائمه معصومين روايت كرده اند. و چون به اعتقاد اماميه، محال است حق تعالي امري را نداند و سپس براو ظاهر شود و يا از اراده خودش پشيمان گردد، بنابراين در تحقيق بدا اختلاف كرده. برخي گفته اند: بدا، به معني نسخ است و برخي ديگر، بدا در امور تكويني را همانند نسخ در امور شرعي دانسته اند. مؤلف در رساله حاضر با استناد به آيات و روايات، اعتقاد اماميه در مسئله بدا را بيان نموده است. اصل اين رساله كه با آغاز «الحمدلله و سلام علي عباده ... و بعد چون در مسئله بدا نزاع عظيم ميان علماي خاصه و عامه بهم رسيد» به زبان فارسي است، در نسخه حاضر به زبان عربي ترجمه شده است. (حبيب الله عظيمي) آغاز كتاب: الحمدلله الذي جعل البداء للمتقين و الصلوة و السلام علي خير خلقه محمد و آله الطيبين. اما بعد، لما كثر الكلام و المنازعة في مسئلة البداء بين الخاصة و العامة و صار منشا لتشنيع المخالفين علي الفرقة الناجية

نويسنده مي گويد چون درباره بداء بين اعظم علماي خاصه اختلاف و نزاع و منشاء تشينع مخالفان بر شيعه است لذا بر آن شدم كه اين رساله را درين زمينه بپردازم و مسأله را كما هو حقه محقق نمايم. (عبدالله انوار) در معني لغوي بداء و اينكه محال است حق تعالي امري را نداند و سپس براو ظاهر شود يا از اراده امري پشيمان شود، و در نسبت هاي ناروايي كه به شيعه بسته اند و توضيح اقوال در مساله. رساله اي مختصر و استدلالي در اثبات بداء که از اختصاصات اعتقادي اماميه است. مؤلف در اين رساله به تشنيعات مخالفان پاسخ داده، و تفصيل مطلب را به آثار ديگرش چون بحار الأنوار و شرح صحيفه سجاديه ارجاع مي دهد. بداء در لغت نزد مجلسي دو معني دارد: 1. ظهور و روشن شدن، 2. پديد آمدن نظريه و ديدگاه جديد و در كافي شانزده حديث در مورد بداء نقل شده كه منسوب به امامان شيعه است. در انجامه كتاب ظاهراً نام رساله « رساله نافعاً للانسان في الدنيا و الآخره » آمده كه در منابع موجود نبود شايد وصف رساله باشد، الله اعلم. (مسعودي، اكرم) مولف در اين رساله بسيار مختصر درباره بداء كه از مسائل كلامي و از مختصات اعتقادات شيعه اماميه است، با استناد به آيات و روايات، ‌بحث كرده و به گفته هاي اهل سنت در اين باره پاسخ داده است. اين رساله در پنجم ربيع الثاني 1100ق تاليف شده است. (كرم رضايي، پريسا) آغاز كتاب: بسمله، الحمدلله و سلام علي عباده الدين اصطفي محمد و اله خيرة الوري ... ... و بعد چون در مسئله بدا نزاع عظيمي ميان علماي خاصه و عامه بهم رسيد انجام كتاب: پايان: و بغضب الهي گرفتار ميشود و جاي او جهنم است نعوذ بالله من غضب الله. تمت. [منزوي 2/744؛ الهيات مشهد 2/380 و 2/488 و 2/514 و 2/572؛ فهرست سپهسالار 3/243؛ فهرست آستان قدس 4/112 و 11/143؛ مرعشي 1/208 و 29/254 و 28/376 و 10/303 و 19/118؛ الذريعة 3/54؛ ريحانة الادب 5/196؛ كتابخانه هاي گلپايگان 113؛ كتابخانه وزيري 5/1647؛ حوزه علميه امام صادق 1/67 و 2/28؛ كتابخانه ملك 9/266؛ الهيات تهران ص 269؛ كتابخانه ملي 6/592؛ نسخه هاي حبيب جواهري ص 1677؛ كتابخانه ملي تبريز 2/731؛ دانشگاه تهران 13/3125 و 13/3409 و 16/382؛ طوس 4/112؛ مجتهد الزمان ص 33؛ مدرسه صدر بازار 3/570؛ نشريه 7/522 و 5/225 و 7/232 و 11/941؛ اهدائي به آستان قدس ص 385؛ نشريه 7/276؛ آية الله حججي 107؛ فهرستواره كتابهاي فارسي 6/84 و 9/146؛ كتابشناسي مجلسي 163 -164؛ معجم التراث الكلامي 2/27-28؛ كتابخانه شيخ علي حيدر 3/196؛ امام صادق چالوس ص 227؛ ف ملي 6/592؛ ف مرعشي 1/208؛ كتابخانه ملي 13/136؛ نسخه پژوهي 3/71؛ كتابخانه شيخ علي حيدر 3/147؛ مكتبة اميرالمؤمنين 1/328؛ مجلس شورا -1/206/29؛ 32/217؛ اوراق عتيق 1/244؛ دنا 2/439-440]

وصول و درک حقیقت جز با طی طریقت میسر نمی شود و این مهم تنها با تخلق به شریعت و فهم اسرار آن ممکن می گردد و حالات و مقامات سالک ظهور این واقعیت است. در سیر تألیفات بزرگان علم و اندیشه، آثار به جا مانده در سیر و سلوک نظری و عملی همچون خورشیدی فروزان فراروی تشنگان اندیشه های پاک و طالبان وصول به سرچشمه حقیقت می درخشد. حکما و عالمان ربانی هر یک به بیان گوشه ای از این اسرار پرداخته و کوشیده اند پرتوهایی از انوار الهی را که بر قلوب آن ها تابیده در اختیار مشتاقان قرار دهند. بر این اساس، کتب زیادی از آن بزرگواران در موضوعات اسرار شریعت، اخلاقیات و عرفان نظری و عملی به یادگار مانده است. در میان این بزرگان می توان از نور الدین محمد کاشانی، معروف به نورالدین اخباری از خاندان عارف پرور فیض کاشانی و از شاگردان ملامحسن فیض کاشانی و علامه مجلسی، نام برد. لذا با توجه به اهمیت و ضرورت شناخت این بزرگواران و تصحیح کتب خطی و ارائه آن به جامعه فرهنگی در این مقاله به شرح حال مختصر ایشان و معرفی و تحلیل محتوایی نسخه خطی ارزشمند و کم نظیر کتاب مصفاة الاشباح و مجلاة الارواح موسوم به کتاب تفکر از آثار این عالم ربانی و عارف والامقام که نگارنده آن را تصحیح کرده است، پرداخته می شود.

یکی از بارزترین جنبه هایی که قران کریم به آن توجه دارد، مَثَل ها هستند، مَثَل ها از شیواترین روش های بیان و خلاصه ترین آنها از لحاظ تاثیر بر دل هاست. مَثَل قرانی نوعی از اَشکال بیانی و تمثیلی به حساب می آید و روش های آموزشی مختلفی دارد مانند برانگیختن، ترساندن، یادآوری، نصیحت و تشویق. بسیاری از علماء، ادباء و مفسرین از مکاتب فکری مختلف و در طول اعصار از أمثال استفاده کرده اند. تعریف ضرب المثل، همانند و انواع و اقسام آن را به تفصیل بیان کرده اند، ضرب المثل خلاصه را به تفصیل بیان می کند، مبهم را آشکار می کند و هدف را از لحاظ تجسم آن به صورت محسوس به ذهن نزدیک می کند. استفاده از مَثَل ها در قران و از طرف خدای تعالی برای بندگانش، به منظور آسانی فهم و درک و آسانی دسترسی به آن است تا جایی که در روز قیامت برای کسی حجّتی نباشد و تمام دلائل، عقلی، موجود و اشاره به یگانگی خداوند متعال است. در بحث خودم به مَثَل های تفسیر المیزان از علامه محمدحسین طباطبایی پرداخته ام، بحث بر پایه روش استقرایی است و در خلال مجموعه آیات قرانی که ویژه اَمثال قرانی صریح است، به مثل ها می پردازم، و همچنین نظر علامه طباطبایی و نظرات برجسته ترین مفسران در تفسیر المیزان را آورده ام و در پایان احادیث و روایات تفسیری از پیامبر و اهل بیت ایشان در خلال سخنان، اعمال و تایید آنان درباره اَمثال قرانی و اهمیت آنها است. مَثَل هایی که در قران آمده، مثل های عامه هستند که به گوش همه مردم می خورد، ولی اِشراف به حقیقت معانی و نیّات اصلی آن خاص اهل علم است از کسانی که حقایق امور را درک می کنند و در ظواهر آنها ثابت نمی مانند.

درباره­ علامه مجلسی و تألیفات او، مطالعات گوناگونی صورت­گرفته­است، اما این پژوهش تلاش می­کند ضمن مراجعه به آثار ایشان و با تأکید بر بحار الانوار، نگاه کلامی علامه را به مباحث ادیان و فرق با ملاحظه روایات، فهم و منعکس کند. از آنجا که عواملی چون مقام شیخ الاسلامی، کرسی علمی، کثرت اصحاب و ملازمان درسی، پیشینه خانوادگی­‌مذهبی و نیز زمینه و زمانه­ای که وی در آن زیسته است جملگی مجلسی را احاطه کرده و احتمالاً در اندیشه کلامی او تأثیراتی برجای نهاده است. جستار پیش­رو شواهدی از حضور موارد مذکور را در مطالعات او جویا شده و کوشیده است تا با استفاده از روش اسنادی و بهره­مندی از شیوه­ی توصیفی­‌تحلیلی، ضمن دستیابی به نوع عملکرد مجلسی در فرق و ادیان، به بررسی تأثیرات عوامل پیش­گفته بر رویکرد کلامی وی بپردازد. نتیجه‌ای که از پژوهش پیش­رو حاصل آمده این است که این عوامل در نوع خوانشی که مجلسی در روایات مربوطه برگزیده، تأثیر نهاده است و ظهور آن را می­توان در مواضع گوناگون از کتاب مزبور مشاهده کرد.

عقلگرایی فلسفی و نقلگرایی دو رویکرد مورد توجه در فهم و تبیین روایات هستند. یکی از راه‌های آشنایی با این دو رویکرد و نقاط اشتراک و تمایزشان بررسی مقایسه‌ای آنها از جهت میزان توجه و بهره-مندی آنها نسبت به اصول فهم و تبیین روایات است. ازاین‌رو این مطالعه بر آن است تا با بررسی مقایسه‌ای شروح ملاصدرا، فیلسوف عقلگرا و مجلسی، دانشمند نقلگرا، بر کافی از جهت مذکور، به آشنایی بیشتر با این رویکردها یاری رساند. برخی از نتایج این مطالعه از این قرار است: هر دو رویکرد پذیرفته‌اند که معصومین علیهم السلام با توجه به سطح فهم مخاطب با وی سخن می‌گویند. همچنین به اینکه برخی از سخنان معصومین علیهم السلام می‌تواند از باب جدل یا اقناع باشد باور دارند اما گاه در مصادیق میان آنها اختلاف به چشم می‌خورد. هر دو به اصل وقوع تقیه در برخی روایات باور دارند اما در کاربست آن اختلاف دارند. هر دو اصل نقل به معنا را قبول دارند اما اهتمام خاصی در بررسی روایات نقل به معنا و کشف متن اصلی روایت ندارند. هر دو به اصل تصحیف نیز توجه داشته‌اند اما اهتمام مجلسی بیشتر است. هر دو به اصل تأویل توجه داشته‌اند اما گاه رویکردشان به تأویلشان جهت بخشیده است.