جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بلغارها گروهی از اقوام ترك بودند كه در آسيای مركزی می زيستند و در طول تاريخ و تمدن اسلامی در ثغور اسلامی و در سرزمين قپچاق گذران زندگی می كردند. اين گروه از ترك ها ضمن تعاملات با مسلمانان هم جوار خود به دليل نيازهای طبيعی و امور زندگی خود به كناره های شمالی دريای خزر و سپس به سواحل رود خانه ولگا مهاجرت و سرانجام در اروپای شرقی سكونت دائم پيدا كردند و امروزه به عنوان كشور بلغارستان شناخته می شود. اين مقاله بر آن است، فرآيند اين فراز و فرودهای آنان و علل مهاجرت به نواحی خوش آب و هوای آسيای مركزی و در كنار روس ها و تعامل با آنان و يا با مسلمانان و خلفای اسلامی و مغول ها و حاكمان ترك اسلامی در منابع جغرافيايی مسلمانان و مورخان اسلامی را بيان كند.

تحولات مذهبی ایران در دوره ایلخانان مغول (736-656 ق) با رشد نسبی تفکر شیعی، در مقایسه با ادوار پیش همراه بود. پژوهش های متعددی درباره عوامل این پدیده تاریخی انجام گرفته که در برخی از آنها، این پدیده را به «تسامح مذهبی مغولان» نسبت داده اند. این نوشتار در صدد است با بازخوانی سیاست های ایلخانان مغول در قبال ادیان و مذاهب مختلف، و به دست دادن تصویری روشن از اوضاع مذهبی این دوره، صحت و سقم انگاره مذکور را بررسی کند.

در طی قرن هفتم هجری، مغولان بخش بزرگی از سرزمین های شرق اسلامی را تحت سیطره خود گرفته در بر صحنه سیاسی و اجتماعی این سرزمین ها حضوری مسلط یافتند. آنان اقوامی بودند با زبان، فرهنگ، تعلقات آب و هوایی، سنت های کوچ رویی و ذهنیت های معماری متفاوت؛ از این رو در شهرک هایی که در کنار شهر پایتخت های خود بنا کردند، پرده منقوش فرهنگی خود را بر روی آن کشیدند، ولی باز اقلیت های قومی کوچکی بودند. اما این تمایز قومی و هویت فرهنگی مغولان با شیوه تسامحی که در زمان غازان خان (حک: 694-703ﻫ.) منجر به گزینش دین اسلام گردید، تفاوت بارزی یافت. این اعتقاد دینی با ماهیت فرهنگی ای که اساسا ایرانی بود، تقویت شد و قوام گرفت و فرهنگ مغولان را از معماری تا دینی از آبشخور فرهنگ ایرانی - اسلامی سیراب کرد. کوس این تحول فرهنگی با ساخته شدن شهرک غازانیه تبریز در قلمرو ایلخانان طنین انداز شد. ساختار و کارکردهای این شهرک نشان دهنده تغییرات عمده اجتماعی- اعتقادی و سیاسی رخ داده در میان مغولان بود. این چنین بود که فرهنگ عشیره ای مغول که تنها در میان قبایل صحراگرد و در عرصه کارزار و غارت می توانست قدرت نمایی نماید، در جدال تمدنی و فرهنگی و حکومت که چیزی برای ارائه نداشت، آرام آرام رنگ باخت.

خانات قپچاق و ایلخانان، دو حکومت مغولی بودند که اولی از تقسیم ماترک چنگیز خان و دومی از ادامه توسعه طلبی های مغولان به رهبری هلاکو در غرب به وجود آمد. خانات قپچاق که قبل از استقرار ایلخانان در ایران دارای نفوذ سیاسی بود قدرت یابی این حکومت را در جنوب قلمرو خود به ضرر حاکمیت و سیاست های ارضی شان دانسته و در پی بهانه های مختلف سیاسی، نظامی و مذهبی به اولین جنگ درون خاندانی مغولان با ایلخانان مبادرت نمود. در این میان، یکی از موضوعاتی که دستاویز این نخستین برخورد میان حکومت های مغولی قرار گرفت اختلاف های دینی برکای مسلمان و هلاکوی بودایی و نتایج حاصل از این اختلاف ها در روابط سیاسی و نظامی دو دولت بود. با این که اختلافات دو دولت از مسائل دیگری نیز ناشی می شد، اما رد پای دین در دوره های مختلف تا پایان عمر دو حکومت، به اشکال گوناگون و با قوت و ضعف در روابط آنان دیده می شد. این امر باعث شد تا خان های قپچاق قبل از مسلمان شدن ایلخانان بکوشند تا با اعلام جانبداری از اسلام و مسلمانان، علاوه بر کسب حمایت معنوی مسلمانان از دین و اشتراک های مذهبی خود با ممالیک، برای اتحاد مستحکم تر با این دولت در دشمنی با ایلخانان سود برند. با رسمی شدن اسلام در قلمرو ایلخانان، خان های قپچاق سعی کردند تا با در پیش گرفتن خط مشی ها و سیاست های دیگری، همچنان از دین و مسائل مربوط به آن در پیشبرد اهداف خود در برابر ایلخانان و نیز حفظ مناسبات با ممالیک سود برند و با این که عوامل سیاسی - نظامی، نقش مهمی در ایجاد و تداوم تنش در میان دو دولت داشت، دین نیز تا پایان عمر دو حکومت به ابزاری برای پیشبرد اهداف آنان تبدیل شد و در نهایت در کنار سایر عوامل، نقش مهمی در تحقق اهداف خانات قپچاق در قلمرو ایلخانان داشت.

با وجود مطالعات گسترده ای که درباره هنر دوران مغول در ایران انجام شده است شناخت ما از تزئینات معماری، به خصوص هنر دیوارنگاری این دوره، بسیار نا چیز است. شاید علت آن تعداد محدود آثار به جا مانده از آن دوران باشد. بیشتر دیوارنگاره ها در بناهایی که کاربری مدرسه- مقبره دارند دیده می شود. از وجود دیوارنگاره ها در کاخ های ایلخانی اطلاعات چندانی در دست نیست و فقط در برخی از منابع به آن ها اشاره شده است.با تمامی این اوصاف، هنر و معماری دوره ایلخانی یکی از اوج های درخشان هنر سرزمین اسلامی ایران است. البته با همه عظمت و شکوه هنر این دوران و علی رغم همه پژوهش های انجام شده در این زمینه، باید اذعان کرد که اقدامات جدی برای مطالعه دقیق این آثار (به صورت موضوعی صورت نگرفته) و هنوز ابهاماتی درباره انواع هنرهای در دوره ایلخانی وجود دارد. وجود مجهولات درباره دیوارنگاری این دوران انجام پژوهش های گسترده تر را در این حوزه ایجاب می کند. امید است این نوشتار سهم اندکی در پاسخ به این ابهامات داشته باشد. با توجه به اینکه دیوارنگاره های این بناها جزء معدود آثار به جا مانده از دوران ایلخانی ست، مطالعه و بررسی آن کمکی شایان به شناخت سیر تحول دیوارنگاره های ایرانی می کند. از این رو، در این پروژه تا حد امکان سعی شده با استفاده از منابع کتابخانه ای و مطالعات میدانی به بررسی نقوش پرداخته شود، سپس، به کمک روش های علمی به بررسی مواد و مصالح به کار رفته و چگونگی اجرای این آثار بررسی شود.این نوشتار در پنج فصل مشتمل بر «کلیات تحقیق»، «سیر تاریخی نقاشی دیواری در ایران»، «نگاهی اجمالی به دوره ایلخانان»، «معرفی پنج بنای ایلخانی در شهر یزد»، «بررسی فنون دیوارنگاره های پنج بنای ایلخانی در شهر یزد» تهیه شده است. که در فصل اول به کلیات تحقیق پرداخته شده است. فصل دوم، مطالعه و بررسی نقاشی در دوره پیش از اسلام و دوره اسلامی در ایران و فصل سوم، دوره ایلخانان از نظر خصوصیت معماری و تغییر و تحولات شهر یزد در این دوره مورد بررسی قرار گرفته است. فصل چهارم، به معرفی پنج بنای ایلخانی، از نظر خصوصیت معماری، بانیان بناها و تزئینات به کار رفته در آن ها پرداخته شده و در نهایت در فصل پنجم شناخت لایه های تشکیل دهنده دیوارنگاره ها، شناسایی رنگ های به کار رفته و بررسی فن اجرای دیوارنگاره ها مورد بررسی قرار گرفت.

تزئین در هنر ایران، هم پیش از اسلام و هم در دوره ی اسلامی همواره از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. قرن هشتم هجری یکی از غنی ترین دوره های هنر ایرانی- اسلامی است که پس از حمله ی مغول و به قدرت رسیدن ایلخانیان شکل گرفت. تزئینات معماری این دوره دارای طرح ها و نقوش زیبایی است که در این پژوهش به آن پرداخته شده است.هدف از این تحقیق بررسی عناصر تزئینی معماری ایلخانی از دیدگاه زیبایی شناسانهو کشف روایط پنهان این عناصر بوده است. روش تحقیق توصیفی و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی بوده است. پس از بررسی تزئینات شش بنای ایلخانی مشاهده شد که اصول زیبایی شناسی ایرانی- اسلامی همچون ذره گرایی، پرهیز از فضای خالی، رابطه ی ظرف و محتوا، وحدت در کثرت و کثرت در وحدت و... در این آثار وجود دارد.

دوکشورایران و چین از آغاز تا پایان حکومت مغولها روابط تقریبا دوستانه و گسترده‌ای با یکدیگر در زمینه سیاسی، تجاری و فرهنگی داشتتند، دوره تیموریان از این جنبه نیز، یکی از مهمترین مراحل تاریخی روابط دوکشور محسوب می‌شود، در این دوره، حتی تیمور هم درابتدا، ظاهرا خواهان روابط دوستانه با کشور چین و حاکمان مینگ بود، اما چینی ها که اعتمادی به دوستی تیمورنداشتند، با کنترل شدید بازرگانان تیمور و حتی دستگیری آنها و اخراج مسلمانان از کشور چین و همچنین مخاطب قراردادن تیمور به عنوان شخصی تابع و خراجگزار خویش در پی قدرت نمائی در مقابل تیمور برآمدند و بدینوسیله سعی در مهار حمله احتمالی وی به کشورشان داشتند، هرچند که این اقدامات چینی ها محرک حمله تیمور به چین شد، اما در نهایت تیمور از حمله به چین عاجز ماند. بعد از مرگ تیمور و در زمان جانشین وی شاهرخ، روابط دو کشور به اوج خویش رسید، اگرچه در نامه‌های حاکمان مینگ به شاهرخ تفوق و سروری آناننهفته بود، اما طبع ملایم شاهرخمانع از برانگیختن جنگ بین دو کشور شد، به همین خاطر در بعد سیاسی روابط دوستانه و وسیعی بین دو کشور برقرار بود،در بعد تجاری، رونق تجارت و مبادله کالاها از جاده ابریشم و راه ادویه صورت پذیرفت و همچنین در بعد فرهنگی روابط، موضوعاتی چون دین اسلام ،زبان فارسی و هنرها قابل بررسی بودند. وضعیت مسلمانان بهبود پیدا کرد، جایگاه آنان در چین ارتقاء پیدا کرد، زبان فارسی کارکرد خویش را به عنوان زبان دیپلماتیکی و تجاری حفظ کرد و نیز تاثیرات هنرچین بر هنرهای ایرانی همچون نقاشی سفالگری و غیره مشهود گردید، بعد از مرگ شاهرخ و در زمان جانشیان وی اگر چه روابط دوکشور ادامه پیدا کرد، اما آمد و شد سفرا و هیاتهای اعزامی در مقیاس کمتری نسبت به دوره پیش صورت پذیرفت، تضعیف قدرت سیاسی حکومت تیموریان وکاسته شدن از اهمیت آن برای چینی ها ، سیاست منفعلانه حاکمان مینگ و نیز تغییر الگوهای تجاری از جاده ابریشم به مسیردریایی، روابط دوکشور را به حداقل رساند.

مغولان پیش از تشکیل امپراتوری در یک منطقه جغرافیایی فقیر و فاقد امکانات زندگی می کردند. همچنین ضرورت زندگی دامداری که مبتنی بر ییلاق و قشلاق بود مانع از یکجانشینی آنان می شد و پیوسته با هم و با همسایگان خود در ستیز بودند، آنها بیشتر بر سر تملک نواحی حاصلخیزتر از دشت سوزان و عطش زده خود مبارزاتی طولانی با هم داشتند و بنابراین، هنر و حرفه ی اصلی آنها جنگ و دزدی بود همین مساله در فرهنگ آنان تاثیر بسزایی داشته و بدیهی است عدم یکجانشینی موجب می شد تا نهادهای فرهنگی تشکیل نشود در میان مغولان آیین شمنی حاکم بود که در آن آیین علم و علم آموزی جایگاهی نداشت و بیشتر توصیه به غارت و خونریزی می‌کرد. تا زمانیکه مغولان بر این آیین بودند در ایران علاقه چندانی به امور فرهنگی نشان ندادند اما پس از آنکه مسلمان شدند تحت تاثیر این دین و آموزه های مشوقانه اسلام در تأسیس نهاد های فرهنگی دوره ایخانان داشته‌اند و همچنین وزرای مسلمان به منظور بهره مندی از ثواب اخروی ناشی از تاسیس نهادهای فرهنگی در اسلام و رقابت با وزرای همتای خود نقش بسیار برجسته ای در تأسیس و نهادهای فرهنگی این دوره داشته اند.کارگزاران مسلمان دست به اقدامات عمرانی و فرهنگی زدند بطوری که در ایام حکومت سه ایلخان مسلمان یعنی غازان، الجایتو و ابوسعید، سه نهاد فرهنگی به نام های شنب غازان، ربع رشیدی و سلطانیه تاسیس شد که در مقایسه با ایام پیش از اسلام آوردن ایلخانان قابل توجه است. پیش از این تنها یک نهاد فرهنگی به نام رصدخانه در مراغه ایجاد شد که کارکرد فرهنگی آن عمدتا در حد همان تعیین سعد و نحس ایام بود در حالیکه نهاد های فرهنگی ایجاد شده در دوره مسلمان شدن ایلخانان کارکردهای بسیار وسیع داشت.

دوران مغول و تسلط آنان بر سرزمین خوارزمشاهیان از ادوار مهم تاریخ ایران است. خصوصیات مذهبی و باورهای اعتقادی مغولان از مباحث درخور تعمق می‌باشد، زیرا باورها و اندیشه‌‌های مذهبی از عناصر تعیین کننده در کسب مشروعیت، شیوه حکمرانی و روابط بین الملل هستند. مغولان از نظر اعتقادی پیرو آیین شمن و سنت‌های وابسته به این آیین بودند. بر اساس آنچه که در کتب تاریخ ادیان آمده‌است، آیین شمن در زمره‌ی ادیان ابتدایی قرارمی گیرد، بنابر این بسیاری از ویژگی‌هایی را که ادیان ابتدایی واجد آن هستند در این دین نیز یافت می‌شود. یعنی در این آیین جلوه‌هایی از فتیش پرستی، توتمیسم و آنیماپرستی نیز موجود است. بر اساس آیین شمن و سنت‌های مربوط به آن جادوگران، جایگاهی ویژه داشتند. اعتقادات مغولان در باب جادوگری و باور تأثیر جادو به گونه‌ای بود که با وجود حضور جادوگران و پیشگویان در دربار مغولان کسانی که مبادرت به جادوگری می‌نمودند، برای آنان مجازات هایی در نظر گرفته می‌شد. علاوه بر این عقاید مغولان بر مبنای آیین شمن به ماه و خورشید و ستارگان و نقش آنها در زندگی خویش باور داشته و مراسم خاصی را در این زمینه انجام می‌دادند. از بررسی تاریخ زندگی مغولان و دوران حاکمیت آنها در ایران می‌توان به کارکردهای مختلف آیین شمن در زندگی و ساختارهای سیاسی- اجتماعی مغولان پی برد. نمودهای آیین شمن از زندگی شخصی و خانوادگی و نوع نگاه آنان به زنان گرفته تا مبحث جهان شناسی و نگاهشان به هستی آشکار است. مغولان در بحث درمان و در حوزه‌ی پزشکی نیز از اعتقادات شمنیزم و سنت‌های فرهنگی خویش بهره‌برداری کرده و تأثیرات این سنت شمنیزم در طبابت، جراحی، در دوره‌ی تسلط آنان در ایران مشاهده می‌شود. به نظر می‌رسد دامنه‌ی این تأثیرات به برخی از علوم این دوره نیز کشیده‌شده‌باشد. چنان که در علم نجوم می‌توان رگه‌هایی از این تأثیرات را یافت. وضعیت علم نجوم در این دوره و تألیف آثار متهعد نجومی از این تأثیرگذاری حکایت می‌کند. در مراسم و تشریفات حکومت نیز می‌توان آثار این سنت را یافت. بخش مهمی از تأثیرات فرهنگ شمن در امور حکومتی، دیوان سالاری و امور قضایی قابل پیگیری است. در زمینه‌ی مسائل دیوانی و بویژه امور قضایی نقش قوانین یاسا و تأثیرات آن را نباید نادیده گرفت.در این پژوهش ضمن بازنمودن تأثیرات آیین شمن و سنت‌های مغولی در ساختارهای سیاسی- اجتماعی، فرهنگی ایران عصر مغول برخی از تحلیل‌های رایج در باب مغولان نیز مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در این زمینه بر مبنای مفروض این نوشتار (تأثیر آیین شمن در ساختارهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی) تحلیل-هایی را که در باب سیاست‌های مغولان در ارتباط با تصوف مطرح شده یعنی رشد کمی تصوف در این دوره و گرایش ایلخانان مغول به تصوف را باید تحت تأثیر مایه های عرفانی موجود در فرهنگ شمنیزم دانست. در آثاری که تاکنون نوشته شده غالباً دلیل گرایش مغولان به تصوف فقدان پایگاه ملی و مذهبی ذکر شده‌است. اگرچه تأثیر این عامل قابل انکار نیست اما یکی از عوامل اثرگذار در اتخاذ این سیاست همانا تأثیر برخی از باورهای اعتقادی شمنی است. این یکی از دست‌آورد‌های مهم این پژوهش به شمار می‌آید.

عصر ایلخانی از مهمترین دوره ها در سرزمین‌های اسلامی به ویژه ایران به شمار می رود، زیرا با هجوم مغولان به رهبری چنگیز خان، این سرزمین‌ها در بحران فرورفت.حملهمغول به ایران سبب سقوط اسماعیلیان و خلافت عباسی گردید. در این میان بسیاری از مراکز علمی، تمدنی و اقتصادی با چالش دیگری روبرو شدند و شیعه با تلاش و مدیریت بزرگانش از فرصت پیش‌آمده بهره فراوانی برد. در این دوره، عده قابل‌توجهی از عالمان شیعی(محقق حلی، سید بن طاووس، این میثم بحرانی و...) وارد مسائل سیاسی- اجتماعی شدند و تأثیر بسیاری بر ایلخانان و مغولان گذاشتند و توانستند سبب رونق تشیع شوند. از جمله نامدارترین علمای عصر ایلخانی،خواجه نصیرالدین بود کهتوانست به کمک علم و سیاست و دین و اخلاق و هم چنین تلفیق تدبیر، علم و دانش را ترویج دهد و توانست خدمات ارزنده‌ای جهت گسترش حیات تشیع انجام دهد زیرا در زمانی که افراد به فکر حفظ جان و مال خود بودند این دانشمند بزرگوار در فکر حفظ علم و دانش به‌جامانده از گذشتگان بود و با تلاش زیاد توانست در مراغه رصدخانه و دانشگاه و کتابخانه بزرگ تأسیس کند و دانشمندان و دانش‌پژوهان بسیاری را از سایر سرزمین ها جذب کند و در این کار توفیق بسیاری کسب نمود.علامه حلی (726-648) یکی دیگر علمای تاثیرگذار عصر ایلخانی است. وی با حضور در اردوی خان مغول و مناظرات و مباحثات علمیشبا علمای فرق مذهبی در حضور سلطان، نقش به سزایی در گرایش سلطان به مذهب تشیع داشته است .تمامی این خدمات موجب گسترش حیات سیاسی- اجتماعی شیعیان و رشد فزاینده تألیفات کتب و رساله‌های مختلف در علوم متفاوت توسط دانشمندان شیعی در عصرایلخانی شد.