جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ایرانیان از دیرباز به عالم ارواح، فرشتگان،دیوان و موجودات خارق العاده باور داشته و به آن اهمّیت می دادند.آن ها با استفاده از قدرت تخیّل و اعتقادات ، در پی به وجود آوردن فضای ذهنی خود بودند.این تفکر در تاریخ اسلام رنگ و بوی معنوی به خود گرفت. در نگاره هایی با مضمون مذهبی، فرشته از جایگاه خاصی برخوردار بود.در هر دوره ، بال فرشتگان ، دارای ویژگی خاصی می باشد کهبر حسب تغییرات اجتماعی و سیاسی هر دوره تغییر می کند.

هنر در جوامع سنتی از طریق نقل و انتقال سنت‌ها تداوم می‌یابد. فلزکاری سلجوقی آبشخور سنن قبیله‌ای، ایرانی و اسلامی است، که با توجه به همبستگی دین و دولت در این عصر، سنت و فرهنگ اسلامی نقطه عطف درک هنر و تفکر حاکم بر جامعه سلجوقی است.فلزکاری و به‌ویژه استفاده از پیکره‌ها، طلا و نقره در جامعه اسلامی با محدودیت‌هایی مواجه می‌شود، که بر مبانی زیباشناختی سنتی سلجوقی تأثیر گذاشته، و جا دارد با هدف دستیابی به اصول و مبانی زیبایی‌شناسی فلزکاری سلجوقی مورد مطالعه قرارگیرد.برای شناخت و استدلال بهتر تفاوت‌های فلزکاری این دوره با دوران قبل از اسلام ایران، بیست اثر فلزی از عصر سلجوقی و ساسانی انتخاب نموده و با ارائه نمودارهایی جنس، تکنیک‌های ساخت و تزیین آثار فلزی این دو دوره را مطالعه و مقایسه نموده و در ادامه با بررسی ویژگی‌های سنن قبیله‌ای، ایرانی و اسلامی در جامعه آماری فلزکاری دوره سلجوقی، با ارائه نمودار، نتایج روشنی منطبق با سنن اسلامی به دست‌آورده‌ایم. نتایج نشان می‌دهد به ترتیب فراوانی، فلزات مورد استفاده سلجوقیان نقره، مفرغ، برنج و مس؛ تکنیک‌های ساخت و تزیین قلمزنی،[ریخته‌گری، حکاکی، سیاه قلم(با آمار برابر)]، کوفت‌گری، چکش‌کاری،[برجسته‌کاری و مشبک‌کاری(با آمار برابر)] و نقوش تزیینی[ نقوش گیاهی، هندسی، کتیبه(با آمار برابر)]، نقش حیوانی، نقش افسانه‌ای و نقش انسانی است.شیوه تحقیق در این پژوهش، تاریخی– توصیفی، تحلیلی و تطبیقی است؛ و رهیافتی بر زیبایی‌شناسی فلزکاری سلجوقیان و درک هنر ایران از نگاه سنت و اسلام هدف این پژوهش بوده و نتایج آن را وابسته به سنن جاری و حاکم بر جامعه آن دوران یافته‌است.

رساله حاضر به بررسی و معرفی ارزش‌ها و اصول زیبایی‌شناسی اسلامی و تطبیق این اصول با نگاره‌های سفالینه‌های مینایی یا هفت‌رنگ دوره‌ای از تاریخ هنر ایران اسلامی که با حکومت ترکان سلجوقی (سلجوقیان و خوارزمشاهیان) در ایران مقارن است، می‌پردازد و در این گستره با توجه به اینکه دستیابی به مبانی فکری و فلسفی از ماهیت هنر اسلامی یکی از مباحث مهم در حوزه مطالعات هنر اسلامی می‌باشد، ضمن معرفی رویکردها و تبیین‌های مختلف در این زمینه و اشاره به وجود مشکلاتی که در باب فلسفه هنر و زیبایی‌شناسی هنر اسلامی وجود دارد، با انتخاب رویکرد عرفانی و فلسفی- حکمی به تعریف و بررسی منشا هنر اسلامی و مقوله زیبایی و شناخت اصول و مبانی زیبایی‌شناسی اسلامی در این دیدگاه پرداخته‌ایم.در این راستا با اشاره به مبحث مهم تجویز یا تحریم شمایل‌نگاری در اسلام و علل برخورد تجریدی و انتزاعی با نقوش در آثار و نگاره‌ها اعم از نقوش انسانی، حیوانی و گیاهی و... به تحلیل حکمت نقش از این دیدگاه و معرفی عالم خیال و خصوصیات آن پرداخته‌ایم. همچنین شناخت حکمت رنگ و نور به عنوان دو مفهوم جدایی ناپذیر در اندیشه ایرانی،با دیدگاه شهود و اشراق مورد بررسی قرار گرفته است.در ادامه نیز ضمن معرفی ویژگی‌های تاریخی، اجتماعی و هنری این دوره به عنوان یکی از دوره‌های بسیار مهم هنری که بستر و زمینه ساز رشد ادبیات و هنر می‌باشد، نگاره‌هایمینایی را ازلحاظ موضوع و محتواو ویژگی‌های زیبا‌شناختی مورد تجزیه و تحلیل قرار داده، تا ضمن تطبیق اصول زیبایی‌شناسیبا نمونه آثار موجود، در این رویکردمراتب و موضوع تحقیق در معرض سنجش و داوری قرار گیرد.

کنیسه ها و مساجد هر دو بنایی هستند که برای برپایی مراسم آئینی و دینی در یهود و اسلام ساخته شده اند و چگونگی ساخت و تزئین این دو بنا، اشکال هندسی ، رنگ و خوشنویسی به کار رفته در آنها، چیزی بیش از مفاهیم و صنایع صرف هستند و با وجود کارکرد معمارانه در فراسوی عملکرد خود، دارای عملکرد معنای و رمزی با اهمیتی هستند که با ماهیت دینی و آئینی آن دین مطابقت دارد و هویدا شدن اصول و رموز معنوی آنها ، تنها از طریق بررسی جنبه های نمادینشان در بطن آن دین و چگونگی سیر تکوین آن دین امکان پذیر است.

چکیدهبا توجه به علم نجوم و ستاره شناسی باستان، صور فلکی دوازده قسمت می باشند و اسد و ثور از صور فلکی به شکل جانوری تصویر شده‌اند. از نقوش نمادین نگاره‌های مختلف، تازش شیر به گاو (اسد بر ثور) است که متاسفانه در اکثر مواقع صرفا به عنوان شکار شناسایی شده است و بن مایه‌ی نمادین آن در نظر گرفته نشده است. در این راستا، این پژوهش می‌کوشد با روش تاریخی تطبیقی/تاریخی انتقادی، در ارتباط با علم نجوم کهن، داده‌هایی را از منابع ایرانی، عربی و لاتین جمع‌آوری کرده و با توجه به آراء محققانی که این نماد را نجومی تفسیر کرده‌اند و پیشینه‌ی نجومی تفاسیری که می‌کوشند تازش شیر بر گاو را نجومی توضیح دهند، توصیفات منابع نجوم ایرانی را در تائید این نظر بازگو کرده و ماندگاری این ایماژ را در اشعار فارسی نیز نشان دهد. توصیف تفسیری از نماد تازش شیر بر گاو در نجوم باستان بر پایه‌ی باورهای اسطوره‌ای کهن و در نهایت برقراری پیوند میان تصویر و کلام برای تفسیر این تصویر از اهداف این پژوهش می‌باشد. از آن رو که چنین نتیجه‌ای بدون مجموعه‌ای از تصاویر این نماد و همچنین مجموعه‌ای از اشعار فارسی که اسد و ثور را بررسی کرده‌اند، ممکن نیست، محقق در این پژوهش بعد از بررسی اسد و ثور به تنهایی و در ارتباط با هم، به جمع‌آوری مجموعه تصاویر و اشعار پرداخته و با تفسیر نجومی اشعار، نه تنها ماندگاری این ایماژ را در هنرهای تجسمی و ادبیات فارسی نشان داده است بلکه نتیجه می‌گیرد که تعبیر و تفسیر این نماد، نمی‌تواند چیزی جز تعبیر نجومی باشد همچنین با بررسی اشعار فارسی بر این باور است که این غلبه (چیرگی اسد بر ثور) سعد می‌باشد و با سعد اکبر (مشتری) برابر دانسته شده است و با چیرگی روز به شب، غلبه تابستان بر زمستان و ورود شش ماه گرم و سعد سال یکسان است و هرچند با تغییر نقاط اعتدالین و انقلابین، با تغییر هزاره‌ها، حمل به جای ثور می‌نشیند و ثور از فرهنگ‌ها بیرون می‌رود، در تصاویر و اشعار باقی مانده است.کلیدواژه‌ها: نجوم باستان،منطقه البروج،ستاره‌شناسی،نمادشناسی،برج اسد و ثور.

انسان‌ها در جوامع کهن نگاه ویژه‌ای به جهان هستی و طبیعت پیرامون خود داشتند که نمودهای آن در قالب اسطوره‌ها باقی مانده است. یکی از منابع مهم طبیعی که با داستان‌های اساطیری پیوندی ناگسستنی یافته، آسمان و اجرام سماوی است که در نگاه بشر ابتدایی سرشار از رمز و راز بوده است. گروهی از این اجرام آسمانی در قالب صورت‌های فلکی منطقه البروج شناخته شده‌اند. نقوش دوازده‌گانه‌ای که برای این صورت‌های فلکی در نظر گرفته شده، ریشه در داستان‌های اساطیری اقوام کهن، به‌ویژهاسطوره‌های بین‌النهرین دارد. باورهای مختلفی نیز در ارتباط با این گروه از اجرام آسمانی در بین ادیان و آیین‌های گوناگون و هم‌چنین در میان فرهنگ عامیانه‌ی مردم شکل گرفته است، تا به امروز نیز همچنان پابرجا مانده و نمونه‌های آن در متون تنجیمی و نمادهای موجود در هنرهای تجسمی سرزمین های مختلف قابل شناسایی است. در فرهنگ ایرانی نیز می‌توان با بررسی متون احکام نجوم، که هم از دوره‌ی پیش از اسلام و هم از دوره‌ی اسلامی باقی‌مانده،جنبه‌های نمادین این نقوش را شناخت. به‌علاوه، صورت‌های فلکی منطقه البروج در دوره‌های مختلف هنر ایران، هم با کارکردهای نجومی و هم به عنوان نقوشی تزیینی مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

با توجه به اين نكته كه تفكرات حكمي فلسفي ملاصدرا در آثار هنري زمان وي و بطور خاص معماري آن دوره تجسم يافته است، بنظر ميرسد براي فهم درست و بهتر هنر و معماري آن دوران و رابطه» آن با نظريات فلسفي ـ عرفاني ملاصدرا، لازم است آراء و ديدگاههاي وي در اينباره را بدقت مورد بحث و بررسي قرار دهيم. ازآنجاكه مفهوم خيال در تعريف هنر اسلامي از منظر ملاصدرا و ديگر حكما و عرفاي اسلامي نقش اساسي را ايفا ميكند، در اين نوشتار نخست به آن بخش از فلسفة ملاصدرا ميپردازيم كه به شرح و بيان مفهوم خيال ميپردازد، سپس نقش و بتبع آن جايگاه خيال در كنش هنري به مفهوم عام آن را معين كرده و روند فعليت اين كنش را در معماري، بويژه معماري دوران صفوي بررسي ميكنيم. محوريت خيال در اين مبحث تا بدانجاست كه ميتوان هنر اسلامي را در كليت آن به تجلي امر معقول در امر محسوس از طريق تخيل فعال تعريف كرد.

معراج پيامبر (ص) در مكان مقدسی چون مسجد صورت گرفت و ارمغان ايشان از اين سفر شبانه برای امتش حقيقتی همچون نماز است. در هنر اسلامی جايگاه پيامبر( ص) در اين معراج، به صورت يك محراب به تصوير كشيده شده است. درواقع، مفهوم محراب كه محلی است برای معراج مؤمن ( نماز)و رمزگشايی آن از زاويه معراج پيامبر( ص) ، بيانگر اين نكته است كه محراب تجلی مجسم معراج بوده و ازآنجاييكه معراج صورت مثالی نماز است؛ محراب را می توان تجلی مجسم نماز نيز دانست؛ به طوريكه تمامی مراحل نماز در آن به تصوير كشيده شده است. با تكيه بر تفاسير عارفان از آيه: « فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى»(نجم: 8 )مشخص می گردد كه بين پيامبر( ص) ، معراج و محراب اتحادی از جنس اتحاد سالك و سلوک و مسلك وجود داشته و محراب تجليگاهی از قول (شريعت)، فعل (طريقت) و حال (حقيقت) پيامبر( ص) است. در اين مقاله با بهره گيری از آثار عارفان و هنرمندان مسلمان رابطه محراب مساجد با معراج پيامبر( ص)تبيين و تحليل می گردد.

نگرش معناگرایانه ( فراتاریخی ) یکی از مهمترین رویکردها را به هنر و معماری اسلامی ارائه می‌دهد و بیان می‌دارد که هنرِ اسلامی بر حقایقی که فراتر از محدوده زمان و مکان است دلالت می‌کند. پس هنر اسلامی از منظر این گروه دارای حقیقتی فراتاریخی است که در تاریخ متجلی و آشکار می‌شود. اندیشمندان و متفکرین این دیدگاه ( بورکهارت ، نصر ، اردلان ، استیرلن و ... ) هنر و معماری اسلامی را دارای هویتی عرفانی، اشراقی می‌دانستند و با نگرش معناگرا و باطنی به سراغ آن می‌روند. از اهداف این پژوهش بررسی دیدگاه فراتاریخی در هنر و معماری اسلامی و مطالعه و شناسایی رمز ( نماد ) و تمثیل از منظر اندیشمندان این نگرش و بخصوص تیتوس بورکهارت است که به روش توصیفی تحلیلی مورد بررسی قرار می‌گیرد . تیتوس بورکهارت که وابسته به جریان سنت‌گرایی می‌باشد ذات هنر و معماری اسلامی را رمزی و سمبلیک می‌دانست . به طور کلی در همه هنرهای مقدس دینی و به طور خاص در هنر و معماری اسلامی شیوه بیان رمزآمیز، نمادین و تمثیلی است. بورکهارت حرکت عمودی خط در خوشنویسی را نماد وحدت و حرکت افقی خط را نماد کثرت می‌دانست. او نگارگری ایرانی را کامل ترین هنر تمثیلی عالم اسلام می‌دانست. در مورد فرش بافی و به خصوص قالی عقیده داشت، قالی رمز عالم هستی است؛ جهانی یکپارچه که تار و پودی پنهان همه اجزایش را به هم پیوند می‌زند. به باور بورکهارت ، معماران جهان اسلام سعی نموده‌اند تا از مواد بسیار ساده ساختمانی، گوهرهای قیمتی بسازند تا به هدف خود که نشان دادن نور است دست یابند چون هیچ نماد و مظهری مانند نور به وحدت الهی نزدیک نیست.

آنچه با عنوان مطالعه و تحقیق پیرامون تاریخو ماهیت هنر دینی و اسلامی انجام شده از جهاتی قابل تامل است. کم رنگ بودن نگاه اثباتی، رویکرد ابژکتیو به هنر اسلامی و عدم توجه به جهش های تاریخی هنر اسلامی در این مطالعات خودنمایی می کند. از این رو پایان نامه حاضر با بررسی موضوع از حیث غایت به دنبال رفع نقایص مذکور بوده است، ضمن آنکه هنر را از دریچه غایت دیدن مزایای خوبی نیز دارد. اول اینکه پرسش از غایت نسبت به پرسش از چیستی یک موضوع دارای تقدم رتبی بوده و سپس در ایجاد پویایی و حرکت موثر است. در نهایت بررسی هنر در افق غایت، هنر را به انقلاب اسلامیبه عنوان پدیده ای هم ذات پیوند داده است. از بررسی انجام شده با تکیه بر نظریه اتحاد علم، عالم و معلوم ذات هنر انس با حق و غایت آن با الهام از نظریه تجلی، وجه مظهریت حق می باشد. غایت هنر یا همان مظهریت حق در سه رتبه ظهور دارد: اثر هنری، انسان و مقام قرب یا همان انسان کامل که مقام حقیقی هنر است. مراتب ظهور غایت از قول به تشکیکی بودن وجود و تجلی وجود نشات می گیرد. درکنار بررسی غایت به طور صرف، به بررسی تطبیقی آن در عرفان اسلامی بخصوص آراء ابن عربی و پدیدارشناسی متفکران غربی بویژه هایدگر نیز توجه شده که در سه شماره نتیجه بررسی ارائه شده است. ضمن وجود تشابهات که در آراء ابن عربی پیشتر بوده، عرفان اسلامی چه از حیث سلبی و چه از حیث ایجابی دارای کمال وجامعیت خاصی است. از دیگر نتایج مهم تحقیق با هدف احیای هنر اسلامی ضرورت فهم و تبیین حکمت هنر در افق انقلاب اسلامی ست با این پیش فرض که هنر و انقلاب اسلامی دو پدیده هم ذات هستند و داعیه ذاتی انقلاب اسلامی احیای تمدن و فرهنگ ناب اسلامی ست. برای این کار مدیریت استراتژیک هنر لازم می آید که به مهندسی هنر در سطوح نظری، عملی و نهادی نظر دارد. سطح نظری آموزش و پژوهش، سطح عملی کلیه فعالیت های هنری و سطح نهادی هم نهادها و ساختارهای هنری را شامل می شوند.