جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیدایش علوم و رشته های جدید و معضلات مربوط به رهیافت تحویلی نگری در عرصه علم و دانش، ضرورت پیدایش مطالعات میان رشته ای را تبیین می کند. گرچه برخی از اندیشمندان سابقه مفهوم مطالعه میان رشته ای را به یونان باستان می رسانند، سابقه این گونه از مطالعات به حدود 150 سال پیش می رسد و اولین مراکزی که به مطالعات میان رشته ای پرداختند آزمایشگاه های صنعتی بودند. مطالعات میان رشته ای هم مانند هر پدیده یا تئوری دیگری بر مبنا یا مبانی استوارند. مبانی آن کدام اند و چه دسته بندی ای دارند؟ این مبانی چگونه این رهیافت را توضیح می دهند؟ این مقاله سه دسته مبنا برای مطالعات میان رشته ای پیشنهاد می کند: مبانی منطقی، مبانی معرفت شناختی، و مبانی معرفتی. کثرت گرایی روش شناختی از مهم ترین مبانی منطقی آن است. همچنین، انسجام از مهم ترین مبانی معرفت شناختی این رهیافت است. سرانجام، سیستم های پیچیده و ضابطه های مربوط به آن از مبانی معرفتی مطالعات میان رشته ای اند. مقاله می کوشد تا مطالعات میان رشته ای را بر اساس مبانی یادشده توضیح دهد و ویژگی های هر یک از مبانی را تبیین کند و، همچنین، برخی سوالات فرعی را بررسی کند، مانند تعاریف مطالعات میان رشته ای، انواع آن، و گسترش آن در تمام زمینه ها و رویکردها در مطالعات میان رشته ای. مطالعات میان رشته ای از نوع چندتباری است. مسایل چندتباری ریشه در علوم گوناگون دارند و از طریق یک علم واحد قابل بررسی نیستند. مطالعات دین و اخلاق حرفه ای از علوم چندتباری هستند. مطالعات میان رشته ای از ضرورت ها در علوم انسانی است. علوم انسانی به دلیل پیچیدگی و چندضلعی بودن موضوع آن، یعنی موجود انسانی، نمی تواند به صورت علوم تک تباری بررسی شود.

سیدحسین شهرستانی اولین طرح پژوهشی دکتر کچویان را نقد بنیادین علوم انسانی مدرن می‌داند. این نقد بنیادین با توجه به ریشه‌های علم مدرن صورت می‌گیرد. نقد کچویان به علوم انسانی مدرن، در «روایتِ» او از علوم انسانی مدرن نهفته است. روایت علوم انسانی همان روایت مدرنیته هست و در این میان جامعه‌شناسی زبان انسان مدرن است و تاریخ جامعه‌شناسی، تاریخ و شرح انسان مدرن است. کچویان جامعه‌شناسی را الهیات جهان جدید می‌داند. بدین معنا که امروز جامعه‌شناسی همان موقعیتی را در جهان غرب دارد که الهیات در جهان گذشته داشته و کارکردش نه اثبات که معنابخشی به جهان است.

منظور از تحول علوم انسانی مبتنی بر حکمت اسلامی این نیست که می‌خواهیم علوم انسانی مدرن و پسامدرن موجود را با حکمت اسلامی متحول سازیم، زیرا این یک پارادوکس است و شدنی نخواهد بود، بلکه مقصود این است که بتوانیم با حکمت اسلامی یک مدل جدیدی از علوم انسانی ارائه دهیم.

این یک سخنرانی دقیق با رعایت ظرایف علمی است. ممکن است شنونده‌ی کم‌تر آشنا با مفاهیم و اصطلاحات پیچیده‌ی فلسفی، گمان کند که این سخنرانی، چندان چیز دندان گیری برای او ندارد. آشنایان به فلسفه نیز ای‌بسا بگویند که این یک ارائه‌ی کوتاه از مهم‌رین لحظات تاریخ فلسفه است که از پس توضیح پیچیدگی مفاهیمی که پایشان وسط کشیده شده، بر نیامده است. با اینهمه، این یک سخنرانی دیدنی است. آنهم نه فقط برای اهل فلسفه، که برای همه ی کسانی که سودای کار علمی در ایران را دارند. کسانی که آشنایی بیشتری با دکتر طالب زاده دارند، می دانند که طالب زاده، معمولا شمرده و دقیق سخن می گوید. بسی بیشتر از آن دقت و طمأنینه ای که معمولا از سخنرانان علمی در ایران سراغ داریم. ممکن است این دقت، ناشی از علاقه و انس او به سنت زُمخت فلسفه آلمانی باشد و یا برآمده از تجربه‌ی رسانه ای او در چند سال مدیریت شبکه ۴ تلویزیون. اما هرچه باشد، دقتی که در اینجا می بینیم، فراتر از منش و رفتار عادت شده در دکتر طالب زاده، چیزی درباره‌ی محتوای این سخنرانی به ما می گوید. می توانیم ادعا کنیم که در این سخنرانی، فرمِ ارائه و محتوا به هم رسیده اند! طالب زاده در این سخنرانی بنا دارد درباره‌ی ضرورت های تأسیس علوم انسانی در ایران بگوید. محتوای سخنرانی، مملو از پیچیدگی های فلسفی است اما آنچه نهایتا از پس آن مفاهیم پیچیده برمی‌آید، تأکید و توصیه طالب زاده به دقت و طمأنینه در مواجهه با پیچیدگی های علوم انسانی است. او البته نسخه ای نیز برای این توصیه اش دارد و آن بازگشت به بنیان های علوم انسانی است. اما هرکس که پس از خواندن این سطور، فیلم این سخنرانی را تماشا کند، اذعان خواهد داشت، دقتی که طالب زاده در پی تأکید و اصرار بر آن است، چیزی شبیه به همان دقت و طمأنینه‌ای است که خودش در ارائه‌ی ظرایف پیچیده فلسفی به مخاطبانش به کار بسته است. تأسیس علوم انسانی، دقت می‌طلبد دقتی که بیش از هر محتوای اثباتی، وابسته به منش و فرم دقیق کار علمی است. • این سخنرانی، در همایش «جهان انسانی، حکمت اسلامی»، در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران و به همت کانون اندیشه جوان و کارگروه فلسفه اسلامی موسسه اشراق ایراد شده است

اگر بخواهیم از حکمت اسلامی، برای تأسیس علوم انسانی بومی استفاده کنیم، باید توجه داشته باشیم که چه مؤلفه هایی علوم انسانی مدرن را شکل داده و باید بتوانیم با توجه به آنها تحولی ایجاد کنیم. فکر نکنیم آن علوم انسانی را می توان به فکری که ما داریم محول کرد، بلکه باید طوری بیندیشیم که در عین حال که اصالت اندیشه خود را حفظ کنیم با ساز و کاری که علم انسانی می تواند شکل بگیرد نیز آشنا شویم. این راهی است که امکان تحول علوم انسانی را فراهم می کند و گرنه اگر ما به این تحولات بی توجه باشیم احتمال اینکه موفق شویم در کار خودمان چندان زیاد نیست.

برای اینکه جغرافیای بحث ما محدود شود، بهتر است این نکته را عرض کنم که علوم تجربی (اعم از طبیعی و انسانی) سه دسته مبانی فلسفی دارند: مبانی فلسفی مشترک بین علوم تجربی طبیعی و انسانی (از جمله علیّت، استقرا و قانون) مبانی فلسفی مختص به علوم تجربی طبیعی مبانی فلسفی مختص به علوم تجربی انسانی ما در درس‌گفتار مبانی فلسفی علوم انسانی فقط به مبانی فلسفی مختص به علوم تجربی انسانی می‌پردازیم و دو قسم دیگر محل بحث ما نیست. اگر نمی‌توانیم صادق بودن این مبانی را اثبات کنیم، لااقل باید معقول بودن آنها را احراز کنیم.

مراد از روش تحقیق، آموزش و فراگیری مهارت‌ها و تجربه‌هایی است که اهداف تحقیق و پژوهش را دستیاب می‌کند. به‌تبع تطور زمینه‌های دانشی، این مهارت‌ها و تجارب نیز تحول و تکامل یافته‌اند. مساله‌ی روش، امروزه در علوم انسانی از مسائل مهم و محوری است و هر روز بر دامنه‌ی آن افزوده می‌شود. درس‌گفتارهای پیش‌رو درس‌های استاد دکتر احمد پاکتچی در سال ۱۳۹۲ در دانشگاه امام صادق (ع) است. در این سلسله درس‌ها ابتدا به تفاوت روش تولید علم در دنیای قدیم و دنیای جدید اشاره شده و روش تحقیق به معنای جدید آن شناسایی می‌شود. بحث بعدی موانعی است که بر سر راه پژوهش علمی وجود دارد و مهم‌تر از آن راه‌های برون‌رفت از آن‌ها است. مراحل یک پژوهش علمی و برساخت الگوی درست، بحث بعدی است. در نهایت نیز بر خود روش تحقیق تمرکز می‌شود و انواع آن یعنی تحلیلی، تطبیقی و تاریخی مورد واکاوی قرار می‌گیرد. در این میان بیشتر تاکید و تفصیل ناظر به روش تاریخی است. این درس‌ها برای دانشجویان فلسفه و کلام اسلامی ارائه شده است اما تضلع مدرس آن بر جوانب مختلف علوم انسانی آن را مشحون از نکات و دقایقی کرده که برای همه‌ی دانشجویان علوم انسانی مغتنم و مفید است.