جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شباهت ها و تفاوت های حماسه و تاریخ و نسبت میان آن ها از دیر باز توجه محققان هر دو حوزه را به خود جلب کرده است، زیرا هر دو از طریق بیان روایت به گذشته می پردازند. شباهت میان این دو روایت تا حدی بوده، که گذشتگان گاهی تفاوتی میان روایت تاریخی و حماسی قائل نمی شدند. این امر شامل حماسه ملی ایران و عالی ترین نمونه آن، شاهنامه، نیز می شده است که ایرانیان تا اواسط عصر قاجار آن را همان تاریخ ایران پیش از اسلام می دانستند. یافتن ریشه بسیاری از داستان های حماسه ملی ایران در اوستا و مغایرت مطالب آن با نوشته های مورخان خارجی و کتیبه ها و یافته های باستان شناسی، پرسش های مهمی را در باب نسبت میان حماسه و تاریخ در حماسه ملی ایران بر انگیخت. مقاله حاضر در دو بخش، نسبت میان تاریخ و حماسه به طور عام و این نسبت در حماسه ملی ایران، به مساله حاضر می پردازد.

تنها الگوی تربیتی برای ساختن انسان منتظر و زمینه ساز ظهور، الگوی «تربیت حماسی» است. به عبارت دیگر تربیت حماسی، الگوی جامع تربیت مهدوی است؛ زیرا عصر غیبت، عصر ظهور بلاها و مشکلات است و هر کسی نمی تواند با ابتلائات بزرگ آخرالزمان روبه رو شود و کبریت احمر بماند، بلکه نیازمند الگویی ویژه و متفاوت است که بتواند ویژگی هایی که معصومان (ع) برای مومنان عصر غیبت و یاران امام زمان (عج) بیان کرده اند را دربر بگیرد. از آن جا که صدر و ساقه آموزه مهدویت با حماسه و مجاهدت، صلابت و ایثار و شور و شعور گره خورده است، باید چگونگی انتظار، زمینه سازی ظهور و آمادگی برای درک حضور، بر اساس الگوی حماسه و حماسه سازی شکل گیرد.

نوعی ساختار شکنی که در شعردفاع مقدس به عنوان بخشی از ادبیات پایداری این مرز و بوم ظهور کرده است، پیوند حماسه و عرفان است. شعر حماسی، برجسته ترین شیوه های غیر ستیزی و دفع غیرخودی را با آفرینش هنری و گزینش کلمات و ترکیبات سازگار با آن به نمایش می گذارد و رسالت شعر عرفانی نیز تلطیف روح و کاستن از غلظت ها، بسط ضمیر آدمی برای پذیرش دیگران تا مرزهای گذشت از خود و کندو کاو درون برای زدودن بیگانگی هاست.دو عنصر حماسه و عرفان در اشعار شاعران دفاع مقدس به دفعات تجلی یافته است که این تجلی، ملهم از فرهنگ، ادبیات و فضای حاکم بر شرایط جنگ بوده است. در میان این شاعران، قیصر امین پور، به گونه ای خاص بین حماسه و عرفان پیوند زده که محصول زندگی و تجربه های خاص شاعر در فضای دوران دفاع مقدس است.امین پور، علاوه بر به کارگیری تصاویر مربوط به نبرد و جنگ، روکشی نازک از معانی لطیف عرفانی را نیز بر آن افزوده است که با این تلفیق زیرکانه مضامین عرفانی با مضامین حماسی، به شعرهای خویش، لطف و جذابیتی درخور توجه بخشیده است.در این مقاله، نگارنده برآن است تا پیوند حماسه و عرفان را در اشعار قیصر امین پور بازشناسانده و بررسی و تحلیل نماید.

ادبیات تطبیقی از شاخه های نوظهور پژوهشهای ادبی است که همگونیها و ناهنگونیهای افکار اهل قلم و صاحبنظران ملل مختلف در آن نقد و بررسی می شود. فخر یا خودستایی، این زاده احساسات مشترک انسانی از جمله مواردی است که در ادبیات تطبیقی قابل بررسی، و در ادبیات فارسی و عربی به لحاظ پیوندهای مشترک تاریخی و فرهنگی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. متنبی (303-354 هـ. ق) و خاقانی (520-595 هـ. ق) فخر را به گونه ای هنرمندانه در اشعار خویش به کار برده اند. در این مقاله ادبیات تطبیقی، چیستی فخر، انگیزه های سرایش فخریه و موارد اشتراک و اختلاف مشرب دو شاعر در فخر به فضایل اخلاقی، بررسی و تجزیه و تحلیل شده و ارزشهای حاکم بر فرهنگ ایرانی و عربی که در ظهور اشعار اخلاقی فخرآمیز موثر بوده، مورد توجه قرار گرفته است.

بانوگشسب تنها زن پهلوان ایرانی است که درباره او و کردارهای پهلوانی اش، منظومه ای مستقل شکل گرفته است. در میان منظومه های پهلوانی که پس از شاهنامه فردوسی به نظم درآمده اند، دو منظومه برزونامه و بانوگشسب نامه در منطقه کوهمره سرخی رواج یافته است. روایت شفاهی موجود در این منطقه، آمیزشی از حماسه و باورهای اساطیری ساکنان آن است که واکاوی آن، افزون بر ثبت روایتی که پیش از این در هیج منبع و ماخذی بررسی و ثبت نشده است، بخشی از باورهای اساطیری مردم این منطقه کهن مسکونی را نشان می دهد.در این جستار، نخست روایت شفاهی رایج در منطقه کوهمره سرخی را بر اساس تحقیقات میدانی گزارش کرده ایم و سپس به واکاوی شباهت ها و تفاوت های آن با روایت مکتوب پرداخته ایم. علاوه بر این، کوشیده ایم تاثیر باورهای اساطیری و افسانه ای بومیان منطقه را در سیر روایت بررسی کنیم.

این مقاله در پی بررسی مضامین رثای امام حسین (ع) در حماسه «عید الغدیر» سروده شاعر مسیحی بولس سلامه است که با مقدمه ای پیرامون ادبیات عاشورایی، به ویژه شعر فراوانی که پیرامون امام حسین و مناقب آن حضرت سروده شده است، آغاز می شود. سپس مقاله از زندگی دردمندانه این شاعر و آثارش به خصوص حماسه بزرگ اسلامی وی که به واسطه آن، در عرصه ادبیات شهره شده است، سخن می گوید و اشاراتی به شخصیت شاعر که او را به این حماسه اسلامی سوق داده، دارد، کاری که نمایان گر تعالی روح اوست که از تنگنای روحیه محصور فراتر رفته است به خصوص که به سرودن شعر پیرامون اهل بیت متمایل گشته و ایشان را مدح و تمجید کرده است. پس شاعر را تاب آن نیست که تاریخ را نقل کند بی آن که شیفتگی اش را به اهل بیت (ع) نمایان سازد به خصوص که آنان را الگویی نمونه می بیند که باید به ایشان اقتدا کند، و این دعوت از جانب شاعر مسیحی به اقتدا به اهل بیت وقتی توجه را بیش تر جلب می کند که بدانیم او حماسه اش را در همان سال اشغال فلسطین سروده است. پس معتقد است امت عربی در آن زمان بیش از هر زمان دیگر به اقتدا به دلاوران پیشین خود محتاج تر است. اما شیفتگی شاعر به طور خاص هنگام سخن گفتن از واقعه عاشورا متجلی است به گونه ای که در شب سرودن واقعه شهادت امام حسین (ع) می گرید و با قلمش دیگران را به گریه می اندازد. وی با اظهار احساسات خود از سنت معمول در سرودن حماسه به عنوان نوعی از شعر غیر شخصی خارج می شود اما آن خروجی است که نه تنها خدشه ای به حماسه اش وارد نمی کند، بلکه اعجاب و تمجید ناقدان را هم بر می انگیزد. نهایتا مقاله به بررسی مضامین رثای امام حسین (ع) در حماسه وی ازجمله بیان فضائل حضرت و بیان عظمت مصیبت ایشان و موارد دیگر که در مقاله ذکر شده می پردازد.

داستان سیاوش و سودابه، از شاهکار های فردوسی است که در آن، شاهد رویارویی دو ابرقهرمانیم. تامل ژرف در این داستان ما را متقاعد می کند که بنیان آن بر تقابل عقل و عشق، عصمت و عصیان و در تحلیل نهایی غریزه و فرهنگ استوار است. براساس آیین زرتشت، خیر و شر، در روزگاران نه هزار ساله گمیزشن، همواره با هم درگیرند، اما با لحاظ نگره مذهب مهر (میتراییسم) آن دو، در عین حال که در نمود با یکدیگر می ستیزند، بودی یگانه دارند و وجود هر یک از آنان، ضرورت وجود دیگری است. تاکنون شاهنامه پژوهان با نگاه زردشتی به دو قهرمان اصلی این داستان نگریسته و معمولا سیاوش را کارگزار حق و سودابه را عامل باطل به شمار آورده اند. در این مقاله با توجه به چرخش فرهنگ ایرانی در روزگار پس از اسلام به سوی عرفان که از بن و ریشه، مهری نگر است به سیاوش و سودابه نگریسته و کوشیده ام تا حق هر کدام از این دو «ابرمردم» را بتوزم.

اسطوره ها همیشه به یک حال نمی مانند، بلکه با گذر زمان برخی از آنها با شکل جدیدتر به صورت داستان های حماسی نمودار می شوند. در این تغییر و تبدیل، دگرگونی هایی در داستان اسطوره ای صورت می پذیرد. دلایل گوناگونی برای تبدیل اسطوره به حماسه وجود دارد و داستان ها در طی تحول خود به جابه جایی، شکستگی، قلب، حذف و ... دچار می گردند. در ورود اسطوره به حماسه، قهرمان ها هم از این تغییر به کنار نمی مانند. در این جستار نگارندگان با بررسی الگوهای اسطوره ای و حماسی، این تغییر و تبدیل ها را بررسی کرده اند.

داستان های حماسی بازتاب عواطف، احساسات و نحوه تفکر انسان ها در دوره ای از تاریخ هستند. اگرچه زبان متون حماسی و غنایی با هم تفاوت دارد، یکی از بن مایه های داستان های حماسی عشق است. در شاهنامه فردوسی و داستان کوراوغلو مضمون های حماسی و غنایی در کنار یکدیگر دیده می شوند و ارتباطی تنگاتنگ با هم دارند. داستان های «زال و رودابه»، «تهمینه و رستم»، و «بیژن و منیژه» از جمله بهترین داستان های غنایی فارسی به شمار می روند. در داستان حماسی کوراوغلو نیز موضوع عشق که اغلب از سوی زنان ابراز می شود، در بیشتر مجلس ها در میان داستان یا در پایان آن، دیده می شود. این مقاله با آگاهی به این نکته که روح حاکم بر شاهنامه و داستان کوراوغلو حماسه، تاریخ، ملیت، داد و معنویت است و داستان های حماسی چون برگرفته از زندگی هستند، خالی از عشق نتوانند بود، به بررسی تطبیقی خاستگاه عشق و ویژگی های آن، صفات معشوق، کیفیت ظهور عشق و پیامدهای آن در این دو اثر حماسی می پردازد.

اگرچه در بسیاری از بخش بندی ها،میان عرفان و حماسه، جدایی ها ریشه ای وجود دارد، همسانی های زیادی نیز در میانشان می توان یافت با چشم اندازی ژرف در رزمنامه ها،به این دستاورد می رسیم که زمینه های عرفانی،در باورها و آیین های باستانیان ریشه دوانده و ردپای عرفان در نوشته های حماسی،آشکارا نمودار است.از این نگاه،همه نوشته ها و داستان های رزمی، از شمار شاهنامه فردوسی، گرشاسب نامه اسدی، بهمن نامه، کوش نامه، شهریارنامه، بانوگشسب نامه، برزونامه و...گنجایش بررسی دارند. دوگانی ها اگرچه در روساخت، پایه های زیرین عرفان و حماسه را استوار ساخته اند، در ژرف ساخت، پیوستگی های اساسی با هم دارند. نیک و بد، سوروسوگ، بوش وکوشش، شایست و ناشایست، تاریکی و روشنی، اهورا واهریمن، فرشته و دیو و...هریک، آمیختاری از دیگری است و با دنبال کردن هر یک از این ها می توان به دیگری رسید.روشن است که بدون کاربردی ساختن این شاه کلید فکری، راهیافت در اندیشه های عرفانی-حماسی ایران، آب در هاون کوبیدن و زیره به کرمان بردن است.