جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کرسی ترویجی نقد و مناظره«معرفت اضطراری در اندیشه امامیه تا نیمه قرن پنجم» به همت انجمن کلام اسلامی و با همکاری دبیرخانه هیأت حمایت از کرسی های نظریه پردازی، نقد و مناظره، در انجمن های علمی حوزه برگزار شد.

"محاضرات في العقيدة ، ألقيت على مجموعة من طلبة الجامعات والمعاهد" کتابی است که از دو سخنرانی و تدریس جناب سید محمد باقر سیستانی توسط خود ایشان تالیف شده و در دو بخش می باشد: 1: بحثی راجع به ایمان و الحاد 2. بحثی راجع به توصیه های اخلاقی.

کتاب حاضر، مجموعه‌ی مقالات نگارنده در دو حوزه‌ی "تولید علم و نظریه‌پردازی" و "سازمان‌دهی دستگاه فرهنگی" کشور است. از منظر نگارنده، در حال حاضر شکل‌گیری جنبش ملی تولید علم و نظریه‌پردازی در کشور، تنها گزینه‌ی پیش رو برای نجات کشور از عقب‌ماندگی و بی‌نظمی است و نیز اصلاح و ساماندهی دستگاه فرهنگی، تنها راه مواجهه‌ی فرهنگی با پدیده‌ی جهانی شدن است.

ایضاح الحکمه ترجمه و شرح بدایه الحکمه این کتاب را انتشارات مرکز جهانى علوم اسلامى با کیفیتى مطلوب و رعایت جهات فنى و ویرایشى و حروفچینى خوب و قیمت منـاسب به چاپ رسانده است. از محسناتش یکى انتشار هر سه جلد آن با یکدیگر است. شیوه نویسنده آن است که ابتدا متن عربى یک فصل را یک جا مى آورد, البته بدون اعراب گذارى, سپس ترجمه کل فصل را و بعـد از آن شرح مطالب. یک جـا آوردن همه مطـالب یک فصل در مـواردى که طولانى است کار را مشکل مى کند و سبب مى شود خواننده به راحتى به متن و ترجمه وشرح یک مطلب دست نیابد. در مورد ترجمه مى گویند: (رعایت اصل انطباق ترجمه با متن نیز مورد توجه قرار گرفته است و اگر خواننده گرامى در بخش ترجمه, روان بودن کامل عبارت را نمى یابد علت آن همان است که اشاره شد).از همین روست که مجبور شده اند در برخى موارد قواعد ادبیات فارسى را رعایت نکنند.در برخى موارد نیز تکلف در ترجمه به چشم مى خورد. و خطاى در ترجمه نیز بندرت پیش آمده است. روش مؤلف در شرح مطالب این است که ابتدا مى گوید چند موضوع در این فضل مطرح گردیده است و سپس برخى از آنها را شرح مى دهد و پاره اى دیگر را به محل خود ارجاع داده یا به وضوحش وامى گذارد. عنوان گذارى خوبى در مطالب شرح دارند. در بعضى موارد به سیر تاریخى بحث اشاره مى کنند. از نقل اقوال هم فروگذار نکرده اند و به گفته خودشان (بدین جهت اکثر مباحث مطرح شد در شرح بیشتر براى کسانى مفید است که داراى ذوق فلسفى و تفکر عقلانى بوده و خواهان تحقیق بیشتر پیرامون مسائل فلسفى مى باشند… بلکه براى مدرسان هم سودمند خواهد بود) همین امر موجب شده فایده شرح براى مبتدیان کم شود. کسى که در گامهاى نخستین فلسفه آموزى است طبیعتاً نمى تواند از اقوال اساطین فن استفاده کند و گاه موجب تشتت خاطر وى مى گردد. البته شارح محترم خود در مقدمه کتاب بر این نکته اصرار ورزیده اند که نبایست ذهن مبتدى را مشوش و متشتت نمود.۲ ولى به نظر مى رسد که نقل اقوال متعدد تا حدودى همین مشکل را آفریده است. البته بعضى از موارد نقل قول را به پاورقى منتقل کرده اند که کار خوبى است. ارجاعات سودمندى نیز در پاورقى دارند. در پاره اى موارد توضیحات بیشتر را به پاورقى برده اند که این نیز از محسنات کار است. و دیگر از محسنات, آوردن نمودار درختى است.

این فلسفه که موسوم است به “ حکمت متعالیه “ به وسیله صدرالمتألهین شیرازی مشهور به ملا صدرا را در قرن یازدهم هجری تأسیس شد و از آن به بعد محور تمام تعلیمات فلسفی در ایران تحقیقاتی بود که این دانشمند در مسائل مهم فلسفی به عمل آورده است . تحقیقات صدرالمتألهین بیشتر در فلسفه اولی و حکمت الهی است . ملاصدرا آنچه در این زمینه از قدمای یونان و بالاخص افلاطون و ارسطو رسیده بود و آنچه حکمای بزرگ اسلامی از قبیل فارابی و بوعلی و شیخ اشراق و غیر هم توضیح داده بودند یا از خود افزوده بودند و آنچه عرفای بزرگ با هدایت ذوق و قوت عرفان یافته بودند به خوبی هضم کرد و از نو اساس جدیدی را پی ریزی کرد و آن را بر اصول و قواعدی محکم و خلل ناپذیر استوار کرد و از جنبه استدلال و برهان ، مسائل فلسفه را به صورت قواعد ریاضی درآورد که هر یک از دیگری استخراج و استنباط می شود و به این وسیله فلسفه را از پراکندگی طرق استدلال بیرون آورد . از زمان ارسطو که برخلاف نظریات استادش افلاطون قیام کرد پیوسته دو مکتب و دو مشرب فلسفی به موازات یکدیگر سیر می کرد که افلاطون و ارسطو هر یک نماینده یکی از این دو مشرب فلسفی بودند و در هر یک از دوره ها هر یک از این دو مشرب فلسفی پیروانی داشتند . در میان مسلمین نیز این دو مشرب به نام “ مشرب اشراق “ و “ مشرب مشاء “ معروف بود و دو هزار سال مشاجرات فلسفی بین این دو دسته ، چه در یونان و چه در اسکندریه و چه در میان مسلمین و چه در اروپای قرون وسطی ، ادامه داشت ولی صدرالمتألهین با اساس جدیدی که از نو پی ریزی کرد به این مشاجرات دو هزار ساله خاتمه داد به طوری که بعد از او دیگر مکتب اشراق و مکتب مشاء در مقابل یکدیگر معنا ندارد و هر کس که بعد از وی آمده و به فلسفه وی آشنایی پیدا کرده مشاجرات دو هزار ساله اشراقی و مشائی را خاتمه یافته دیده است . فلسفه صدرالمتألهین علاوه بر آنکه از جنبه هایی بدیع و بی سابقه است ، کتاب حاضر شامل متن مجموعه مقالاتی است که در 'همایش جهانی بزرگداشت حکیم صدرالدین محمد شیرازی (ملاصدرا) 'فراهم آمده است .این مجموعه مقالات در دو جلد (جلد اول شامل ۳۰مقاله و جلد دوم مشتمل بر ۳۴مقاله) تدوین شده است . همایش مذکور در پنج روز, از اول خرداد ماه ۱۳۷۸طی جلسات عمومی و حدود هشتاد جلسه چهار ساعته با حضور بیش از هزار شرکت کننده در تهران برگزار گردید .یکی از مهم‌ترین اهداف برگزاری همایش ;نزدیک شدن و ارتباط دو سویه فلسفه ایرانی ـ اسلامی با فلسفه و اندیشه‌های غربی, همچنین آشنایی اندیشمندان با حکمت متعالیه ملاصدرا بوده است .عناوین چند مقاله از کتاب عبارت‌اند از : 'مثل افلاطونی از نظر صدرالمتالهین/ زهرا مصطفوی' ;'تحلیل انتقادی مسئله اصالت وجود/ سید یحیی یثربی' ;'نمونه سیستم فلسفی در فلسفه اسلامی/ الب ارسلان آچیک گنج' ;'تصوف و فلسفه از نظر ملاصدرا/ کارو.ارنست' ;'گفتمان فلسفی نوصدرائی/ علی‌اکبر رشاد' ;'ملاصدرا از منظر شهید مصطفی خمینی/ محمد اسماعیل‌زاده', 'مبانی فلسفی صدرالمتالهین/ فرج رامین 'و 'نور, هستی و معرفت بیان تازه‌ای از حکمت متعالیه/ دیوید گراندی .

از موضوعاتی که بایسته است در اندیشۀ امامیان نخستین، بازخوانی شود و غبار غفلت از روی آن برداشته شود، مباحث معرفت‌ شناسی است. نویسنده کتاب معتقد است، نظریۀ معرفت اضطراری ریشه در منابع اسلامی (آیات و روایات نبوی) دارد. برخلاف گمان کسانی که می‌ پندارند در کلام نخستین اسلامی، سخنی از بنیان‌های معرفت‌شناختی به میان نیامده است، کلام اسلامی و به‌ویژه اندیشۀ امامیه، از آغاز به بررسی و پی‌ریزی زیرساخت‌های معرفت‌شناسانه در دانش الهیات، علاقه‌مند بوده و آن‌را به‌صورت جدّی و پی‌گیرانه دنبال می کند. در این میان، نظریۀ معرفت و نسبت آن با اراده و اختیار آدمی، به سرعت مورد توجه متکلمان قرار گرفت، در این مدت اندیشوران نخستین امامیه به «معرفت اضطراری» باور داشتند و بر اساس آیات و روایات در موضوع معرفت‌شناسی و چگونگی تحقق معرفت و نقش اراده و اختیار انسان در فرآیند شکل‌گیری آن و نیز رابطۀ تعقل و خِرَدورزی با معرفت، نظریه‌پردازی‌های موشکافانه و دقیق داشته‌اند. پس از بازخوانی انگاره معرفت اضطراری اصحاب امامیه، مقایسه و مقارنۀ نظریه‌های معرفت‌شناختی امامیه با نظریه‌های رقیب از اصحاب حدیث و معتزله می‌تواند به نیکی زوایای پنهانِ انگارۀ‌ امامیه را آشکار و تأثیر و تأثرهای احتمالی اندیشه‌ها از یک دیگر را بازتاب دهد. از این‌رو، اندیشمندان نخستین امامی و اهل حدیث - که عنایت ویژه به نصوص و متون اسلامی داشتند - به اضطراری بودن معرفت اعتقاد داشتند، با این تفاوت که در منظومۀ معرفتی اهل حدیث به جنبۀ اکتسابی معرفت، کم توجهی شده و به نقش اراده و اختیار انسان در فرآیند تولید معرفت توجهی نشده، ولی در سنت کلامی امامیان نخستین، معرفت اضطراری در کنار تعقل و خِرَدورزی و نیز اختیار و تأثیر ارادۀ انسان در کسب فرآیند معرفت مورد پذیرش قرار گرفت. از دیگر تفاوت‌های امامیه و اهل حدیث در معرفت اضطراری آن است که چون این اندیشه در روایات ‌اهل بیت علهم السلام بروز و ظهور بیشتری داشته، امامیان به تبیین ابعاد و مصادیق و نسبت آن با معرفت اکتسابی و به بیان دیگر، نظریه‌پردازی در خصوص آن پرداختند. از این‌رو، می‌توان امامیان مدرسۀ کلامی کوفه را به عنوان نخستین نظریه‌پردازان اندیشۀ معرفت اضطراری به حساب آورد. از آن‌جا که نظریۀ معرفت اکتسابی، مشکلاتی در عرصۀ پاسخ‌گویی به چالش‌های کلامی داشت، برخی از نخستین مشایخ معتزله همچون ابوهذیل علاف، معرفة اللّه را استثنا کرده و آن‌ را ضروری می‌دانستند. این اندیشه البته، در ادامه مورد نقد و بررسی شیوخ عقل‌گرای معتزلی قرار گرفت. با این حال در بین معتزلیان نیز در برهه‌ای از تاریخ کسانی چون جاحظ (و اصحاب المعارف)، همۀ معارف را اضطراری می‌دانستند، اما نظریۀ آنان به چندین دلیل، مورد انکار قاطبۀ معتزلیان پسین (از معتزله بصره، بغداد و معتزله متأخر) قرار گرفت. در این میان، دیدگاه اندیشمندان امامیه پس از دوران حضور و در مدرسۀ کلامی بغداد، به دلیل دورافتادگی از میراث کلامی متکلمان کوفه و به دلیل آن‌که معرفت اضطراری را با ادبیات رایج معتزله و با ملاک و معیار آنان می‌نگریستند، و نیز به جهت توجه به بخشی از آیات و روایات مرتبط با نظریۀ معرفت اکتسابی، کم‌کم دستخوش تغییر شد؛ به طوری که انگارۀ اضطراری بودن معارف در دوران ‌شیخ مفید و سپس سیدمرتضی و شیخ طوسی، مورد انکار قرار گرفت و تنها «معرفت اکتسابی» مورد پذیرش و تأیید قرار گرفت. کتاب حاضر می‌کوشد تبیین کاملی از دیدگاه امامیان نخستین دربارۀ معرفت اضطراری به دست دهد و ضمن مقایسۀ دیدگاه آنان با دیدگاه معرفت اضطراری اهل حدیث و معتزله، چگونگی و چرایی تحول و تغییر معرفت اضطراری در مدرسۀ بغداد را نشان دهد. در ضمن، معانی مختلف معرفت اضطراری و معیارهای متفاوت آن نیز از منظر جریان‌های فکری مختلف بررسی و تبیین خواهد‌ شد. بنابراین، هدف اصلی از تالیف کتاب، درواقع بازشناسی و بازسازی و ارائۀ تبیینی نو از یک نظریۀ کهن در حوزۀ معرفت دینی و همچنین تبیین بخشی از تاریخ اندیشه و تفکر اسلامی است که از رهگذر آن منظومۀ جامع اندیشۀ اصیل کتاب و سنت ناظر به معرفت اضطراری و معرفت اکتسابی، مورد توجه قرار می‌گیرد. کتاب معرفت اضطراری در قرون نخستین اسلامی بخشی از کلان‌پروژه «بازشناسی اندیشۀ امامیه در دورۀ نخستین» است که به همت پژوهشکده کلام ‌اهل بیتعلیهم السلام و تلاش حجت الاسلام دکتر علی امیرخانی در شش گفتار تالیف شده است.

نزد ابن سینا کسب علم از عقل فعال به دو روش است: یکی فکر و دیگری حدس. نفس از جنبه ی تجردش علوم را با حدس درمی یابد. حدس استعدادی است در انسان که بدون نیاز به فکر کردن شخص را به مجهولات تصوری و تصدیقی می رساند. فکر حرکتی نفس در بین معلومات برای یافتن مجهولات است. اما در حدس حرکت نیست. همین طور حدس در زمان هم روی نمی دهد. حدس در تصدیقات حد وسط استدلال را برای ما فراهم می کند. حدس در مرحله ای از قوای عقل نظری که عقل بالملکه نام دارد اتفاق می افتد. برترین قوه ی حدس نزد شخص را قوه قدسیه ی نامند. شخصی که صاحب این قوه است همه ی علومش را از طریق حدس حاصل می کند. پیامبران از قوه ی قدسیه برخوردارند و به وسیله ی این قوه از وحی خبر می دهند. گزاره هایی که از طریق حدس برای شخص حاصل می شوند را، حدسیات گویند که در گروه بدیهیات هستند. علاوه بر قیاس حملی، حدس را می توان در قیاس شرطی نیز به کار برد.

در قالب پی دی اف